System zabezpieczenia społecznego
Jednym z podstawowych celów polityki społecznej jest zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa socjalnego. Realizacją zadań wynikających z tego celu zajmuje się system zabezpieczenia społecznego. Ma on gwarantować bezpieczeństwo socjalne (zwłaszcza ekonomiczne) poprzez działania nakierowane na zmniejszenie i kompensowanie następstw zaistnienia ryzyka socjalnego (zdarzeń, które powodują utratę dochodów lub ich zmniejszenie).
Konwencja nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 roku o normach minimalnych zabezpieczenia społecznego wyróżnia dziewięć rodzajów socjalnego ryzyka jako przedmiotu ochrony prawnej: (1) dożycie wieku emerytalnego, (2) trwała lub okresowa niezdolność do pracy, (3) śmierć żywiciela, (4) niezdolność lub niemożność świadczenia pracy (prowadzenia działalności), (5) wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, (6) niezdrowie, (7) bezrobocie, (8) niedostatek dochodu w rodzinie, (9) trudne sytuacje życiowe.
W skład systemu zabezpieczenia społecznego wchodzą:
ubezpieczenia majątkowe i osobowe,
ubezpieczenia społeczne,
ochrona zdrowia,
rehabilitacja inwalidów,
pomoc społeczna,
uzupełniające świadczenia socjalne (np. pomoc materialna dla uczącej się młodzieży).
Zabezpieczenie społeczne jest to system świadczeń, do którego obywatele mają prawo lub z których mają możliwość korzystania w okolicznościach i na warunkach określonych odpowiednimi przepisami. Są to świadczenia poza dochodami z pracy. Niektóre z nich przysługują, gdy dochody te spadają poniżej określonego poziomu, uznanego jako minimum socjalne.
Podmiotowy zakres świadczeń nie jest jednolity. Niekiedy rozciąga się on na całe społeczeństwo, a czasami obejmuje jedynie niektóre grupy ludności. Występuje również zjawisko kumulacji uprawnień do niektórych świadczeń. Uprawnienia mogą wynikać z przepisów prawnych bądź też umów zawieranych przez mieszkańców z właściwymi dla danego świadczenia instytucjami albo stanowić skutek decyzji zakładów pracy czy też organizacji społecznych. Niektóre usługi i dobra są bezpłatne, niekiedy występują pewne elementy odpłatności (np. za leki, za pobyt w sanatoriach).
W teorii zabezpieczenia społecznego wyróżnia się trzy zasady:
ubezpieczeniową, gdy jest opłacana składka na rzecz instytucji ubezpieczeniowej, stanowiąca podstawę pokrywania świadczenia;
zaopatrzeniową, gdy występują uprawnienia do świadczeń ze strony państwa, ale bez opłacania składek;
opiekuńczą - odnosi się do tych jednostek, które nie mają uprawnień ubezpieczeniowych lub zaopatrzeniowych, ale znajdują się w sytuacji wymagającej udzielenia pomocy; może ona nastąpić ze środków budżetowych państwa czy samorządu terytorialnego, fundacji, organizacji wyznaniowej, społecznej, środków zakładu pracy, lub z ofiarnością społeczeństwa.
Charakterystyka ubezpieczeń społecznych
Jednym z najistotniejszych działów zabezpieczenia społecznego są ubezpieczenia społeczne.
Ubezpieczenie w najogólniejszym znaczeniu tego słowa to: „urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś”.
Ubezpieczenia społeczne są formą finansowego zabezpieczenia się poszczególnych grup ludności przed skutkami pojawienia się konkretnego ryzyka życiowego (np. choroby, śmierci czy kalectwa). Wypracowana przez lata technika ubezpieczeniowa zakłada gromadzenia środków na określonych funduszach przez ludzi narażonych na podobne ryzyko. Środki te są płacone przez pracowników lub/i pracodawców z przeznaczeniem na pokrycie wydatków i strat wynikających ze zdarzeń losowych.
Wysokość składek jest zależna od wysokości zarobków ubezpieczanego oraz od ryzyka wystąpienia zdarzenia losowego dla całej populacji ubezpieczonych w danym okresie. Ubezpieczenia społeczne mają chronić przed znaczną utratą dochodów spowodowaną zdarzeniem losowym oraz wysokimi i niespodziewanymi wydatkami z nimi związanymi. Obejmują one osoby utrzymujące się z pracy oraz ich rodziny.
Ubezpieczenia społeczne:
są one finansowane ze składek, które płacą pracodawcy i pracownicy (w proporcjach ustalonych w przepisach prawa) oraz dofinansowane przez budżet państwa.
składkę za ubezpieczenia od wypadku przy pracy lub choroby zawodowej w całości płaci pracodawca (często proporcjonalnie do liczby wypłaconych odszkodowań z tego tytułu).
są obowiązkowe, przynajmniej w podstawowym zakresie świadczeń.
składki gromadzi się na specjalnych funduszach, z których płacone są świadczenia (środki na nich mogą być kapitalizowane, jeśli zezwalają na to przepisy prawne).
prawo do korzystania ze świadczeń wynika z faktu ubezpieczenia się i opłacenia składek.
świadczenia oraz składki są często zrelatywizowane do wysokości zarobków ubezpieczonego.
Uzupełniając tę charakterystykę, należy dodać, że:
świadczenia wynikające z faktu ubezpieczenia są gwarantowane ustawowo (często jest to konstytucyjne prawo obywatelskie);
są one należne w razie zajścia ustawowo przewidzianych przesłanek, w ustawowo określonym wymiarze (wynika z tego możliwość dochodzenia swych praw na drodze sądowej);
zarządzanie funduszami ubezpieczeniowymi oraz realizacja świadczeń dokonywana jest przez specjalistyczne instytucje (powołane wyłącznie do tego celu).
Istotną cechą ubezpieczeń społecznych jest zasada solidaryzmu.
Solidaryzm w tym kontekście oznacza urzeczywistnienie idei samopomocy społecznej poprzez udzielanie świadczeń finansowych osobom znajdującym się w potrzebie z funduszu wypracowanego wspólnym wysiłkiem ubezpieczonych. Mówiąc bardziej obrazowo: płacą wszyscy, a korzystają tylko ci, którzy zostali dotknięci ryzykiem socjalnym.
Solidaryzm ten przebiega wielokierunkowo:
między pokoleniami pracujących a tymi, którzy ukończyli już pracę (emerytury i renty płacone z bieżących składek),
międzygrupowo: składka ubezpieczeniowa jest liczona na podstawie ryzyka wystąpienia zdarzenia dla grupy osób, a nie ryzyka indywidualnego,
między więcej i mniej zarabiającymi (więcej zarabiający płacą wyższe składki, a świadczenia nie są do nich proporcjonalne),
między posiadającymi rodzinę i samotnymi (składka płacona jest od zarobku ubezpieczonego, a ubezpieczenie obejmuje również niepracujących członków rodziny).
Ubezpieczenia społeczne powstały w celu minimalizacji kosztów określonych zdarzeń losowych lub innych zdarzeń zrównanych z losowymi (których skutki są podobne do skutków zdarzeń losowych). Dotyczy to takich sytuacji, jak:
starość,
śmierć żywiciela rodziny,
choroba,
inwalidztwo,
macierzyństwo,
bezrobocie,
wypadek przy pracy lub choroba zawodowa.
Jest to zakres przedmiotowy ubezpieczeń społecznych, przy czym nie ubezpiecza się samego faktu (np. starzenia się), lecz ryzyko związane z niemożliwością zarobkowania i osiągania dochodów z pracy.
Świadczenia, które otrzymuje się na wyrównanie poniesionych strat, można podzielić:
Ze względu na formę świadczenia:
pieniężne, do których należą:
zasiłek chorobowy,
świadczenia rehabilitacyjne i zasiłek wyrównawczy,
renty rodzinne,
renty inwalidzkie,
emerytury,
świadczenia wypadkowe,
zasiłki dla bezrobotnych,
zasiłek rodzinny,
zasiłek porodowy,
zasiłek macierzyński,
zasiłek wychowawczy,
zasiłek opiekuńczy;
w naturze, które obejmują:
świadczenia lecznicze,
świadczenia położnicze i rehabilitacyjne,
przedmioty ortopedyczne,
protezy i środki opatrunkowe,
świadczenia w postaci pobytu w domu pomocy społecznej.
Ze względu na czas trwania:
okresowe, które dzielą się z kolei na:
długoterminowe (np. emerytury i renty),
krótkoterminowe (np. zasiłki z ubezpieczenia chorobowego i macierzyńskiego oraz rodzinne);
jednorazowe (np. zasiłki pogrzebowe i porodowe);
ciągłe (opieka w domach pomocy społecznej)
W Polsce zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego obejmuje 99% ludności kraju, w tym:
pracujących w przedsiębiorstwach państwowych, prywatnych, na własny rachunek, wolne zawody itp.,
rolników indywidualnych,
służby mundurowe (policja, wojsko),
inwalidów wojennych i wojskowych,
osoby duchowne,
zarejestrowanych bezrobotnych,
rodziny ubezpieczonych.
Zakres ten jest na tyle kompletny, że nie wymaga poszerzenia o nowe grupy ludności. Jeden procent obywateli pozostający poza nim to:
nierejestrowani bezrobotni,
niepracujący studenci studiów wieczorowych i zaocznych,
osoby nie posiadające stałego miejsca zamieszkania.
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego są finansowane z dwóch podstawowych źródeł, które stanowią:
składki ubezpieczeniowe,
dotacje państwa do systemu ubezpieczeń.
Dodatkowymi źródłami dochodów funduszy ubezpieczeniowych mogą być:
dobrowolne wpłaty na rzecz instytucji (np. cegiełki w szpitalach),
dochody z lokat kapitałowych,
darowizny.
W Polsce realizacją przepisów o ubezpieczeniach społecznych zajmuje się:
Ubezpieczenia społeczne dzielimy na:
inwalidzką z tytułu niezdolności do pracy
szkoleniową dodatek do renty inwalidzkiej na przekwalifikowanie
Mogą ją otrzymywać: wdowy/wdowcy, sieroty, rodzice
ubezpieczenia chorobowe polegają na wypłacie określonej kwoty w razie chorób oraz za urlopy macierzyńskie
ubezpieczenia wypadkowe polegają na wypłacie określonej kwoty w postaci odszkodowań i zasiłków z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
Systemy ubezpieczeń społecznych
Metoda gromadzenia kapitału na świadczenia społeczne jest determinowana przez system ubezpieczeń, wybrany w danej instytucji
Wyróżnia się dwa podstawowe systemy:
system kapitałowy pracownik przez cały czas swojej aktywności zawodowej odkłada składki, które są lokowane na oprocentowanych rachunkach bankowych.
Po przejściu na emeryturę pracownik może dysponować całym kapitałem wraz z odsetkami, lub tylko comiesięcznymi świadczeniami pochodzącymi z odsetek od kapitału, wypłacanymi dożywotnio.
Po śmierci kapitał może być dziedziczony przez rodzinę pracownika.
Finansowanie kapitałowe polega gromadzeniu i pomnażaniu (kapitalizacji) wpłaconych składek.
Suma składek wpłaconych do II filara, powiększona o zyski z zainwestowanych składek, pomniejszona zaś o koszty członkostwa w OFE stanowi kapitał, który posłuży do wypłaty emerytury z II filara.
system redystrybutywny (repartycyjny) składki pracownika trafiają do wspólnej puli, z której wypłacane są na bieżące świadczenia dla osób, którym one przysługują w danym momencie.
Po przejściu na emeryturę świadczenia są wypłacane ze składek osób płacących je w danym momencie.
Po śmierci ubezpieczonego ich wypłacanie jest wstrzymywane, zaś suma składek wpłaconych przez pracownika kontynuuje cyrkulację w systemie.
Finansowanie repartycyjne polega na wypłacie świadczeń z bieżących składek
To oznacza, że bieżące składki pracujących ubezpieczonych służą finansowaniu świadczeń dzisiejszych emerytów.
Kwota należnych składek jest odnotowywana na koncie ubezpieczonego pracownika i będzie stanowić podstawę do obliczenia wysokości jego przyszłej emerytury.
Takie ścisłe uzależnienie wysokości emerytury od wysokości składek jest charakterystyczne dla systemu emerytalnego o zdefiniowanej składce (w przeciwieństwie do systemu o zdefiniowanym świadczeniu, gdzie świadczenie nie jest wprost uzależnione od sumy wpłaconych składek).
Składki odnotowywane na koncie ubezpieczonego podlegają indeksacji wskaźnikiem przeciętnego wzrostu płac w gospodarce.
Kwota odnotowana na koncie po indeksacji należnych składek stanowi podstawę do obliczenia emerytury z I filara.
W Polsce przykładem systemu redystrybutywno-kapitałowego jest II Filar emerytalny realizowany przez Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE)
Ubezpieczeni w OFE
Dziedziczenie w OFE
Środki zgromadzone w OFE mogą być dziedziczone do czasu przejścia ich właściciela na emeryturę.
Mimo że nie ma jeszcze rozwiązań docelowych, według wszelkiego prawdopodobieństwa od momentu rozpoczęcia wypłacania emerytury nie będą podlegać dziedziczeniu, podobnie jak środki z I filara (ZUS).
Sytuacja finansowa
Od początku istnienia OFE w Polsce do końca 2008 wpłynęło do nich około 120 mld zł, z tytułu prowizji od składek i tzw. opłaty za zarządzanie pobrały one około 10,6 mld zł, tj. prawie 9 % przelanych do funduszy składek przyszłych emerytów.
Rzeczywisty wzrost wartości środków na kontach emerytalnych, po odliczeniu kosztów zarządzania, jest niższy niż gdyby środki te były zgromadzone na zwykłej lokacie bankowej.
I filar uczestnictwo w nim jest obowiązkowe dla wszystkich osób podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, oparty na tzw. „umowie pokoleniowej”.
Wysokość wypłacanej emerytury będzie zależała od sumy składek zapisanych na indywidualnym koncie.
II filar ubezpieczenie emerytalne obowiązkowe dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968 roku i dobrowolne dla urodzonych przed 1 stycznia 1969 roku, a po 31 grudnia 1948 roku.
Docelowo obowiązkowe dla wszystkich.
Zabezpieczy emeryturę w oparciu o składki gromadzone na indywidualnych rachunkach
w otwartych funduszy emerytalnych (OFE).
Składki uczestników II filaru będą pomnażane poprzez inwestycje finansowe dokonywane przez powszechne towarzystwa emerytalne (PTE).
Emerytura będzie wypłacana przez zakład emerytalny.
III filar indywidualne i grupowe programy emerytalne
Ten system jest całkowicie dobrowolny, a wysokość emerytury będzie zależała od wielkości kwot przeznaczonych na dodatkowe emerytury.
Trzeci filar to pracownicze programy emerytalne oraz indywidualne konta emerytalne w formie ubezpieczeń na życie, lokat bankowych, uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych.
Otwarty fundusz emerytalny (OFE) instytucja, która prowadzi działalność polegającą na gromadzeniu części składek emerytalnych (ok. 1/3) i ich inwestowaniu z przeznaczeniem na wypłatę emerytur dla członków OFE po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego
Powszechne towarzystwa emerytalne (PTE) instytucje zajmujące się zarządzaniem, inwestowaniem i pomnażaniem składek gromadzonych w OFE.
PTE zarządza przez instytucję banku depozytariusza, która jest gwarantem lokowania środków OFE zgodnie z prawem.
Co to jest system zabezpieczenia społecznego?
Elementy systemu zabezpieczenia społecznego.
Co to jest zabezpieczenie społeczne?
Zasady zabezpieczenia społecznego.
Co to są ubezpieczenia społeczne?
Istotne cechy ubezpieczeń społecznych.
Na czym polega zasada solidaryzmu?
Jakich sytuacji dotyczą ubezpieczenia społeczne? - zakres przedmiotowy.
Komu przysługują świadczenia z ubezpieczenia społecznego? - zakres podmiotowy.
Źródła finansowania świadczeń ubezpieczeniowych.
Struktura finansowania systemów ubezpieczeniowych w Polsce.
Przyczyny kryzysu systemu ubezpieczeń społecznych.
5
Wyszukiwarka