Wymiana Społeczna wg. Petera M. Blau
Blau Peter Michael (1918-2002), socjolog amerykański, jeden z głównych przedstawicieli teorii wymiany. Od 1963 profesor Uniwersytetu Chicagowskiego, od 1970 do 1988 Uniwersytetu Columbia. Prowadził badania dotyczące biurokracji i struktury zawodowej w Stanach Zjednoczonych. Główne prace: The Dynamics of Bureaucracy (1955), Exchange and Power in Social Life (1964), The Nature of Organizations (1974), Inegrality and Heterogeneity (1977). (portalwiedzy.onet.pl)
Zacznijmy od tego czym jest wymiana społeczna i czym różni się ona od wymiany ekonomicznej gdyż te dwa rodzaje wymian zachodzących w społeczeństwie łatwo pomylić.
Wymianą społeczną w prosty sposób można określić na zasadzie wyświadczania przysługi drugiej osobie i jednocześnie obdarzenie jej zaufaniem oczekując odwzajemnienia w przyszłości, jednak jego charakter nie jest określony. Można to łatwo pokazać na przykładzie w którym posłużymy się nowym młodym pracownikiem i starszym doświadczonym. Jeżeli starszy pracownik zainwestuje swój czas na pomoc w drożeniu się do zawodu młodemu to oddaje mu przysługę jednocześnie ufając że młody pracownik to odwzajemni. W tym przypadku odwzajemnieniem może być podziw dla starszego kolegi. Tak wiec młody pracownik czerpie korzyść z rad starszego kolegi, natomiast dla starego kolegi korzyścią jest satysfakcja jaką daje mu to że jest słuchany z uwagą.
Dwoma zasadniczymi funkcjami wymiany społecznej są ustalenie więzi przyjaźni oraz ustalenie wyższości nad innymi. Np. poczęstowanie kogoś papierosem może być zapoczątkowaniem więzi przyjaźni tj. gdy ta druga osoba odwzajemni naszą przysługę np. rozmową. Natomiast jeśli siedząc w gronie przyjaciół w restauracji damy kelnerowi wygórowany napiwek możemy spodziewać się wzrostu naszego prestiżu w oczach przyjaciół w tym przypadku ciekawym jest fakt iż osoba dającą napiwek nie robi tego by zyskać wdzięczność kelnera lecz by zyskać uznanie równych sobie. Ciekawym przykładem może tutaj też być koncepcja umowy społecznej w której ludzie rezygnują z części swojej wolności na rzecz suwerena który w zamian zapewni im bezpieczeństwo.
Tak więc można krótko podsumować zasady leżące u koncepcji wymiany społecznej.
Gdy człowiek wyświadcza drugiemu usługi tym samym zobowiązuje go, by to zobowiązanie wypełnić drugi musi odwzajemnić się pierwszemu. Jeżeli oboje cenią sobie otrzymywane dobra stają się bardziej skłonni do świadczenia większej ilości usług po to by dostarczyć drugiemu powodów dla których ten zwiększy swoje świadczenia względem pierwszego. Jednakże trzeba tu pamiętać o ważnej cesze wymiany społecznej, a mianowicie o tym że zyski z wymiany maleją wraz z liczbą jej aktów.
Jak to rozumieć? „Gdy potrzebujemy pomocy eksperta w naszej pracy, pięć minut uwagi ze strony eksperta jest dla nas wiele warte, kolejne pięć prawdopodobnie równie wiele, lecz gdy pomagał nam już przez pół godziny, to następne pięć minut będzie znaczyło mniej niż pierwsze pięć.”
W pewnym momencie koszty jakie ponosimy w ramach wymiany społecznej mogą przestać być adekwatne do korzyści i wtedy zaczyna dochodzić do optymalizacji. Tu do wyjaśnienia znów użyje przykładu. Jeżeli pomagamy znajomemu przy konfiguracji oprogramowania w komputerze możemy czerpać korzyść z satysfakcji jaką daje nam jego uznanie… jednak po pewnym czasie biorąc pod uwagę to że my inne obowiązki nasz wkład może okazać się większy niż korzyść jaką czerpiemy… ale jeśli ten znajomy licząc na naszą dalszą pomoc w przyszłości zaoferuje nam pomoc w naszych obowiązkach może się okazać że korzyści po jednej i po drugiej stronie się wyrównają dzięki czemu nadal będzie dochodziło do wymiany.
Wspominałem już że wymiana społeczna zasadniczo różni się od wymiany ekonomicznej. Jak Już widać wymiana społeczna jest nieformalna, i nie określona. Wymaga tez zaufania w stosunku do partnera gdyż nie ma sposobu zapewnienia sobie właściwego odwzajemnienia przysługi. Wymiana ekonomiczna jest wymianą formalną i dokładnie określa wartości jakie należy wymienić. Dodatkowo nie jest tutaj potrzebne wzajemne zaufanie partnerów. Jeżeli bankier daje nam kredyt nie musi nam ufać wystarczy że spełniamy narzucone przez bank wymogi.
Wracając do samej wymiany społecznej Dość szczególne znaczenie ma początkowe okazanie uprzejmości obcemu. Wiąże się z tym ryzyko że oferta zostanie odrzucona. W tym wypadku osoba składająca ofertę zmusza drugą osobę do wyboru podjęcia wymiany bądź odrzucenia. Według Levi-Straussa opcja druga staje się stosunkiem wrogości miedzy tymi osobami bowiem oferty nie można odrzucić nie obrażając osoby jej składającej. Ciekawą koncepcje przyjął Simmmel twierdząc że pierwsza uprzejmość z czyjejś strony nie może być w pełni odwzajemniona gdyż tylko ona jest spontanicznym gestem dobrej woli, zaś do przyszłych uprzejmości skłania obowiązek odwzajemnienia się.
Z kolei Gouldner wykazywał że odwzajemnianie uzyskanych korzyści jest potrzebne po toby nadal je uzyskiwać co jednocześnie wydaje się być świetnym opisem mechanizmu wymiany społecznej. Gouldner pisał również że „ gdy ludzie zetkną się ze sobą to - zanim ukształtują się wspólne normy, cele lub oczekiwania względem ról -bodźców do interakcji społecznej dostarczają korzyści, jakie można uzyskać wchodząc w stosunki wymiany, a procesy wymiany służą jako mechanizmy regulacji społecznej dzięki temu sprzyjają sieci stosunków społecznych oraz rudymentarnej struktury grupy. W końcu wyłaniają się normy grupowe regulujące i ograniczające transakcję wymiany, obejmującą podstawową i powszechną normę wzajemności, która poddaje sankcjom grupowym niewypełnienie zobowiązań.”
Należy zwrócić też uwagę na fakt że osoba która obdarowywuje innych jednocześnie rości sobie pretensje do wyższości, odwzajemnienie tego daru a szczególnie gdy odwzajemniamy się z nadwyżką może udaremnić to roszczenie Natomiast nieodwzajemnieni uzasadni to roszczenie. Oczywiście jest jeszcze możliwość odrzucenia daru a to z kolei spowoduje prawdopodobnie wrogość. Stąd można wyciągnąć wniosek że można ustanowić swą wyższość nad innymi przytłaczając ich wielkością darów których Ci nie będą mogli odwzajemnić.
Oczywiście w swych kontaktach społecznych ludzie chcą mieć korzyści ale też uznanie a często jest tak że pragnienia te są sprzeczne. Konflikt taki najczęściej rozwiązuje się na zasadzie uzyskiwania od jednych partnerów wsparcia wewnętrznego (tj. uznania, sympatii itp.) a od innych korzyści zewnętrznych. We współczesnych społeczeństwach ułatwia to rozwiązanie przynależność jednostek to wielu grup jednocześnie jednak umożliwia wszelkiego rodzaju dewiantom, ucieczkę przed sankcjami w danej społeczności dzięki znalezieniu podgrupy osób podobnie myślących w której znajdą uznanie.