MBL - egzamin - dr Małecki
Strukturalizm II
Strukturalizm „wysoki”
Powojenni strukturaliści, zwłaszcza francuscy, dążyli w latach sześćdziesiątych do skonstruowania systemu języka poetyckiego i stworzenia ogólnej gramatyki literatury. W tym czasie strukturalizm stał się systemem filozoficznym. Wpływ na to miały prace Claude'a Levi - Straussa.
Lekcja lingwistyki
Pod wpływem Jakobsona Levi - Strauss zmienił swoje poglądy na etnografię. Wzorem dla tych zmian było językoznawstwo i metody analizy strukturalnej. Uświadomił sobie możliwość opanowania wielości zjawisk i pojęć przez określenie łączących je relacji. Rozmaite zachowania kulturowe można traktować jak odrębne systemy znaków (języki) i analogicznie badać je tak jak system językowy. Uznał, że na tej samej zasadzie można odkryć najogólniejsze prawa rządzące ludzkim umysłem, sformułował tezę o językowym charakterze świadomości. Był zafascynowany fonologią, korzystał metody czterech operacji fonologicznych Trubieckiego:
przejście od badania uświadamianych zjawisk językowych do badania ich nieuświadomionej infrastruktury
uznanie relacji poszczególnych członów języka za podstawę analizy
wprowadzenie pojęcia systemu
odkrywanie ogólnych praw na drodze analizy logicznej, dzięki czemu zyskały charakter absolutny
Te operacje mogły odnosić się do języka i kultury traktowanej jako specyficzny język.
Korzystał z pojęcia fonemu jako elementarnej cząstki języka. Pisał, że terminy pokrewieństwa są jak fonemy, zyskują znaczenie tylko gdy są scalone w systemy, są one tak jak systemy języka wypracowane przez umysł na poziomie myślenia nieuświadamianego. Uznawał wyższość badań synchronicznych nad diachronicznymi. Badał kultury prymitywne, które same nie poddawały się historii, ich istota wyrażała się w obronie przed zmianami. Odwrotnie było w społeczeństwach cywilizowanych, ale one go nie obchodziły i uważał je za zbędne.
Analiza mitów Levi - Straussa miała największy wpływ na literaturoznawstwo. Mity powtarzają się we wszystkich kulturach, stanowią wyraz nakazów i zakazów społecznych, , tworzą więc podstawowy język, uniwersalny system zachowań kulturowych. Stwierdził, że substancja mitu nie tkwi ani w stylu, ani w sposobie narracji, ani w składni, ale w historii, którą się opowiada.
W świecie bajki
W Morfologii bajki (1928) Propp zauważył, że w analizowanych przez niego niemal 450 bajkach magicznych można wyróżnić stałe elementy. Zaobserwował 31 działań siedmiu typów bohaterów. Odkrywając podobieństwo bajek stworzył schemat, na podstawie którego można napisać nieskończoną ilość bajek. Badacze francuscy określili model Proppa mianem gramatyki bajki i przenieśli ten model do literatury, aby skonstruować gramatykę opowiadań literackich.
Poszukiwanie gramatyki literatury
Francuska szkoła narratologiczna korzystała z doświadczeń Levi - Straussa, Proppa, a także lingwistyki Louisa Hjemsleva i gramatyki transformatywno - generatywnej Chomsky'ego. Gramatyka opisana przez Chomsky'ego miała być idealnym modelem kompetencji językowej, czyli zdolności do tworzenia zdań i ich rozumienia. Twierdził, że odkrycie wspólnych dla wszystkich języków form będzie kluczem do zbadania ogólnych własności ludzkiego umysłu.
Narratywiści dążyli do odkrycia gramatyki literatury, uniwersalnej kompetencji literackiej. Wyróżniali cztery podstawowe poziomy wypowiedzi:
poziom manifestacji - substancjalny wymiar znaków, w których wypowiedź się realizuje
poziom powierzchniowy - sekwencje konkretnych zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone postaci nazywane aktorami.
poziom struktur głębokich - funkcje i role postaci, zwanych też aktantami
poziom bardzo głęboki - poziom uniwersalnej gramatyki tekstowej, obejmującej całą literaturę.
1966: manifest narratologiczny
W Paryżu ukazał się ósmy numer czasopisma „Communications”. Był w całości poświęcony analizie strukturalnej opowiadania. Narratolodzy zajmowali się przede wszystkim poszukiwaniem uniwersalnego języka literatury. Na bazie uwag o teorii interpretacji opowieści mitycznej Greimas sformułował podstawy semantyki ogólnej. Analizował również znaczenie i miejsce postaci pod kątem ich uczestnictwa w działaniach.
Bremond koncentrował się na opisie logiki działań postaci, tworząc coś w rodzaju gramatyki syntaktycznej. Todorov wstępnie opisał system mowy narracyjnej, koncentrując się na narratorze i adresacie narracji, oraz na dwóch poziomach narracji: historii (logika działań i „składnia” postaci) i wypowiedzi (czas, aspekty i tryby opowiadania).
Dla Barthesa strukturalizm był chwilowym epizodem, od którego odżegnywał się cztery lata później. Jednak jego Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań był manifestem postawy narratologicznej i jednocześnie ortodoksyjnego strukturalizmu. Uważał opowiadanie za najbardziej uniwersalną formę literacką. Wyodrębnił trzy poziomy analizy opowiadania:
poziom funkcji
poziom działających postaci
poziom narracji
Tworzyły one układ hierarchiczny i były integrowane na poziomie narracji.
Zamierzenia francuskiego strukturalizmu nigdy nie zostały zrealizowane , tak jak nie powiodła się próba stworzenia ogólnej gramatyki literatury.
Poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej)
Do grona polskich strukturalistów zaliczyć można Sławińskiego, Okopień - Sławińską, Głowińskiego, Balcerzana i Bartoszyńskiego. Skupili się oni na teorii komunikacji literackiej. Nie tworzyli gramatyki literatury, ale badali precyzyjnie układ relacji między nadawcą i odbiorcą. Wykorzystywali doświadczenia praskich strukturalistów i dwudziestowieczne teorie lektury Ingardena, Sartre'a, Jaussa i Isera. Ważna była też perspektywa socjologiczna, nacisk na społeczne aspekty funkcjonowania dzieła literackiego, badanie relacji między dziełem i wpisanym w nie horyzontem oczekiwań nadawcy a funkcjonowaniem dzieła w zmiennych sytuacjach odbioru. Zwracali uwagę na odautorskie sygnały, jak należy odczytywać literaturę, dokonywali rekonstrukcji norm odczytywania właściwych danej publiczności, badali konwencje literackie określające odbiór dzieła.
W stronę świata tekstów (poetyki intertekstualne lat osiemdziesiątych)
W latach 80. strukturalizm zdawał się wyczerpywać swoje możliwości. Część badaczy uciekając od hermeneutyczności badań zajęło się analizą intertekstualną, badaniem tekstu w odwołaniu do innych tekstów. Lektura relacyjna, czyli czytanie kilku tekstów w powiązaniu stwarza okazję do strukturalizmu otwartego. Teks pozwala czytać inny tekst.
Intertekstualność znana była już od 1968. Francuska badaczka Julia Kristeva uwspółcześniła teorię Bachtina. Jej wersja była jednak zupełnie inna, niż u Genette'a i Riffaterre'a, którzy domagali się w swoich teoriach precyzyjnego uporządkowania relacji między tekstami. Kristeva, Barthes, Derrida i Foucault tworzą opcję krytyczną wobec strukturalizmu i zmieniają sposób myślenia, atakując dogmatyzm i pretensje do naukowości.
3