NATURALIZM
Metoda twórcza i kierunek literacki, będący swoistą odmianą późnego XIX-wiecznego — realizmu, powstały we Francji i rozpowszechniony w prozie i dramacie ostatniego trzydziestolecia XIX w. Jego zapowiedzi dopatrywano się już w twórczości G. Flauberta oraz E. i J. Goncourtów (np. w powieści Herminia Lacerteux, 1864 — opatrzonej programową przedmową), a do bezpośrednich poprzedników zaliczano przedstawicieli tzw. szkoły dagerotypu (J. Champfleury i L.E. Duranty), specjalizujących się w drobiazgowym utrwalaniu obrazów życia drobnomieszczaństwa, półświatka i tzw. niższych sfer społeczeństwa. Właściwym twórcą, prawodawcą i protagonistą naturalizmu był E. Zola, który sformułował podstawowe założenia metody naturalistycznej w programowym studium Le Roman expłrimental (1880), usiłując zrealizować zawarte tam koncepcje w wielkim cyklu powieściowym Rougon-Macquart. Historia naturalna i społeczna jednej rodziny francuskiej z czasów Drugiego Cesarstwa (1871—1893). Wokół Zoli skupiła się grupa pisarzy zwana Medańską (od posiadłości mistrza w Medan pod Paryżem, gdzie się zbierano), do ktćwej należeli G. de Maupassant, J.K. Huysmans, P. Alexis, H. Cćard i L. Hennique. Poza nimi z naturalizmem francuskim wiązano twórczość takich pisarzy, jak A. Daudet, O. Mirbeau, J. Renard, J. Vallćs, P. i V. Margueritte, L. Descayes, H. Becque, oraz działalność teatralną A. Antoine”a.
Naturalizm był swoistym wyrazem literackim sytuacji polityczno-społecznej i kulturowej po klęsce Francji w wojnie z Prusami. Idealistyczne złudzenia zastąpione zostały trzeźwą oceną stanu rzeczy w nowych warunkach egzystencji, romantyczne mity — materialistyczno-przyrodniczą orientacją filozoficzną i olśnieniem odkryciami nauki, nowej chemii, fizjologii i medycyny. Program literacki kształtujący się w klimacie rozsądnej myśli i naukowej fascynacji był próbą stworzenia literatury posługującej się w docieraniu do prawdy takimi samymi metodami i narzędziami poznania, jakimi operują uczeni w laboratoriach eksperymentalnych. Na ostateczny kształt doktryny wpływ szczególnie znaczący wywarły przede wszystkim Darwinowska teoria walki o byt i doboru naturalnego, Taine'owska teoria środowiska oraz idea eksperymentacji, szczegółowego oglądu i analizy faktów C. Bernarda. Wywiedziony z tych przesłanek program opierał się na skrzętnym zbieraniu licznych obserwacji, które, skojarzone następnie w obrębie dzieła w odpowiednie związki, miały wyjaśniać analizowane zjawiska, na tzw. dokumentaryzmie, swoistym kulcie drobiazgów i szczegółów, eliminującym niemal zupełnie z aktu twórczego fikcję i wyobraźnię, wreszcie na fizjologicznej koncepcji człowieka, absolutnie zdeterminowanego prawami natury i środowiska.
Konsekwencje doktryny naturalistycznej w realizacji literackiej prowadziły często do różnych i sprzecznych rezultatów ideowych i artystycznych. Przyrodniczy determinizm nadawał utworom szkoły naturalistycznej piętno fatalizmu i pesymizmu, ukazując człowieka jako bierny produkt dziedzicznych obciążeń i nie dających się zneutralizować wpływów środowiska, konflikty zaś międzyludzkie nabierały w oświetleniu naturalistów cech drapieżnej walki o byt między egoistycznymi osobnikami, dążącymi bezwzględnie do zaspokojenia własnych potrzeb biologicznych. Zbliżało to niejednokrotnie twórczość tych pisarzy do ahumanistycznej koncepcji darwinizmu społecznego. Równocześnie jednak rygorystyczny nakaz rzetelnej obserwacji, odrzucającej wszelką idealizację rzeczywistości, pozwolił naturalistom sięgnąć w obszary i regiony życia literaturze przednaturatistycznej na ogół obce i nie znane. Do tych zdobyczy tematycznych należy przede wszystkim rozległa penetracja środowisk proletariatu wiejskiego i przemysłowego oraz marginesów społecznych (jak np. pomijanego przez literaturę zjawiska prostytucji), a także demaskatorskie obrazy obyczajowości i moralności klas posiadających, zwłaszcza wielkokapitalistycznej burżuazji. Ostremu widzeniu kontrastów społecznych towarzyszyły nowe środki ekspresji artystycznej, drażniące niejednokrotnie nawyki i upodobania odbiorców, jak brutalność obrazowania, antyestetyzm i autentyzm językowy, nie cofający się przed ulicznym żargonem czy drastycznym słownictwem Zubożając psychologię jednostkową na skutek sprowadzenia jej do fizjologii, naturalizm rozwinął w zamian i udoskonalił technikę wszechstronnego opisu wielkich ludzkich zbiorowości. Mimo znamiennej skłonności do rejestracyjnego, „fotograficznego” zapisu wyraźne były w naturalizmie elementy swoistego subiektywizmu, dostrzegalne już np. w charakterystycznej formule samego Zoli, który definiował dzieło sztuki jako „wycinek życia widziany poprzez temperament artysty” (Mon Salon, 1866). Stąd wysuwaną niekiedy teza o związkach tego kierunku z impresjonizmem uznawanym za konsekwencję rozwojową tych samych założeń artystycznych.
Teoria i praktyka naturalistów spotykały się od początku z gwałtowną opozycją, zwłaszcza ze strony krytyki zachowawczej, zarzucającej naturalizmowi „zohydzanie rzeczywistości” i chorobliwe grzebanie się w tzw. brudach życia. Także krytyka modernistyczna kwestionowała Przyrodniczo-materialistyczne założenia kierunku i jego naśladowczą wobec faktów, bierną plagiatowość. Mimo tych ataków naturalizm jako metoda traktowania materiału literackiego ujawnił trwałą żywotność również w tych okresach, w których utracił już pozycję inspiracji dominującej. We Francji, na swoim gruncie macierzystym, do idei naturalistycznych nawiązywały już w stuleciu XX liczne ugrupowania, szkoły literackie, kierunki, niekiedy efemeryczne. Możną tu wymienić naturystów (S.-G. de Bouhćlier, Ch.-L. Philippe, E. Monfort, M. Le Blond), za przykładem naturalizmu ujawniających przede wszystkim żywiołową niechęć w sztuce do pierwiastków „irracjonalnych” i odwołujących się głównie do natury jako niewyczerpanego źródła inspiracji pisarskiej. Z naturalizmu wywodzili się też unanimiści (J. Romains, E. Duhamel, Ch. ViIdrac), zaaferowani w swej twórczości zwłaszcza psychologią grup i środowisk ludzkich, „duszą tłumu”, wewnętrznym życiem aglomeracji wieIkomiejskich Wreszcie z naturalizmem związani byli populiści (A. Thćriye, L. Lemonnier), pojmujący rzeczywistość jako kategorię nadrzędną w stosunku do literatury i preferujący tematy mieszczące się w granicach pospolitej, przeciętnej codzienności, ze szczególnym eksponowaniem aspektów profesjonalnych owych szarych i niepozornych egzystencji ludzkich (-+ populizm). Naturalizm klasyczny jako program i praktyka pisarska ulegał w literaturze XX-wiecznej jakby swoistej dysocjacji na elementy heterogeniczne; wybierało się z nich tylko niektóre, łącząc je w nowe kombinacje i układy znaczeniowe, w zależności od potrzeby, zainteresowań i osobistych predyspozycji określonego pisarza. W ten sposób powstawały niejako nowe gatunki wyrazu, w niektórych aspektach swojej wizji świata odwołujące się do przykładu naturalizmu spod znaku Zoli, jak tzw. powieść pacyfistyczna (H. Barbusse, E.M. Remarque), środowiskowa (R. Martin du Gard, F. Carco) czy proletariacka, przedstawiająca rzeczywistość w kategoriach społecznych i klasowych. Tę linię inspiracji niektórzy krytycy dostrzegają nawet w takich już zupełnie współczesnych zjawiskach literackich, jak twórczość Aragona czy Sartre'a, a nawet Prousta, którego analityczna przenikliwość wydaje się niekiedy swoistą odmianą naturalistycznego kultu drobiazgowej obserwacji, skierowanej w tym wypadku na świadomość i pamięć ludzką.
Poza Francją naturalizm zaznaczył wyraźniej swą obecność również w innych literaturach europejskich i w amerykańskiej w Niemczech w twórczości G. Hauptmanna H. Sudermanna, A. Hojza, w działalności teatralnej O. Brahma; we Włoszech, gdzie przybrał nazwę weryzmu, w pisar. stwie G. Vergi; w krajach skandynawskich u A. Garborga i w teatrze H. Ibsena i A. Strindberga. Słabiej ujawnił się jego wpływ w Rosji (u L. N. Andrejewa i M.P. Arcybaszewa oraz w niektórych koncepcjach teatralnych K. S. Stanisławskie go); wyjątkowo wyraziście i z wielką siłą zaznaczył się w literaturze Północnoamerykańskiej na przełomie xix i XX w., gdy na widownię literacką wstąpili Th. Dreiser, S. Crane, F. Norris, J. London. Nurt ten na gruncie amerykańskim okazał się wyjątkowo żywotny, mając swą wybitną kontynuację w prozie najnowszej U. Sinclaira, J.Th. Farrella, E. Hemingwaya, J. Steinbecka, E. Caldwella, J. Dos Passosa i N. Mailera, wiążąc się tam ponadto z teoretyczną inspiracją — behawioryzmu.
W literaturze europejskiej xx w. ujawnił naturalizm swą wciąż nie wyczerpaną atrakcyjność w takich zjawiskach, jak niemiecka „nowa rzeczowość” (Neue Sachlichkeit), reprezentowana w latach dwudziestych i trzydziestych przez takich twórców, jak E. Kstner, L. Feuchtwanger, A. Zweig, A. Dóblin i H. Carossa. Przy wszystkich różnicach indywidualnych wspólne było dla całej grupy założenie fundamentalne: wynikające z poczucia zagrożenia, kryzysu i dezintegracji powojennego świata szukanie oparcia w „nagim przedmiocie”, w jedynej rzeczywistości, jakiej można było zaufać. Należało ją pokazywać bez żadnych upiększeń — jaką jest w istocie, posługując się formą, która w maksymalnym stopniu gwarantowałaby autentyczność przekazu. Formę tę znajdowano w prozie uwolnionej od skrępowań konwencjonalnych struktur fabularnych, reportażowej, operującej nieekspresywnym, sprawozdawczym językiem.
W rewolucyjnej Rosji odpowiednikiem tych tendencji, acz wychodzącym z odmiennych założeń ideowych, był tzw. Lewy Front Sztuki, do którego należeli m.in. Majakowski, Tretiakow, Asiejew, Arwatow, Brik i Pasternak. Wszyscy pisarze LEF-u uważali się za „syndykat rzeczowców”, producentów „rzeczy” a nie „sztuki”. Literatura miała być „budowaniem życia” przez ścisłe opisywanie faktów. Chodziło też o wypracowanie nowej techniki i metody opisywania. Należało odzes rzucić wszelkie formy beletrystyczne, wszelkie schematy artystycznej kompozycji, zwrócić się ku naturalnym układom zdarzeń, jakie stwarza życie. Stąd w konsekwencji w praktyce pisarskiej wysunięto na czoło gatunki „nieliterackie”, pamiętnik, reportaż, biografię, faktomontaż, szkic • rzucony na papier na gorąco, pod pierwszym n1ej wrażeniem chwili, jednym słowem literaturę dokumentu.
Oi W Polsce zainteresowanie twórczością naturalistów francuskich obudził pierwszy A. Sygietyński autor cyklu studiów o Zoli, Flaubercie i braciach Goncourt Współczesna powieść we Francji U (1882—1884), opartych na sumiennej znajomości przedmiotu i wydobywających wnikliwie zarówn osiągnięcia pisarzy szkoły naturalistycznej, kto- jak ich słabości i pomyłki. Sygietyński był też aukie torem dwu powieści utrzymanych w klimacie nama turalizmu: Na skałach Calvados (1884) i Wysadzon ny z siodła (1891). W obu tych utworach autorsk uwaga koncentruje się głównie na drobiazi5 gowym studium środowiska (w powieści pierwszyj — normandzkich rybaków, w drugiej zdeklabit sowanego ziemiaństwa polskiego) i na przenikliLira wej analizie prymitywnych, animalistycznych odica ruchów psychofizycznych istoty ludzkiej jako swoZą istego gatunku w wielkim świecie natury. Sympaha ue pronaturalistyczne ujawniał B. Prus, gdy w krytycznej ocenie Ogniem i mieczem Sienkiewicz akcentował poznawcze ambicje i cele sztuki, [OSC także w Placówce, zwłaszcza w technice opisów środowiska chłopskiego i w fizjologizmie charakterów, a nawet w Lalce, swoistym polskim penta dant Zolowskiej „monografii” wielkiego magazynu handlowego Wszystko dla pań. Za organ yst- naturalizmu uchodził „Wędrowiec”, w okresie dla 1884—1888 redagowany przez A. Gruszeckiego ące przy współudziale Sygietyńskiego, S. Witkiewicza Po i A. Dygasińskiego. Utwory naturalistyczne ogłasza też „Przegląd Tygodniowy”, a później „Prawda”. Do najwybitniejszych przedstawicieli naturalizmu polskiego zalicza się Dygasińskiego w jego iłu- licznych powieściach chłopskich, wielkomiejskich i o tematyce zwierzęcej (Wilk, psy i ludzie, 1883; Na pańskim dworze, 1884; Głód i miłość, 1885; Von P0 Molken, 1885; Na warszawskim bruku, 1886, cykl opowiadań i powieści odwołujący się do naturalisra tycznej teorii dziedziczności i pomyślany jako polski odpowiednik Zolowskiego cyklu Rougon-Mac„c quart: Beldonek, 1888; Lis, 1897; Zając, 1898). Za I naturalistkę uznaje się G. Zapolską zarówno w jej to- wybitnie naturalistycznym teatrze (Moralność pani Bie- Dulskiej, 1907; Ich czworo, 1912), jak i w powieściach (Kaśka Kariatyda, 1888; Przedpiekle, 1895) oraz w nowelistyce (Menaźeria ludzka, 1893). Przedstawicielami naturalizmu są też I. Dąbrowski (Smierć, 1893; Felka, 1894) i Z. Niedźwiecki, wybitny nowelista zwany „polskim Maupassantem”. Z naturalizmem związany jest rozkwit teatru w końcu XIX w. i na początku w. XX (obok Zapolskiej J.A. Kisielewski i W. Perzyński). Przy całej różnorodności postaw i temperamentów wszystkich tych pisarzy łączy to samo charakterystyczne zainteresowanie środowiskami „peryferyjnymi”: biedotą wiejską i wielkoprzemysłowym proletariatem, zbiorowiskami ludzkimi ocierającymi się o regiony przestępstwa, drobnomieszczaństwem, służbą domową i chałupnikami, studenterią borykającą się z chorobami i nędzą, wspólne są też m.in. posępność kolorytu, pasja i zaciekłość w atakowaniu obyczajowości współczesnego im świata, fizjologizm w traktowaniu człowieka i konstruowaniu obrazu rzeczywistości na zasadzie identyczności losów ludzkich i zwierzęcych, jednako poddanych prawu walki o byt. Zapolska podporządkowuje temu prawu również sferę wzajemnych kontaktów między mężczyzną a kobietą.
Jak na Zachodzie, tak i w literaturze polskiej aktywność naturalizmu jako pewnej propozycji ideowej i techniki pisarskiej okazała się trwała również w XX w. Mimo że minęła jego epoka klasyczna, naturalizm ujawnił zdolność wchodzenia w związki z innymi kierunkami i modelami literatury. Jest obecny i w Młodej Polsce, i w dwudziestoleciu międzywojennym. Swiatopogląd pisarski Przybyszewskiego wyraźnie był podbudowany przyrodniczo-fizjologiczną koncepcją świata. Na twórczości Reymonta i Zeromskiego naturalizm wycisnął wyraźnie widoczne piętno zarówno w wizji pisarskiej, jak i w pewnych znamionach strukturalnych: w autobiografizmie i socjologizmie, w ukazywaniu rzeczywistości poprzez temperament osoby opowiadającej, w redukcji układów fabularnych na rzecz luźnych obrazów, opartych na rozmiłowanych w szczegółach opisach monograficznych. W dwudziestoleciu elementy poetyki naturalistycznej łatwo wchodziły w ścisłe związki z — ekspresjonizmem (w prozie J. Kadena-Bandrowskiego i E. Zegadłowicza) czy psychologizmem (w powieściach Z. Nałkowskiej; — psychologiczna problematyka w literaturze, psychologizm), a przede wszystkim z programowymi założeniami i praktyką pisarską — autentystów spod znaków „Okolicy Poetów” S. Czernika czy prozaików grupy — „Przedmieście” (H. Boguszewska, J. Kornacki, H. Krahelska, H. Górska, J. Brzoza, A. J. Kowalscy). Ambicją tej literatury było uzależnienie dzieła od najgłębiej przeżytego zasobu posiadanych przez twórcę materiałów treściowych w postaci doznań, doświadczeń, wiedzy, oparcie jej na „lekcji życia” wolnej od cienia wyobraźni. Starała się wyjść poza wyeksploatowane do szczętu przez tradycyjną powieść środowiska społeczne ku przedmieściom, ku dzielnicom proletariackim, ku nędzy i uciskowi, bezrobociu i masowemu cierpieniu. Forytowała zbeletryzowany reportaż jako formę najmniej obciążoną deformacyjnym naciskiem sztywnych literackich schematów, a z drugiej strony najsilniej nasyconą treściami publicystycznymi i najbardziej bezpośrednio związaną z życiem.