ADHD
ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej oceniany jest w psychiatrii dziecięcej jako zaburzenie najlepiej opisane i najczęściej badane. Zespół ten manifestuje złożoność i różnorodność symptomów, często ujawnia nawrotowy, falowy przebieg, współwystępują z nim inne zaburzenia. Jego nazwa jest różna w zależności od przyjętej klasyfikacji.
Obecnie przyjmuje się dwie klasyfikacje zaburzeń: DSM IV z 1994 roku czyli klasyfikację Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz ICD - 10 czyli Międzynarodową Statystyczną Klasyfikację Chorób i Problemów Zdrowotnych rewizji 10; obowiązującą także w Polsce. Zespół nadpobudliwości w każdej z nich występuje pod inną nazwą. I tak w DSM-IV nazwa Attention Deficit Hyperactivity Disorder tłumaczona jest jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, a nazwa z ICD 10 - Hiperkinetic Disorder jako zespół hiperkinetyczny, zaburzenia hiperkinetyczne lub zaburzenia nadpobudliwości psychoruchowej.
Kryteria zespołu nadpobudliwości psychoruchowej bez względu na to jaką klasyfikację się przyjmie wskazują że jest on syndromem behawioralnym, na który składają się: nieuwaga, impulsywność i nadruchliwość.
Według DSM -IV /1994 s. 78 „ Istotą Zaburzeń Koncentracji Uwagi /Nadruchliwości jest stały wzorzec zachowań, charakteryzujący się nieuwagą i/lub nadruchliwością- impulsywnością, który to rodzaj zachowań występuje znacznie częściej i ma cięższy przebieg, niż zazwyczaj jest obserwowalny u jednostek o porównywalnym poziomie rozwoju (kryterium A). Objawy nadmiernej ruchliwości - impulsywności lub nieuwagi, które powodują zaburzenia musza wystąpić przed 7 r.ż; u wielu osób objawy zaburzeń obserwujemy przez wiele lat (kryterium B). Objawy zaburzeń muszą wystąpić przynajmniej w dwóch środowiskach, np. w domu lub w szkole, lub w pracy (kryterium C). Musi być oczywiste, iż zaburzenia te utrudniają danej osobie funkcjonowanie w szkole, funkcjonowanie społeczne i zawodowe (kryterium D). Ponadto objawy zaburzeń nie mogą występować w3 przebiegu zaburzeń psychicznych (kryterium E).
Zagadnienie ADHD jest niezwykle złożone i kontrowersyjne, wymagające ścisłej współpracy psychologów, pedagogów, lekarzy, rodziców i nauczycieli. Już samo rozpoznanie jest niezwykle trudne, ponieważ nie istnieje test jednoznacznie stwierdzający, że dziecko jest nadpobudliwe, nie ma żadnego badania laboratoryjnego, które potwierdzałoby takie rozpoznanie. Diagnozowanie prawie całkowicie opiera się na obserwacji dziecka, doświadczeniu i wiedzy diagnosty, wywiadzie dotyczącym ciąży, porodu, oraz rozwoju dziecka ze szczególnym uwzględnieniem emocjonalnego i społecznego aspektu, a także momentu pojawienia się obserwowalnych symptomów.
Współczesne badania metodą rezonansu magnetycznego pozwoliły zlokalizować anomalie występujące powszechnie u pacjentów z ADHD. Są to: odchylenia w rozmiarach jąder podstawy mózgu, spoidła wielkiego, kory przedczołowej i móżdżku. Dalsze badania określające intensywność procesów biochemicznych w tychże strukturach wykonywane pozytronową tomografią emisyjną (PET) wskazują, że na te odchylenia objętościowe nakładają się wyraźne zmiany w poziomie metabolizmu i produkcji neuroprzekaźników. W zmienionych obszarach występuje znacznie podwyższona gęstość receptorów dopaminowych, co wskazuje na zaburzoną funkcję szlaku dopaminergicznego. Aktualnie wskazując na złożoność etiologii ADHD podkreśla się, iż jest to zaburzenie neurorozwojowe tzn. takie, które powoduje rozwój i dojrzewanie mózgu dziecka według określonego, patologicznego, ale i konstytucjonalnie uwarunkowanego wzorca.
• Kora przedczołowa bierze udział w regulacji zachowania, odpowiedzialna jest za odporność na zakłócenia, za rozwój samoświadomości i poczucie czasu, móżdżek bierze udział w regulacji motywacyjnej.
• Funkcje płatów czołowych, szczególnie części przedczołowej są ściśle związane z impulsywnym, agresywnym zachowaniem, mogą powodować wyeliminowanie możliwości oceny skutków swoich poczynań, braku samokrytyki, nieadekwatności emocjonalnej, impulsywności.
• Płaty czołowe pełnią jeszcze inne ważne funkcje. Pierwsza to planowanie i strukturalizacja wszelkich działań, druga to hamowanie impulsów. Zaburzenia neurotransmiterów, szczególnie systemu dopaminergicznego uniemożliwiają prawidłową koordynację systemów emocjonalnych, burzą zdolność umysłu do koncentrowania się na wybranym bodźcu, dezorganizują stan gotowości do odbioru i przetwarzania danej informacji.
• Nieprawidłowości strukturalne i czynnościowe mózgu oraz rozpoznawana asymetria morfologiczna u dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej determinują ich zachowanie. Znacząco wpływają na rozwój osobowości, funkcjonowanie społeczne i szkolne, dezorganizują życie rodzinne.
• Dzieci z ADHD funkcjonują znacznie poniżej swoich możliwości intelektualnych. Wyznacznikiem dysfunkcji korowych jest uszkodzenie procesów pamięci operacyjnej i procesów adekwatnego włączania nowych informacji do bieżących sytuacji i w konsekwencji brak samokontroli.
• Osoby z nadpobudliwością psychoruchową zachowują się więc impulsywnie, automatycznie - korzystają ze starych, dobrze utrwalonych stereotypów, wielokrotnie powtarzają to samo zachowanie.
• Brak hamowania nie daje im możliwości na modyfikację reakcji, mają trudności w przewidywaniu konsekwencji swoich zachowań, nie potrafią zaplanować i wykonać planu działania, mają trudności z odroczeniem gratyfikacji. Wszystko to wpływa negatywnie na funkcjonowanie w szkole, w rodzinie, w grupie rówieśniczej.
• Dzieci z ADHD nie potrafią funkcjonować w systemie klasowo-lekcyjnym, który wymaga spokojnego siedzenia w ławce, skupienia uwagi na nauczycielu czy wykonywanym zadaniu.
• Dzieci i młodzież z ADHD doświadczają wszystkich negatywnych konsekwencji takiego funkcjonowania. Im bardziej nauczyciele i rówieśnicy odrzucają nadpobudliwe dziecko, tym bardziej ono stara się zwrócić na siebie uwagę i kontynuuje nieakceptowane, trudne do zniesienia formy zachowań. Nie każdy niegrzeczny, nadmiernie ruchliwy uczeń cierpi na ADHD.
Można podejrzewać, że dziecku potrzebna jest specjalistyczna pomoc w zakresie wspomagania rozwoju w nadpobudliwości psychoruchowej, gdy współwystępują takie zachowania jak:
• nadmierna ruchliwość - ruchliwość w zakresie dużej i małej motoryki, uczeń z trudem wytrzymuje na lekcjach, wierci się i kręci, nie może usiedzieć na miejscu, ma częste nerwowe ruchy rąk i nóg, kołysze się, chrząka, wydaje dziwne dźwięki, skubie, drapie, nagniata coś, jego ręce są cały czas czymś zajęte
• brak samokontroli i refleksyjności na temat własnego zachowania - ciągle popełnia te same błędy i powiela te same zachowania mimo rozmów ta ten temat i składanych deklaracji, dziwi się szczerze, że jest ciągle krytykowany
• trudności z koncentracją uwagi - łatwo się rozprasza, nie pamięta co miał zrobić, chętnie w czasie wykonywania jakiegoś zadania podejmuje inne aktywności, jest nieuważny, mało spostrzegawczy
• impulsywność - działa szybko, bez zastanowienia, łatwo akceptuje cudze pomysły, ma trudności z odroczeniem gratyfikacji, domaga się natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb, często wyrywa się z odpowiedzią zanim padnie pytanie, nie potrafi czekać na swoja kolejkę, łatwo się denerwuje, obraża złości, mimo dużej wiedzy, często szybko i bezmyślnie odpowiada
• zaburzone relacje z rówieśnikami - często konfliktuje się z kolegami, chce przewodniczyć w grach i zabawach, nie dotrzymuje składanych obietnic, zmienia reguły w trakcie gry, nie umie przegrywać, wpada w gniew, jest agresywny, często w sposób niezamierzony zadaje ból innym np. wykręcając im ręce lub zbyt mocno aczkolwiek przyjaźnie poklepując po ramieniu czy głowie, jest krzykliwy, napastliwy
• trudności z uwewnętrznianiem swoich zachowań, emocji i wypowiedzi - głośno nazywa to, co robi, nie umie sobie udzielać instrukcji, podczas wykonywania zadania, nie potrafi instruować siebie po cichu
• brak kontroli emocji i stanu pobudzenia - brak równowagi emocjonalnej, łatwo wpada w złość, łatwo się frustruje, gdy coś nie idzie po jego myśli ze złością rezygnuje z wykonywania nawet przyjemnego zadania czy uczestniczenia w ulubionej grze
• trudności z planowaniem i sekwencyjnością - ma duże kłopoty z planowaniem i realizowaniem bardziej złożonych zadań, z porządkowaniem i układaniem w sekwencje zdarzeń
Warto też zwrócić uwagę na to czy?
• Czy problemy z zachowaniem są uporczywie pojawiające się, czy mają stały charakter?
• Czy jego zachowanie różni się zdecydowanie od zachowania kolegów?
• Czy jego uwaga jest łatwo rozpraszana?
• Czy takie zachowania występują także poza szkołą?
• Czy odkąd pamiętasz zawsze twój uczeń tak się zachowywał?
Jeśli odpowiedzi brzmią „tak” - jest bardzo duże prawdopodobieństwo, że dziecko ma ADHD i że potrzebuje specjalistycznej diagnozy i terapii.
On wymaga pomocy! Skieruj go do specjalisty!
Najlepiej jeśli będzie to psycholog kliniczny lub terapeuta dzieci i młodzieży specjalizujący się w terapii zaburzeń emocji i zachowania.
1 źródło: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fourt Edition. DSM-IV. Washington D.C., 1994. American Psychiatric Association, s. 80-85. Przekład J. Kostrzewski.
Opracowała
Irena Sosin
Centrum Wspomagania Rozwoju Osobowości