Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Styl naukowy i jego gatunki

LITERATURA

• J. Biniewicz, A. Starzec, Styl naukowy, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole 1995

• S. Gajda, Język naukowy, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole 2001

• S. Gajda, Współczesna polszczyzna naukowa - język czy żargon?, Wrocław 1990

• A. M. Lewicki, Frazeologia stylu naukowego, w: Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t.5, Wrocław 1988

• J. Maćkiewicz, Jak pisać teksty naukowe?, Gdańsk 1995

• S. Mikołajczak, Składnia tekstów naukowych. Dyscypliny humanistyczne, Poznań 1990

• M. Rachwałowa, Słownictwo tekstów naukowych, Wrocław 1986

• A. Starzec, Współczesna polszczyzna popularnonaukowa, Opole 1999

I. Historia stylu naukowego

• odmiana mówiona języka

• rozwój pisma

• wynalazek druku - szeroki dostęp do tekstów źródłowych

• rozwój mechanizmów komunikacyjnych nauki - rozszerzenie naturalnych językowych możliwości człowieka przez użycie środków technicznych

• średniowiecze - uniwersalny język nauki - łacina

• przejście na języki narodowe

• początki polskiego styli naukowego - wiek XVI/XVII - pierwsze polskie teksty naukowe

• istotna rola oświecenia - Komisja Edukacji Narodowej i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych

• współcześnie - optymalizacja obiegu informacji poprzez język angielski

II. Współczesny konflikt między dwoma kierunkami komunikacji naukowej

1. zorientowanym na pisanie, na stechnicyzowany przekaz informacji, wykorzystujący kody formalne - języki symboliczne matematyki, logiki

2. przeciwny dehumanizacji, dążący do bezpośredniego przechwytywania informacji z ust uczonego - w konsekwencji moda na swobodną manierę, posługiwanie się językiem zbliżonym do swobodnego, spontanicznego, nie stroniącego od metafory

III. Rola języka w tekście naukowym:

3 funkcje języka :

• poznawcza (środek niezbędny do otrzymania nowej wiedzy)

• komunikacyjna (środek przekazywania wiedzy członkom danej społeczności naukowej i na zewnątrz jej)

• kumulacyjna (środek gromadzenia wiedzy, przechowywania jej z pokolenia na pokolenie)

IV. Odmiany stylu naukowego

Podstawa podziału:

• zróżnicowanie przedmiotowe i metodologiczne nauk

• właściwości procesu komunikacji naukowej (rodzaj komunikatów, ustność lub pisemność)

• właściwości genologiczne tekstów

• forma podawcza

• cel

Odmiany:

• Teoretyczna - używają ją specjaliści danej dziedziny wiedzy w procesie poznawczo-komunikacyjnym

• Dydaktyczna - porozumiewanie się specjalistów z adeptami określonej dyscypliny

• Praktyczna - realizowana w procesie wdrażania osiągnięć naukowych

• Popularnonaukowa - obsługująca sferę kontaktu: specjalista-niespecjalista (zlokalizowana blisko publicystycznego i artystycznego, ujawniają się w nich cechy peryferyjne dla naukowych, a centralne - dla publicystycznych lub artystycznych)

V. Cechy stylu naukowego i ich wykładniki językowe

• Abstrakcyjność

• preferowanie określonych modeli słowotwórczych oraz niektórych kategorii czasownika (-ość,-anie, -enie),

• pojęcia umysłowe i przymiotniki oznaczające cechy abstrakcyjne

• wysoki stopień nasycenia tekstów naukowych terminami (hipostaza, postrzeżeniowy, materializm, fenomenologia, gencjobioza, inwersja statyczna

• znaczenie specjalistyczne, np. - płaszcz - w elektronice - `część przewodu zabezpieczająca przewód przed uszkodzeniami mechanicznymi', a w geologii - `część skorupy ziemskiej otaczająca jądro')

• 20-30% użytych słów w tekście naukowym - terminy

• analityczność struktury terminu, tworzenie się całych gniazd słowotwórczych, większe niż w leksyce ogólnej (systemowość terminów - termin stanowi element systemu pojęć, ożywienie martwych już afiksów)

• zastosowanie kodów nienaturalnych: języków formalnych - symboliczne oznaczenia, kodów ikonicznych - rysunek techniczny, fotografia;

• metaforyzacja - środek werbalizacji i interpretacji nowej informacji

• złożone struktury składniowe - intelektualizacja tekstu

• Ścisła logiczność

• jasność - brak dwuznaczności

• zwięzłość

• wyraźna segmentacja tekstu, podkreślająca uporządkowany i logiczny tok wykładu - podział na rozdziały, paragrafy, akapity

• ostro rozgraniczony tekst podstawowy od pobocznego, objaśniającego, precyzującego, uspójniającego zawartość tekstu głównego

• skomplikowany sposób formułowania myśli i układania ich w zdania: zdania wielokrotnie złożone i zdania pojedyncze rozwinięte - więcej spójników i innych wyrazów wskazujących na relacje (również, w zależności, zresztą, a więc, choćby, zatem, z kolei, że, iż, jednak), hipotaksa częstsza niż parataksa

• nasycenie elementami spajającymi tekst, organizującymi wypowiedź (metatekstowymi) - np. przejdźmy do, po pierwsze, po drugie, zacznijmy od

• Obiektywizm (opierający się na założeniu obiektywnego istnienia świata)

• zdania bezosobowe

• autorskie my

• brak elementów nacechowanych ekspresywnie

• zdania bezosobowe

• obecność wyrażeń modalnych , zwłaszcza podkreślających jego wątpliwości, ostrożność: jak sądzę, jak się zdaje, być może

• Internacjonalność

• wysoki stopień nasycenia internacjonalizmami (ekologia, ang. ecology, fr. écologie)

• nasycenie wyrazami obcymi - we wzbogacaniu leksyki specjalnej - znaczny udział języków łacińskiego, greckiego, angielskiego (30 % tekstu naukowego) - modulator, kinetyka, kompatybilny, twardy dysk

• przejmowanie obcych jednostek - drogą zapożyczeń wyrazowych, strukturalnych i semantycznych

PRZYKŁAD

Punktem wyjścia przeprowadzonych przez nas badań nad strukturą akcentową wypowiedzi polskich będzie przede wszystkim doświadczalne sprawdzenie przydatności aparatu pojęciowego zaproponowanego przez M. Dłuską. Ponieważ przyjęta przez nas metoda badawcza to analiza audytywna, zatem interesować nas będzie przede wszystkim zagadnienie audytywnej wyrazistości podstawowych składników zestroju akcentowego.

Zgodnie z teorią zestroju akcentowego, wypracowaną najpełniej przez M. Dłuską w połowie lat czterdziestych, zgłoski realizowane w potoku mowy dzielą się na 3 kategorie: zgłoski nieakcentowane, zgłoski naznaczone akcentem pobocznym i zgłoski będące nośnikami akcentu głównego.

(M. Steffen-Batogowa, Struktura akcentowa języka polskiego)

VI. Gatunki stylu naukowego

artykuł, rozprawa, referat, prezentacja, koreferat, raport, streszczenie, encyklopedia, skrypt, podręcznik, esej, recenzja, wykład, pogadanka, ćwiczenie, konsultacja, egzamin, dyskusja, polemika, panel, esej

VII. Kompozycja rozpraw naukowych (także prac licencjackich, magisterskich):

1. Spis treści: w niej tytuły wszystkich części

2. Wprowadzenie: cel badań, przegląd literatury, krytyczna ocena dotychczasowych ustaleń naukowych w danej dziedzinie, omówienie roli badań autora w związku z dotychczasowymi dokonaniami, wstępna hipoteza

3. Materiał badawczy: źródła, opis metod oraz sposobów przeprowadzenia badań, kształtowania nowych pojęć, budowania teorii, kryteria kwalifikowania materiału do badań, analiza statystyczna (ewentualnie wersja oprogramowania komputerowego, z którego autor korzysta w opracowaniu materiału, użyte w badaniu testy)

4. Analiza materiału (mniej przypisów i cytatów - więcej schematów, tabel, wykresów)

5. Zakończenie: streszczenie zasadniczych rozdziałów pracy, wnioski z przeprowadzonych analiz, podsumowanie wyników badań oraz omówienie kwestii dyskusyjnych, porównanie z pracami poprzedników, wskazanie naukowego i praktycznego znaczenia otrzymanych wyników, sugestie dotyczące dalszych badań

6. Bibliografia - alfabetyczna lista lektur wykorzystanych w pracy

VIII. Bibliografia

skrót imienia*, nazwisko, tytuł, ( tłumacz), ( wydawnictwo), miejsce wydania, rok wydania**

skrót imienia, nazwisko, tytuł, ( tłumacz), w: tytuł publikacji zbiorowej, red. skrót imienia i nazwisko redaktora,

(wydawnictwo), miejsce wydania, rok wydania, strony

skrót imienia, nazwisko, tytuł, ( tłumacz), tytuł czasopisma, rok wydania, numer (zeszyt), strony

*skrót imienia może być podany za nazwiskiem (jeśli jednak autorów jest dwóch, skrót imienia drugiego z nich jest umieszczany przed jego nazwiskiem)

**rok opublikowania pracy może być podany bezpośrednio po nazwisku autora, po przecinku

IX. Przypis

na dole strony albo na końcu rozdziału

1. A. Markowski, R. Pawelec, Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa 2001

2. Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży, red. A. Markowski, Warszawa 1996

albo

2. A. Markowski (red.), Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży, Warszawa 1996

Nowa forma przypisu:

„…Interpretacje taką znajdziemy u wielu autorów (por. A. Markowski, R. Pawelec 2001, s. 456) „ , a w Bibliografii na końcu pracy:

A. Markowski, R. Pawelec, 2001, Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa *

* Jeśli w Bibliografii kilka prac danego autora z jednego roku, oznacza się je kolejnymi literami alfabetu

„…Interpretacje taką znajdziemy u wielu autorów (por. A. Markowski, R. Pawelec 2001a, s. 456) „ , a w Bibliografii na końcu pracy:

A. Markowski, R. Pawelec, 2001a, Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa

X. Esej

Esej - od wyrazu ang. essay `próba', łac. exagium `ważenie, próba wagi'. Za twórcę gatunku uważa się Montaigne'a, podstawowy schemat i zasady poetyki wywodzą się z tekstów Essais M. Montaigne'a oraz Essays F. Bacona

Cechy eseju

• Intencją nadawcy jest pobudzenie odbiorcy do myślenia. Nadanie odbiorcy statusu partnera, poszukiwacza, interpretatora.

• Subiektywizm - zindywidualizowane, osobiste poglądy na rzeczywistość

• Refleksyjność, erudycyjność

• Intertekstualność (odwołania do tekstów kultury), dygresyjność

• Fragmentaryczność

• Kompozycyjna swoboda

• Hybrydyczność (powinowactwa z innymi gatunkami )

Klasycy eseju: Zbigniew Herbert, Paweł Jasienica, Maria Janion, Czesław Miłosz, Leszek Kołakowski, Jan Parandowski

XI. PREZENTACJA

1. Prezentacja to rodzaj wystąpienia publicznego, którego osią kompozycyjną jest seria wyświetlanych na ekranie rysunków, zdjęć, wykresów, fragmentów tekstu, a czasami także fragmentów filmu, ułożonych wcześniej w odpowiedniej kolejności w komputerze. Dzięki specjalnym programom komputerowym, takim jak np. PowerPoint, można w czasie wystąpienia jednym przyciśnięciem pilota przechodzić do kolejnego fragmentu prezentacji. Przy wystąpieniu ilustrowanym innymi środkami audiowizualnymi, tekst wypowiadany przez mówcę jest główną częścią wystąpienia - przykłady i rysunki są tylko jej uzupełnieniem. Przy prezentacji odwrotnie - wyświetlany na ekranie tekst oraz ilustracje stanowią punkt wyjścia wystąpienia, a słowa wypowiadane przez mówcę są jedynie dodatkiem do prezentowanych pomocy audiowizualnych, a główna praca mówcy jest skoncentrowana na przygotowaniu materiału, który ma być wyświetlany na ekranie.

2. Osoba przygotowująca prezentację, wypełnia tekstem, rysunkami, wykresami itp. kolejne odcinki prezentacji, nazywane slajdami.

2.1. Typowa prezentacja składa się zwykle z kilkudziesięciu slajdów. Pierwszy z nich powinien zawierać imię i nazwisko autora prezentacji oraz jej tytuł. Na następnych mogą się pojawić główne tezy wystąpienia oraz argumenty przytaczane na ich poparcie.

2.2. W prezentacji warto wykorzystać animacje. Kolejne linijki tekstu wjeżdżają wtedy na ekran z prawej lub z lewej strony, dzięki czemu zapewniony jest jednoczesny ich odbiór przez wszystkich słuchaczy.

2.3. W wypadku rysunków można na jednym ze slajdów wyświetlić jego całość, a na kolejnych powiększone detale, o których mówca właśnie opowiada. Rysunki mogą następnie zmieniać się na oczach widzów, ich poszczególne elementy znikają albo przeciwnie - dochodzą nowe. Prezentacja nie powinna mieć jednak zbyt dużo takich animacji, żeby nie rozpraszać uwagi odbiorców.

2.4. Ostatni slajd prezentacji jest zwykle opatrzony napisem „Koniec prezentacji”, lub zawiera motyw, który ją rozpoczynał, dzięki czemu powstaje coś w rodzaju ramy kompozycyjnej całego wystąpienia.

3. Tekst wygłaszany przez mówcę powinien być komentarzem do kolejnych slajdów. Może zawierać ciekawostki związane z poszczególnymi fragmentami prezentacji oraz własną ocenę mówcy dotyczącą tego, co stanowi treść wystąpienia. Dobrze jest, jeśli w miejscu przeznaczonym na tekst wygłaszany przez mówcę w prezentacji jest przewidziana wolna klatka (pusty slajd), dzięki czemu na ekranie nie ma wtedy żadnego tekstu rozpraszającego uwagę słuchaczy.

4. W czasie wygłaszania prezentacji mówca powinien stać nieco z boku, tak aby mógł widzieć zarówno wyświetlany materiał, jak również widownię. Część tekstu z ekranu powinien odczytywać, część może pozostawić do przeczytania odbiorcom, ważne jednak, żeby dać im na to wystarczającą ilość czasu. .

5. Po wyświetleniu ostatniego slajdu mówca powinien powiedzieć jeszcze coś od siebie lub podziękować słuchaczom za uwagę i ewentualnie zachęcić ich do dyskusji.

6. Przygotowując się do wygłoszenia tekstów naukowych należy pamiętać o kilku zasadach:

• Każde wystąpienie powinno mieć jasno określony, czytelnie sformułowany temat

• Poprowadzenie wywodu według jasnego dla słuchaczy planu jest podstawową zaletą tego typu tekstów. Fragmenty odchodzące od zasadniczego tematu rozbijają kompozycyjną przejrzystość tekstu mówionego i dlatego trzeba je wprowadzać bardzo oszczędnie. Mogą się pojawiać tylko wtedy, gdy spostrzegamy znużenie słuchaczy i widzimy potrzebę uatrakcyjnienia naszej wypowiedzi przez wprowadzenie lekkiego pod względem treści elementu, luźno związanego z tematem (taką funkcję może spełniać anegdota).

• Konieczne jest uświadomienie sobie, dla kogo przeznaczony jest wykład, prezentacja, prelekcja: jakie wykształcenie i wiedzę na dany temat mają słuchacze. Zwłaszcza wystąpienie adresowane do osób mniej wykształconych w danej dziedzinie wymaga od referenta starania, by materiał był przedstawiony w sposób przystępny, na przykład z zastosowaniem obrazowych porównań, z pieczołowitością dobranych, klarownych przykładów.

• Pomocne w odbiorze dłuższych wypowiedzi są z jednej strony różnego rodzaju zapowiedzi typu: teraz powiem państwu ...o, kolejnym punktem jest... itp.; z drugiej strony cząstkowe podsumowania przed przejściem do kolejnych partii .

• Istotne jest, by mówić powoli i wyraźnie, umożliwiając w ten sposób słuchaczom notowanie. Dziś właściwie coraz mniej akceptowane jest czytanie wykładu albo referatu.

• Jeśli korzysta się ze środków wizualnych, należy pamiętać, że pokazywane obrazy powinny tworzyć spójną całość. Trzeba zadbać o ich dobrą jakość. W napisach powinno się unikać wszelkich błędów ortograficznych, usterek, a jeśli już się one wkradną, nie koncentrować na nich uwagi słuchaczy.

• Prezentowane obrazy powinny być uzupełnieniem wypowiedzi. Nie może ich być ani za dużo, ani za mało. Nie mogą, jeśli mają spełnić swoje zadanie, zawierać nadmiernej liczby szczegółów. Konieczne jest zachowanie odpowiedniego tempa w ich pokazywaniu - jeden powinien być prezentowany nie krócej niż 10-15 sekund. Jeżeli zamieszczone na obrazie napisy mają być dla odbiorcy czytelne, to jednorazowo nie powinno ich być więcej niż 5-6 wersów. Na ogół utrudniają odbiór obrazy obficie zdobione czy nadmiernie kolorowe.

• Oraz nigdy nie może być pozostawiony bez komentarza, a każdy według autora ważny na prezentowanym obrazie szczegół powinien być wyraźnie wskazany.

• Pomocne w odbiorze ustnych gatunków naukowych są zawsze rozdawane dla każdego słuchacza indywidualnie tzw. handouty. W zależności od tego, jaki materiał zawierają, rozdajemy je przed wystąpieniem lub po nim (to ostatnie rozwiązanie przyjmujemy, gdy handout zawiera streszczenie, a nie analizowany podczas wystąpienia materiał egzemplifikacyjny).

• Obowiązkiem każdego prelegenta jest trzymać się wyznaczonego czasu (każdy gatunek ma swoją charakterystyczną długość).

M. Dłuska, op.cit, s. 277

1

---