Alternatywne formy życia rodzinnego w świecie współczesnym. Diagnoza i prognoza. Anna Kwak.
Anna Kwak jest autorką wielu artykułów, których tematyka jest głównie związana z rodziną i badaniami nad nią. W swoich tekstach skupia się przede wszystkim na rodzinie współczesnej i na tym, jakim przemianom ona ulega.
Przykładem takiego tekstu są między innymi „Alternatywne formy życia rodzinnego w świecie współczesnym. Na początku autorka wyjaśnia czym w ogóle są alternatywne formy rodziny. Są to formy życia rodzinnego, które w jakikolwiek sposób odbiegają od powszechnej definicji rodziny. Rodzina natomiast to nuklearny, czyli dwupokoleniowy związek oparty na prawnie zawartym małżeństwie i biologicznym rodzicielstwie, czyli mówiąc prościej, rodzina to para małżeńska i jej dzieci. Omawiając alternatywne formy rodziny autorka odnosi się właśnie do tej definicji. Formy te są bardzo różnorodną grupą. Amerykański socjolog Adams dokonał próby pogrupowania tych form, które Anna Kwak wymienia w swoim tekście.
Pierwsza grupa: alternatywy paralelne, czyli analogiczne do monogamicznego małżeństwa, będące poza małżeństwem lub równoległe z małżeństwem. Zostały tutaj umiejscowione związki kohabitacyjne. Ten rodzaj alternatywy dotyczy przede wszystkim okresu przed małżeństwem. Drugą grupą są alternatywy włączone do rodziny nuklearnej, do której Adams zaliczył między innymi: bezdzietność ze świadomego wyboru, seks pozamałżeński, małżeństwa otwarte. Trzecią grupę stanowią alternatywy w stosunku do rodziny, czyli formy alternatywne w stosunku do tradycyjnej rodziny lub wzajemnie się wykluczające z tradycyjną rodziną. Mogą to być na przykład: życie w stanie wolnym, związki homoseksualne, życie we wspólnotach lub samotne rodzicielstwo.
Anna Kwak ma wiele zastrzeżeń co do podziału zaproponowanego przez Adamsa, który m.in. nie podaje jasnych kryteriów podziału.
Autorka zajmuje się zagadnieniem małżeństw otwartych i seksu pozamałżeńskiego, które również należą do alternatywnych form życia rodzinnego. Analizy tych zjawisk są trudne do przeprowadzenia, ponieważ dotyczą sfery osobistej i niewiele osób chce o tym mówić. Anna Kwak jednak pokazuje, że inaczej ludzie reagują na seks przedmałżeński i pozamałżeński. Dowodem są wyniki badań z 1998 roku, które pokazują, że 81% badanych nie akceptuje seksu pozamałżeńskiego, natomiast 58% tych samych badanych nie uważa za złe stosunków seksualnych przed małżeństwem.
Następnie Anna Kwak pokazuje, jak wielka jest różnorodność alternatywnych form życia rodzinnego i jak trudno je pogrupować. Wymienia różne rodzaje tych form: związki nie oparte na prawnie zatwierdzonym małżeństwie (kohabitacje), związki oparte na formalnym małżeństwie, lecz bez biologicznego rodzicielstwa (bezdzietność z wyboru, rodziny rekonstruowane), związki poprzedzone wcześniejszym małżeństwem lub rodziny oparte jedynie na biologicznym rodzicielstwie. W celu pogrupowania tych form, autorka proponuje wprowadzenie alternatywy dla rodziny i alternatywy dla małżeństwa. Podkreśla jednak, że niektóre formy będą pełniły funkcję obu alternatyw. Za przykład podaje kohabitację: jeżeli w związku nie ma dziecka to kohabitację można traktować jako alternatywę dla małżeństwa, jednak jeśli w związku kohabitacyjnym pojawi się dziecko to będzie alternatywa dla rodziny. Przykład ten pokazuje, jak trudno stworzyć jasny podział alternatywnych form rodziny.
Obserwując wskaźniki demograficzne dotyczące zawierania małżeństw, rozwodów i urodzeń badacze zauważyli, że niektóre zjawiska są ze sobą ściśle powiązane i wzrost jednego prowadzi do spadku innego (np. spadek zawierania małżeństw równa się ze wzrostem związków kohabitacyjnych; kohabitacja równa się ze spadkiem rozwodów).
Analizy dotyczące skali występowania alternatywnych form rodziny pokazują, że zmiany następują w różnych krajach, również w Polsce. W perspektywie międzynarodowej można zauważyć spadek zawieranych małżeństw, spadek dzietności, wzrost liczby rozwodów, niezamężnych matek i rodzin niepełnych. W różnych krajach inne jest jednak tempo przemian i nasilenie zjawisk. W krajach protestanckich, głównie Szwecji i Danii odsetek pozamałżeńskich urodzeń i związków kohabitacyjnych jest wyższy niż w krajach katolickich, które dostosowują się do tradycyjnej ideologii rodziny (rok 1982: Wielka Brytania- 6%; Francja- 12%; Niemcy- 14%; Szwecja i Dania- 40%). W Polsce procesy zmian dotyczące rodzin i jej alternatyw obserwowane są od 60 lat i przebiegają znacznie wolniej.
W kolejnej części tekstu Anna Kwak skupia się na prognozach rozwoju zjawisk rodzin alternatywnych. Socjolog Edward Kain podał dziewięć zasad, które powinny obowiązywać przy przewidywaniu przyszłości dla życia rodzinnego:
1. Probabilistyczny, nie deterministyczny charakter. Probabilistyczne: coś jest prawdopodobne lub nie jest
2. Najłatwiej przewidywać najbliższą przyszłość (więcej zaufania)
3. Sprawdzenie założeń i definicji, z których korzystają osoby opracowujące prognozy.
4. Opieranie się na dokładnym obrazie z przeszłości
5. Poznanie przyczyn występowania trendów
6. Łatwiej przewidywać trendy demograficzne i technologiczne niż ideologiczne i polityczne.
7. Łatwiej przewidywać przyszłe problemy niż wskazywać sposoby rozwiązywania tych trudności.
8. Łatwiej przewidywać to co się na pewno nie zdarzy niż to, co się zdarzy.
9. Autodestrukcyjny charakter niektórych przewidywań, dotyczących przyszłości.
Anna Kwak podaje przykład amerykańskiego socjologa, który starał się odpowiedzieć na pytania o przyszłość rodziny. Według niego odpowiedź jest uzależniona od sposobu definiowania rodziny. Rodzina jest najsilniejsza jako źródło społeczno-emocjonalnego wsparcia dla dorosłych, a najbardziej problematyczna jako instrument służący do wychowywania dzieci.
Badając przyszłość rodziny, ważny jest typ polityki społecznej prowadzonej na jej rzecz. Kendall przeprowadził analizę dotyczącą Szwecji, która ma najniższy wskaźnik małżeństw i najmniejszy średni rozmiar gospodarstw, a najwyższy procent matek pracujących zawodowo i rodziców samotnie wychowujących dzieci. Przyszłość rodziny w tym państwie wiąże się z polityką społeczną, która ułatwi rozwój i stabilizację.
Anna Kwak analizuje czynniki które osłabiają i wzmacniają rodzinę. Czynniki osłabiające, które m.in. autorka wymienia to akceptacja społeczna zachowań, które uznawane były za naganne, zmiana w systemach wartości i nastawienie na realizację własnych potrzeb przez dorosłych. W 1996 roku według badaczy podstawą przyczyną niezawierania związków małżeńskich i nie posiadania dzieci były kłopoty mieszkaniowe i materialne. Czynniki, które wzmacniają rodzinę to przede wszystkim prawo i religia katolicka. Pewną rolę odgrywa też opinia społeczna (nawet jeśli ktoś akceptuje pewną alternatywną formę rodziny, nie oznacza to, że godzi się na realizację jej w swoim życiu).
Zdaniem autorki, prognozy dotyczące alternatywnych form rodziny będą związane z nieformalnymi związkami i dzietnością. Małżeństwa będą dobrowolnie rezygnowały z dzieci, prawdopodobnie wzrośnie też liczba niezamężnych matek. Wzrastające wskaźniki rozwodów mogą świadczyć o tym, ze zwiększy się liczba związków kohabitanckich. Anna Kwak oczekuje jednak, że rodzina tradycyjna będzie najczęściej wybieraną formą w Polsce.