PAMFLET
Termin i zjawisko
nazwa pamflet prawdopodobnie nie funkcjonowała w polszczyźnie XVIII w. → odmianę satyry sensu largo, którą wyróżnia konkretny adres - inwektywa skierowana przeciwko rzeczywistym osobom, najczęściej nazywano paszkwilem lub po prostu satyrą z epitetem w rodzaju: nieprzystojna, uszczypliwa, jadowita etc. → określenia te miały silne zabarwienie pejoratywne, zwłaszcza sam wyraz „paszkwil” (definiowany w słownikach jako pismo obelżywe i potwarcze, ten sens utrwalił się w języku!)
mniej ekspresywny pamflet przeniknął do języka polskiego zapewne dopiero w XIX w.
oznaczał: pismo polemiczne o aktualnej treści, bądź utwór literacki / publicystyczny atakujący osoby lub instytucje
etymologia: nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia bohatera anonimowej komedii Pamphilus seu de amore (XII w.), z której wywodzi się często występujący w literaturach europejskich komediowy tym Pamfila (np. w Graczu A. K. Czartoryskiego)
pamflet nie jest gatunkiem literackim - jego właściwości mogą być realizowane w różnych formach gatunkowych (satyra, fraszka, list poetycki, komedia, powieść) lub publicystycznych (felieton, recenzja, reportaż)
podziały:
literackie i publicystyczne
imienne (podające nazwiska lub ogólnie znane określenia np. król) i aluzyjne (podające przezwiska, oznaczające osoby za pomocą aluzji do wyglądu, czynów, wypowiedzi itp.)
tematyka najczęściej dotyczy spraw obyczajowych, religijnych i politycznych; dość ostro rysują się granice między tymi grupami
inwektywa osobowa: główny problem poetyki i praktyki piśmiennictwa satyrycznego → aspekt społeczny i moralny
potępienie inwektyw sprzecznych ze społecznym poczuciem sprawiedliwości
kwestionowanie prawa pisarza do występowania w roli oskarżyciela
Boileau powołując się na Horacego stwierdził, że prawo piętnowania złoczyńców przysługuje satyrykom od wieków
pamflet sylwowy
pamflet polski rozwinął się już w okresie odrodzenia, charakterystycznym procesem było przeniknięcie form literackich do szerokich kręgów szlachty → w rezultacie powstał tzw. pamflet sylwowy
bogactwo realiów obyczajowych
szyderczy, często napastliwy ton
język obfity w dosadne kolokwializmy
autorami byli anonimowi satyrycy-amatorzy, którzy szybko reagowali na bieżące wydarzenia, starając się upowszechnić swoje utwory w formie rękopiśmiennych ulotek
zwykle atakowali niepopularnych dostojników, odgrywających ważne role
zachowane przekazy rękopiśmienne świadczą o dużej popularności
pamflet sylwowy był głosem opinii społecznej, integralnie związany z systemem tzw. demokracji szlacheckiej
na początku okresu stanisławowskiego pamflet był silną bronią konserwatywnej szlachty, wrogiej kulturze oświecenia
najbujniej lit. pamfletowa rozwijała się w momentach ważnych wydarzeń (elekcja króla, konfederacje, obrady sejmu delegacyjnego) → przedmiotem najostrzejszych ataków był król i jego zwolennicy
tematyka obejmowała także sprawy obyczajowe
Zdania o biskupach (1767) - oskarżają dostojników kościelnych o nadmierne przywiązanie do uroków życia, o chciwość, tchórzostwo i oportunizm
Przestroga królowi - pojawiają się kobiety-kochanki, nader wulgarne inwektywy
pamflet zmierzał do pozyskania neutralnych lub niezorientowanych odbiorców
popularyzacji sprzyjał element sensacyjności oraz ciekawy i łatwy w odbiorze kształt literacki
najczęściej stosowane formy: gawęda satyryczna, fraszka-portret, dialog, parodie
funkcję informacyjną i ekspresywną pamfletu uwydatniał charakterystyczny typ wiersza z prozaicznym wstępem
„bezwstydne paszkwile” od początku ostro zwalczał „Monitor”; A. Naruszewicz napisał wiersz Do potwarców; oburzenie ukazywały także „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”
nowy pamflet obyczajowy
odpowiednik satyry sylwowej, wyrosły z rodzimego gruntu; znakomicie przystosowany do mentalności mas szlacheckich
pamflet oświeceniowy był dziełem „młodych gniewnych” oczytanych w literaturze oświecenia francuskiego i angielskiego, niezbyt uległych wobec jakiegokolwiek ośrodka dyspozycyjnego
nastawiony antymagnacko → powstawał w konspiracji
ukształtował się w latach '70, przy wydatnym udziale Tomasza Kajetana Węgiereskiego → twórczość tego pisarza spotkała się z żywą reakcją zwolenników i przeciwników inwektywy osobowej → wywiązała się polemika
Wybicki i Zabłocki powoływali się na klasyków uprawiających gatunek satyryczny
Węgierski (w wierszu Moja ekskuza) stwierdził, że wzoruje się na Horacym i Boileau, którzy mieli poparcie wielkich monarchów
Wybicki w wierszu Do Kajetana Węgierskiego wskazał na pozytywną rolę satyry rzymskiej w dobie upadku obyczajów
powoływanie się ma klasyków satyry było ważnym argumentem przeciwko poglądom teoretyków klasycyzmu, interpretujących tę doktrynę jako sprzeczną w swych założeniach z samą zasadą inwektywy (Golański i Dmochowski, którzy zdecydowanie odrzucają pamflet)
teksty „gniewnych” przeniknęły szybko na karty sylw szlacheckich, toteż łatwo było utożsamiać je z wytworami sarmackiej muzy, która przecież nie odeszła na emeryturę w oświeceniu ;)
pamflet sylwowy a nowy pamflet obyczajowy
różnice tkwiły nie tylko w ideologii i tematyce, ale też w samym sposobie satyrycznego ujmowania inwektywy
wzory nowego pamfletu stworzyli zawodowi literaci, a pamflet sylwowy amatorzy
Węgierski unikał prymitywnych obelg i rubasznego komizmu - stosował ironię, doprowadzając niekiedy poglądy przeciwnika do absurdu, posługiwał się dowcipną aluzją
po wojnie barskiej i klęsce pierwszego rozbioru nastąpiło jakby zmęczenie tematyką polityczną, a szybkie przeobrażania obyczajów zwracały uwagę właśnie w tym kierunku
przejawem wzrostu zainteresowania tematyką obyczajową był rozwój pamfletu nasyconego realiami z wielkomiejskiego życia stolicy
widoczne to było już u Węgierskiego, zaznacza się jednak wyraźnie w latach '80 w twórczości kilku uzdolnionych satyryków m.in. J. Ancuta i J. Czyż
pamflety krążyły anonimowo lub nawet jako allonimy, wiele z nich przypisywano Węgierskiemu
„Pamflet Warszawy” kontynuował w zasadzie założenia poetyki satyrycznej Węgierskiego
nastąpił rozwój pamfletu będącego relacją z imprez i wydarzeń obfitujący w obrazki z życia obyczajowego → w takich pamfletach występuje przeważnie konkretny podmiot-obserwator, przed którym przewija się tłum zróżnicowanych postaci
pamflet polityczny
szczytowy rozwój przypada na lata obradowania Sejmu Czteroletniego →spory na temat przebudowy ustroju państwa i stosunków społecznych w pełni temu sprzyjały
pamflet polityczny stosował znane od dawna formy wypowiedzi (odezwy, dialogi traktatowe, listy) często urozmaicając je środkami ekspresji satyrycznej, zmierzając do ośmieszenia przeciwników
zwykle wykorzystywano różne rodzaje parodii dobrze znane pisarzom Kuźnicy Kołłątajowskiej, głównie „Wulkanowi gromów” - F. S. Jezierskiemu
pamflet literacki miał silny wpływ na opinię publiczną, docierał do szerokiego kręgu odbiorców w postaci rękopiśmiennych ulotek
poruszał różne sprawy
ważne: Zagadki sejmowe oraz cykl pamfletów przypisywanych Zabłockiemu
Zagadki sejmowe były przejawem twórczej ciągłości tradycji staropolskiej → ich forma wywodziła się z poezji sylwowej
Cykl ponad dwustu miniaturowych aluzyjnych portretów zwraca uwagę barwnością i różnorodnością motywów, tworzących mozaikę tematów satyrycznych, często dość luźnie związanych z meritum aktualnych spraw politycznych
Zabłocki był kontynuatorem pamfletu „gniewnych”, ale ograniczył jego tematykę do przedstawienia działalności głównych przedstawicieli tzw. stronnictwa hetmańskiego, których starał się skompromitować
rozwinął znaną już w Polsce koncepcję literatury walczącej
zgadzał się z przeciwnikami inwektywy osobowej - uważał jednak, że iż względy moralne nie powinny przeszkodzić w ujawnieniu działalności ludzi niebezpiecznych dla społeczeństwa
wzorem nie był już Horacy, ale Persjusz, Juwenalis i Boileau
pamflet zaczął jasno wysuwać zarzuty i wskazywać osobę adresata, był więc konkretny, często imienny; czasem już tytuł wskazywał winowajcę lub ogólnie informował o sprawie
w okresie targowicy i powstania kościuszkowskiego wyodrębnił się nurt pamfletu radykalnego, atakującego głównie dostojników targowickich i króla
przeważa w nim ton oskarżycielski, sarkazm i szyderstwo; zdrajcom grozi się zemstą ludu, żąda się dla nich kary śmierci
czasy porozbiorowe
niedokładne badania → rozproszenie i niedostępność tekstów literackich
twórczość z pewnością nadal była obfita, ale silnie zregionalizowana (szczególnie w zakresie podejmowanej tematyki)
głównym ośrodkiem twórczości nadal była Warszawa
przeważały utwory anonimowe
uderza bogactwo pamfletu o tematyce obyczajowo-literackiej
różne formy pamflety klasyków warszawskich ożywi nowa treść w latach '20 XIX w., w czasie wielkiej rozgrywki z romantykami → nastąpi wykorzystanie parodii; parodie dzieł Mickiewicza kończą dzieje pamfletu oświeceniowego w Polsce