338


21. Temat mądrości i wolności w Żywocie Ezypa Fryga

Utwór składa się z dwóch części. Pierwsza to zapis życiorysu bohatera w formie stychicznej, druga to bajki, przypowieści autorstwa Ezopa. Ezop to postać autentyczna zaadoptowana przez Biernata z Lublina. Był niewolnikiem, który dzięki sprytowi, mądrości, błyskotliwemu intelektowi uzyskał wolność. Jako szpetny człowiek (duża głowa, śniada cera, wpadłe oczy, czarne zęby, wielkie usta, krępa budowa, garbaty, jąkała, mały i gruby), z którego się wyśmiewano i którego poniżano, musiał posługiwać się rozumem, żeby dowieść własnego znaczenia, siły i mądrości. Na własne potrzeby stworzył formę bajki, przypowieści, w której pod postaciami zwierząt skrywał ludzi, cechy ludzkie, wady i ułomności - nauczał i ośmieszał - bajka ezopowa, w których autor zakrył swoja mądrość, jego dziedzictwo, nauka dla potomnych. Bajki te charakteryzują się prostotą, ukrytą prawdą, nie należy się sugerować formą, tylko docierać do mądrości, przestrogi, prawd ogólnych. Prosta forma pozwala dotrzeć do każdego człowieka - mądrego i głupiego.

Ezop walczy z uprzedzeniami mądrością:

Ezop a filozof Kasantus: wzajemna fascynacja, spory, przekory gł. ze strony Ezopa. Traktuje dosłownie polecenia Ksantusa (ziarna fasoli/soczewicy), chcąc go przechytrzyć i uzyskać wolność. Scena w łaźni (1 człowiek odrzucił kamień) świadczy o walorach humanistycznych, mądrości życiowej, która winna służyć całej społeczności. Ksantus jest niesłowny, zadufany w sobie, ceni własne zdanie i komfort. Ezop swoją praktyczną mądrość wykorzystuje by przeżyć, uniknąć wpadki, opresji. Przez ¾ życia jest niewolnikiem, pragnie być wolnym człowiekiem - dzięki rozumowi. Ksantus decyduje o Ezopie tylko w świetle prawa, ale to nie obejmuje jego myśli, uważa, że zawsze był wolny (jego myśl jest wolna, niepokorna, buntownicza, nie dba o autorytety powszechne), pragnie aby jego wolność wewnętrzna przełożyła się na społeczną. Prowadzi z Ksantusem grę, w której stawką jest wolność. Mając świadomość swojej przewagi, stawia filozofa w trudnych sytuacjach. Ksantus obiecuje i wielokrotnie łamie dane słowo. Ezop kategorycznie żąda od pana wolności. W końcu kwestia jego uwolnienia staje się sprawą publiczną - dzięki mądrości ratuje przed opresją miasto, mieszkańcy naciskają na Ksantusa o uwolnienie Ezopa. Faktycznie zatem dawcami wolności dla Ezopa była społeczność ludzka - tymi, którzy doceniają wartość sprawiedliwości są ludzie - wartości demokratyczne. Pojedyncza jednostka może się mylić, ale większa szansa, że grupa się nie myli. Kontrast: prosty lud - uczony mędrzec, mimo przynależności do elit nie był godną, wartościową jednostką,

Ezop po wyzwoleniu staje się doradcą, służy swoją mądrością prostym ludziom, zyskuje sławę i szacunek mędrca ludowego, nauczyciela, misjonarza, co nie wszystkim się podoba. Zostaje zabity z rąk kapłanów delfickich, którzy słynęli z mądrości i uczciwości; bezinteresowne rady Ezopa stanowiły konkurencję dla zarabiających na ludziach kapłanów. (przypowieść o drewnie: drewno oznacza przereklamowanych świętych kapłanów, niewartych wszystkich krążących o nich dobrych opinii). Przed śmiercią Ezop opowiada bajkę o myszy i żabie - żaba chciała utopić mysz, lecąca kania pochwyciła mysz a ta pociągnęła za sobą żabę = śmierć jednego pociąga za sobą śmierć napastników= sprawiedliwości staje się zadość; Ezop ma ważnych przyjaciół, którzy pomszczą jego śmierć. Śmierć bohatera zyskuje rys męczeński, zginął przez swoją mądrość, ale też dzięki tej śmierci zapisał się w pamięci potomnych. Czyniwszy dobro, zyskał sławę herosów, zrównał się z bohaterami heroicznymi (paradoks - bohater antyheroiczny zyskuje rangę heroicznego przez to kim był, jak żył, jak umarł). Mądrość zapewniła mu nieśmiertelność: boć mądrzy nie giną.

44. Miłość i śmierć jako dwa naczelne tematy Roksolanek Szymona Zimorowica

Roksolanki - zbiór 69 pieśni epitalamijnych (weselnych), złożonych z trzech chórów: 1. i 3. panien, 2. chłopców. Pieśni poprzedzają dwa teksty: Ukochanym oblubieńcom i Dziewosłąb(krewniak kupidyna, swat-ślubodawca, osoba, która towarzyszy narzeczonym od umowy ślubnej do oddania panny młodej oblubieńcowi). Utwór napisany z okazji zaślubin Katarzyny Duchnicówny z Bartłomiejem Zimorowicem, 1629r. we Lwowie. W tekście kochankowie figurują pod imionami pasterskimi, związanymi z kwiatami: Lilidora, Rozamund. W utworze zbiegają się dwa punkty widzenia - bliska śmierć autora (4 miesiące później zmarł) oraz nowe życie świeżo poślubionych małżonków. Autor pragnie własnym dziełem uczcić ślub brata i zapisać się w pamięci potomnych. Z jednej strony przyrównuje siebie do gwałtownie ściętej trawy, która z wolna usycha, zamiera w samym środku lata (Zimorowic zmarł młodo), z drugiej strony opiewa kiełkujące życie młodych, ich wspólną przyszłość, plany, marzenia. Własne nieszczęście, nieubłagany los przeciwstawia chórowi panien, które przeżywają codzienne rozterki sercowe, zawody miłosne i szczęście z ukochanymi - stany typowe dla młodości - żyją pełnią życia, nie czują „widma” śmierci. Apeluje do młodych - żyjcie za mnie a ja będę dla was tworzył w niebie.

Ten utwór dedykacyjny jest swoistą pamiątką po poecie, obiecuje, że po śmierci będzie tworzył dla nich dalej, tymczasem liczy na pamięć i dobre wspomnienie.

W utworze liczne odniesienia do antyku i średniowiecza: pola kastalijskie - metaforyczny obraz drogi poetyckiej, okolice Parnasu, siedziby muz; Lacheris - parka, która przecinała nić ludzkiego życia, połączenie 2 tradycji (antycznej i średniowiecznej); kosa - alegoria śmierci w epoce średniowiecza.

49. Teatr dworski króla Władysława IV

Idea teatru królewskiego zrodziła się w głowie królewicza Władysława w czasie podróży do Włoch (1624-1625). Inspiracją było przedstawienie teatru florenckiego, w którym wykorzystano iluzoryczną, zmienną, opartą na nowoczesnych konstrukcjach scenografię. Władysław był fanem wszelkich przejawów nowoczesności, zwłaszcza w sztuce współczesnej, a teatr florencki eksperymentował z nowymi formami - muzyka jako podkład do przedstawień (np. Król Edyp), uważali, że wzorce antyczne wymagają muzycznego tła.

Władysławowi zależy na stworzeniu teatru na Zamku Królewskim w Warszawie, ożywieniu życia kulturalnego (np. nawiązuje kontakt z Claudio Monteverdim, sprowadza włoską primadonnę - bardzo ambitnie).

Plany ruszyły pełną parą po objęciu tronu w 1632r. Rozwój teatru datuje się na lata 1635-1648. W roku 1637 otwarto 1. salę teatralną. Władysław `budował” swój teatr na wzór włoski (skład zespołu, kierunek repertuarowy, autor opery - Virgilio Puccitelli - sprawował nadzór nad całością: zatrudniał śpiewaków, w tym dwie sławne włoskie donny, reżyserował). Wystawiano opery, balety, przedstawienia w stylu komedii dell'arte.

[Commedia dell'arte - komedia ludowa, powstała we Włoszech w połowie XVI wieku, wywodząca się z tradycji antycznego mima, rzymskiej pantomimy i błazeńskich popisów średniowiecznych histrionów. Komedia, w której niezwykle ważną rolę odgrywała plastyka. Stanowiła ona nieodłączną część tego zabawnego przedsięwzięcia. Powtarzalność postaci scenicznych w każdym scenariuszu doprowadziła do utrwalenia się pewnych komicznych typów, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu, zwanych maskami i w maskach często występujących]. Z wiki.

Wątki mitologiczne - opera Dafnis Puccitellego stała się inspiracją dla Dafnidy Samuela Twardowskiego - tematyka religijna, zwłaszcza motywy z Jerozolimy wyzwolonej Tassa (np. Armida). W prologach i epilogach wypowiadano okolicznościowe, polityczne akcenty, bo przedstawienie na ogół uświetniało jakieś dworskie wydarzenie.

Śmierć króla (1648) i wojny powodują upadek teatru. Odrodzenie po kilkunastu latach dzięki królowej Ludwice Marii (repertuar francuski w Warszawie). O teatrze za czasów Jana Kazimierza wiadomo niewiele, poza tym że wystawiono Cyda Corneille'a (prawdopodobnie po polsku); nikłe wzmianki o istnieniu teatru królewskiego zachowały się z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego (na urodziny królowej Komedyja o Morilindzie).

Opera Władysława IV zajmuje poczesne miejsce wśród krajów leżących na północ od Alp. Nie wiadomo jak oddziaływała na teatr jezuicki i literaturę (trwają badania), wiadomo jednak że stała na bardzo wysokim poziomie artystycznym i technicznym. Nie zachowały się żadne materiały, świadczące o tym czy król zamierzał wprowadzić repertuar polski czy poprzestać na włoskim, jednak niezaprzeczalnie owa `teatralna' sztuka włoska znalazła odbicie w ówczesnej twórczości polskiej.

Repertuar: przekład Ruggiera z wyspy Alcyny Jagodyńskiego, Tragedyja o bogaczu i Łazarzu, Andromeda Puccitellego (powstała też Andromeda królewna murzyńska dla pospólstwa), polska parafraza Żołnierza samochwała Plauta z kosmiczną scenerią i aktorską improwizacją słynnego włoskiego aktora Francesco Andreni. Z wzorców francuskich Cyd. Najmniej było sztuk polskich - komedia Piotra Baryki Z chłopa król, która była wzorowana na Szekspirowskim Poskromieniu złośnicy. Komedia Baryki to intermedium

Nie wiadomo jakie były dalsze losy teatru dworskiego Władysława IV.

56. Teatr jezuicki w dawnej Polsce

Zakon jezuitów założył Ignacy Loyola w roku 1534. Charakteryzował się zwartą strukturą i bezwzględnym posłuszeństwem, co początkowo budziło sprzeciw Watykanu. Jezuici zabiegali o poparcie możnych i na dworach; kształcili młodzież biedną, plebejską, chłopską za darmo, ale potrafili zdobywać bogate zapisy lub darowizny na rzecz Towarzystwa.

Teatr przy szkołach prowadzonych przez jezuitów od 2. poł. XVI w. do kasaty zakonu w 1773 r. Główne cele - dydaktyczno-religijne. Uczniowie brali udział w przedstawieniach wystawianych w aulach szkolnych, placach miejskich, przeznaczonych dla szerszej publiczności. Teksty dramatów pisano w języku łacińskim, wyjątek w języku narodowym stanowiły intermedia o charakterze ludowym - niezbyt poważne i przystojne - które budziły wątpliwości zwierzchników zakonu. Natomiast w XVIII w. wystawiano już utwory w j. polskim.

Teatr jezuicki przystosował do swoich potrzeb większość ówczesnych gatunków dramatycznych, starożytnych (komedia, tragedia, dialogi), średniowiecznych (moralitet), a także liczne wzory ze ST i NT i żywoty świętych (hagiografia). Sens sztuk miał być wyraźnie umoralniający i umacniający w wierze, ale przestrzegano przed obrażaniem innowierców. Tematyka, styl i charakter przedstawień były ściśle podporządkowane celom religijnym, wychowawczym i zasadom organizacyjnym zakonu. Teatr j. stanowił jeden z najważniejszych elementów życia teatralnego w baroku.

Pierwsze kolegium powstało w Braniewie (1564), kolejne w Pułtusku, Wilnie, Poznaniu, Jarosławiu, Kaliszu, Lublinie (te są dobrze udokumentowane, oczywiście było ich znacznie więcej). Pod koniec wieku jezuici zaczęli pisać własne poetyki - Poeticarium institutionum libri tres Jakub Pontan (1594). Przeciwstawiano się osadzaniu kobiet (role te grali mężczyźni), jednakże w tym wypadku generał zakonu udzielił dyspensy niektórym prowincjom, w tym polskiej.

W kolegium w Poznaniu odegrano dialog pastoralny po polsku (1573), prawdopodobnie rodzaj misterium - tytuł zachował się wyłącznie w j. łacińskim. Przedstawienie odbyło się zgodnie ze zwyczajem w kościele (św. Marii Magdaleny), ponieważ jednak niektórzy widzowie, głównie protestanci, zachowywali się niewłaściwie zakazano przedstawień w kościołach. Typowym przykładem dialogu był wystawiony w Kaliszu Anteres - historia ucznia przeżywającego rozterkę o tym, czy warto się uczyć, czy nie warto (5 aktów, prolog, epilog, chór, intermedium). 1. dramatem wystawionym przez jezuitów była Commedia Susannae w Braniewie. Grywano także sztuki w typie aktów sądowych (inscenizacje czysto utylitarne).

Działalność pedagogiczna teatrów jezuickich opierała się na humanizmie katolickim: uzgodnieniu literatury humanizmu z myślą religijną epoki. Początkowo profesorami i dramaturgami byli obcokrajowcy, ale dość szybko wyrównano tę lukę (Marcin Łaszcz, Kasper Pętkowski, Grzegorz Knapiusz).

W 1773 zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.

67. Polityka kulturalna Stanisława Augusta Poniatowskiego

Poniatowski po objęciu tronu (1764) zainicjował reformy kraju: ekonomiczne, społeczne i kulturalne. Reforma kultury była pierwszą na skalę ogólnopaństwową, wcześniejsze tj. Biblioteka Załuskich, Kolegium Nobilium Konarskiego były inicjatywami prywatnymi.

Pierwszą oznaką rozpoczęcia ofensywy kulturalnej były instytucje założone w 2. roku panowania:

- wzorowane na francuskim systemie mieszczańskim szkolnictwo świeckie, które dotychczas było w gestii Kościoła

- teatr publiczny grający po polsku, który zainaugurował swoje występy Natrętami Józefa Bielawskiego (1765), wkrótce stał się teatrem narodowym propagującym idee reformacji oświeceniowej o charakterze edukacyjnym (Krasicki nazywał go „szkołą świata” albo „szkołą cnót towarzyskich”). Składał się z 3. zespołów: francuskiego, włoskiego z baletem i polskiego. Francuski dawał repertuar klasyki: Moliera, Corneille'a, Racine'a, włoski głownie opera i balet, zaś polski komedie dydaktyczne (bohomolcowe od nazwiska współautora Bohomolca) Małżeństwo z kalendarza, Staruszkiewicz, Żona poczciwa i Mąż poczciwy, Pijacy, Staruszka młoda, Pan dobry, Nagroda cnoty, Obraz nędzy ludzkiej.

- pierwsze oświeceniowe czasopismo „Monitor” (wzorowane na angielskim „Spektatorze”) lansujące nowy rodzaj publicystyki nieznanej w Polsce, która w swej zasadniczej formie przetrwała do dzisiaj. Zespół redakcyjny skupiony wokół określonego programu społeczno-kulturalnego, listy do redakcji, odpowiedzi - co było nowością w Polsce. Hasła tolerancji religijnej, ale też wierność religii objawionej, pochwała wartości racjonalizmu (Wolter, Rousseau), krytyka feudalnych instytucji, przywilejów - w duchu odnowy moralnej mas szlacheckich. Poza zagadnieniami dla Polski nadrzędnymi (wskazywaniem dróg rozwoju, opóźnienia w rozwoju Polski względem państw zachodnich krytyka niewłaściwych poczynań, zwłaszcza sarmackiego stylu życia), tematyka artykułów była różnorodna. Pismo skupione wokół króla i reform

- Szkoła Rycerska (1765) powstała z inicjatywy króla i Adama Czartoryskiego, stała się zapowiedzią przyszłej państwowej organizacji szkolnictwa - Komisji Edukacji Narodowej

- powołanie Towarzystwa Literatów z promotorem Józefem Andrzejem Załuskim na wzór zachodnich towarzystw naukowych (prelekcje, dyskusje korespondencyjne, poczynania wydawnicze; sprowadzanie książek z zagranicy, wydanie 17 pozycji w j.polskim, głównie podręczników dla szkoły kadeckiej), które odegrały wybitną rolę w propagowaniu idei oświeceniowych

- rozwój drukarń warszawskich - subskrypcje, targi książki, katalogi księgarskie, ogłoszenia gazetowe, a także estetyka i jakość druku, co znacznie rozpowszechniło literaturę polską.

Bezkompromisowy kurs reformatorski Poniatowskiego wywołał liczne sprzeciwy w kołach sarmackich. Te z kolei wykorzystały państwa ościenne, gł. Rosja, by uniemożliwić odrodzeniu się świadomości polskiej i poczucia siły narodowej - obawiano się, że działalność króla może doprowadzić do usamodzielnienia się Polski. Konfederacja barska (1768) - ostatni zryw niepodległościowy sarmatów - przerwała reformy kulturalne kraju (król likwiduje teatr, Monitor ogranicza działalność ideologiczną na rzecz jałowych rozważań obyczajowych). Pierwszy rozbiór Polski ograniczył reformy, ale tez aspiracje niepodległościowe inicjowały dramatyczne próby reformy, mające unowocześnić archaiczną Rzeczpospolitą i uratowanie jej suwerenności; szczególną rolę odegrała tutaj literatura.

Wtedy właśnie z inicjatywy króla na sejmie delegacyjnym powstaje Komisja Edukacji Narodowej. Instytucja, która swym zasięgiem obejmuje cały kraj, nie jego nieliczne rejony, jak to miało miejsce w przypadku reform 1765. Bazą materialną do rozwoju szkolnictwa stanowiły dobra jezuitów (rozwiązanych przez papieża w 1773 r.), które wykorzystano na cele świeckiej edukacji. „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne” - główny cel KEN - uzmysłowienie ludziom, że wszyscy są sobie równi.

KEN:

Do ważniejszych inicjatyw Poniatowskiego należały ponadto Obiady Czwartkowe a także mecenat artystyczny.

88. Wizja Boga w Pieśniach nabożnych Franciszka Karpińskiego

Poranna (kiedy ranne wstają zorze), Na deszcz, O narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi, moc truchleje), Wieczorna, O deszcz, O Opatrzności Boskiej.

Utwory Karpińskiego zrosły się z repertuarem pieśni religijnych ludowych - bezpośredni przekaz, prosta forma, która trafia do ludzi, pojęcie Opatrzności Bożej. Bóg jawi się jako dobry, troskliwy opiekun, ojciec, nie siła karząca, budząca strach. Dzięki takiej wizji Boga trafia do ludzi, którzy chcą tak postrzegać Boga, w relacji ojciec-dzieci.

O Opatrzności Boskiej opowiada o Bogu ojcu, kochającym, współczującym, troskliwym, zapobiegliwym. Skoro sama natura wychwala Boga, słońce i miesiąc, to ludzie powinni tym bardziej, mogą zaufać takiemu opiekunowi, czuć się bezpiecznie. Natura go rozpoznaje w swoim pięknie, więc ludzie powinni dostrzegać jego dary w codziennej pracy, uprawie roli, plonach. To dzięki niemu ziemia rodzi, wydaje plony, żeby człowiek mógł godnie żyć, bez tego byt ludzi byłby zagrożony. Bóg jako ojciec wie czego potrzebują dzieci -ziemia, świat, który stworzył, ludzie - dba o nie. Świat jest harmonijny, dobry, doskonale zorganizowany, nic nie dzieje się bez wiedzy opatrzności. Wszystko ma swój porządek, miejsce i czas, choćby wydawać się mogło, że Bóg nas doświadcza, on wie czego nam trzeba, co zdołamy unieść, zapewni bezpieczne „minimum” do przeżycia. We wszystkich zdarzeniach jest sens i Boski zamysł. Przypomina dobrego gospodarza - jeśli panuje głód, a na wsi często panuje głód, zwłaszcza przed żniwami, to zapewnia człowiekowi egzystencję, sprawia, że niczego mu nie brakuje. Nie tylko ludziom - dba również o zwierzęta i wiejski dobytek. Ale też Bóg jest tym, który ratuje z opresji, gdy zagubimy drogę, zabłądzimy. Twój człowiek - utwór cechuje prostota, bezpośredniość wypowiedzi. Dostajemy zawsze to, czego nam aktualnie brakuje (słońce, deszcz). Bóg zna swoich wiernych, zna bydło należące do nich, zna imiona ich dzieci. Relacja Boga z człowiekiem oparta jest także na zasadzie pan - sługa, ponieważ człowiek jest zbyt słaby, żeby dać sobie radę samemu, bez Boga. Bóg uczestniczy w życiu człowieka, towarzyszy mu nieustannie, jest zainteresowany człowiekiem, wpisuje się w religijność ludową.


Wyszukiwarka