Strukturalizm I

Strukturalizm był najbardziej ekspansywnych kierunków humanistyki XX wieku. Za jego początek uważa się datę wydania Kursu językoznawstwa ogólnego F. de Saussure'a (1916), szczytowy moment to okres powojenny związany z myślą Claude'a Levi - Straussa. Można powiedzieć, że wpływ strukturalizmu jest odczuwany do dziś. Burzyńska pisze, że poststrukturalizm jest „mutacją” strukturalizmu, więc str. trwał praktycznie przez cały XX wiek. Na polu teorii literatury rozwinął się pod wpływem językoznawstwa i antropologii strukturalnych. W pierwszej fazie (do II wojny światowej) silniejsze były wpływy teorii językoznawczych, po wojnie zaś silniejsze były wpływy antropologii.

Strukturalizm miał wpływ na wiele dziedzin:

  1. Językoznawstwo

główne szkoły

  1. Antropologia strukturalna - etnologia

  1. Literaturoznawstwo

główne szkoły i orientacje

Burzyńska wyróżnia dwa nurty w literaturoznawstwie

  1. Poetyka lingwistyczna

Najsilniejszą inspiracją dla tego nurtu było językoznawstwo strukturalistyczne, zwłaszcza teoria de Saussure'a. Umownym początkiem jest 1916 r. Na planie pierwszym jest teoria języka poetyckiego, głównym zadaniem jest określenie właściwości tego języka w stosunku do języka ogólnego.

  1. Gramatyka literatury

Głównie wpływ Levi - Straussa początek to publikacja jego Antropologii strukturalnej w 1958. Próba skonstruowania ogólnej gramatyki literatury (głównie przez francuskich narratologów). Analizowano opowiadania, inspirowane było to badaniem bajek przez Proppa i ideami Chomsky'ego.

De Saussure i wczesny strukturalizm

Głównym przedmiotem badań de Saussure'a był sanskryt i językoznawstwo indoeuropejskie. W latach 1906 - 1911 miał na Uniwersytecie Genewskim wykłady z językoznawstwa ogólnego. Zostały one wydane w 1916 po jego śmierci. Wyznaczył on najważniejsze zadania językoznawstwa:

Zbadanie sił działających w sposób stały i powszechny we wszystkich językach i wydobycie praw ogólnych, do których można by sprowadzić wszystkie zjawiska występujące w ich historii.

Przedmiotem badań nie mogła być mowa, ponieważ jest zróżnicowana i skomplikowana wewnętrznie, został nim abstrakcyjny system języka. Chodziło mu o oczyszczenie pola dociekań ze zmienności i wieloznaczności. Język jest autonomiczny, to spójny i całościowy system wzajemnych relacji i powiązań wszystkich poszczególnych elementów. Związek znaku i znaczenia miał charakter arbitralny. Znak językowy definiowany był jako połączenie obrazu akustycznego (signifiant = znaczące) i pojęcia (signifie = znaczone), nie interesował go rzeczywisty przedmiot, ale systemowe relacje pojęć i dźwięków. Język miał być badany synchronicznie, a nie diachronicznie. Eliminacja podmiotu korzystającego z języka, ludzie biernie przyjmują mozliuwości mówienia zawarte w systemie.

Tak jak de Saussure dążył do „unaukowienia” językoznawstwa, tak literaturoznawcy chcieli stworzyć autonomiczną wiedzę o literaturze. W centrum ich zainteresowań był język, a nie mowa; system, a nie poszczególne wypowiedzi literackie.

Praska Szkoła Strukturalna

W 1920 Jakobson przeniósł się z Moskwy do Pragi i tam współtworzył działające w latach 1926 - 1948 Praskie Koło Lingwistyczne. Bardzo wiele zawdzięczali formalistom rosyjskim. Jurij N. Tynianow wprowadził koncepcję literackiego utworu artystycznego jako dynamicznej jedności, w której wszystkie elementy są powiązane i podporządkowane naczelnej zasadzie konstrukcyjnej, odszedł od traktowania utworu jako sumy chwytów. Kategorią nadrzędną stał się system języka literackiego, a zadaniem analiza funkcjonalności jego elementów.

Głównym zadaniem strukturalistów było rozwinięcie koncepcji de Saussure'a w językoznawstwie i zaadaptowanie jej do badania języka poetyckiego a koncepcji językoznawstwa ogólnego do określenia zadań nauki o literaturze.

Jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego jest osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej i aktualizacja różnych poziomów systemu języka, czyli wydobycie takich warstw, które w języku ogólnym mogą nie być zauważone. Wypowiedź poetycką uznano za całość funkcjonalną, stąd postulat badania składników wypowiedzi w związku z całością. Analizę strukturalną literatury poszerzono o badanie współzależności między systemem literackim i innymi systemami. Specyfika literatury tkwiła dla nich przede wszystkim w języku, podobnie jak dla formalistów. Przekroczyli jednak założenia formalizmu. Zamiast badania wyłącznie poetyckości przeszli do badania funkcjonalnych uwikłań dzieła, od literatury jako autonomicznego systemu językowego do badania relacji tego systemu i innych systemów kultury, od realizowania chwytów i badania ich percepcji do badania znaków funkcjonujących w aktach komunikacji i ich zawartości semantycznej.

Czym właściwie jest poetyckość?

Mukarovsky analizował czeskie wiersze i zastanawiał się nad tym, co wyróżnia literaturę spośród innych użyć języka i jakie są cechy specyficzne języka poetyckiego. Jakobson podkreślał niezmienność funkcji poetyckiej przy zmienności pojęcia „poezja”. By poetyckość była pełna słowo powinno być autoteliczne, prezentować samo siebie, osłabiona została relacja reprezentacji. Język wykorzystał mechanizmy językowe i realizował funkcje komunikacyjne i jednocześnie przeciwstawiał się im, skupiając uwagę wyłącznie na sobie. Mukarovsky uznał język poetycki za część systemu językowego i za jeden z języków funkcjonalnych. Język poetycki jest w sposób stały i niezmienny określony tylko funkcjonalnie przez swoją funkcję estetyczną. Celem wypowiedzi poetyckiej jest oddziaływanie estetyczne. W innych odmianach języka funkcja estetyczna mogła być obecna jedynie jako towarzysząca, w poetyckim odgrywała główną rolę. Mukarovsky odwoływał się do koncepcji trzech funkcji znaku językowego Buhlera (f. przedstawiająca, impresywna i ekspresywna) i uznał, że te funkcje są też obecne w wypowiedzi poetyckiej. Dostrzegł dynamikę języka poetyckiego, walkę między funkcją estetyczną i pozostałymi funkcjami.

Struktura artystyczna

Strukturalna całość wyznacza każdą ze swych części i każda część wyznacza tę całość. Takie definiowanie struktury jest jednak niewystarczające dla określenia struktur literackich.

Dynamika wewnętrzna struktury artystycznej, pojawianie się w niej zakłóceń i ciągłe kształtowanie na nowo. Struktura jest dynamiczna, zdolna do stałych przekształceń.

Próba stworzenia przez Mukarovskiego systemowej nauki o literaturze. Twierdził, że każde pojęcie jest określane przez wszystkie pozostałe i jednocześnie ono też je określa, wzajemne relacje nadają sens pojęciom, wykraczają poza czysto treściową definicję. Strukturalizm widzi pojęcie jako energetyczne narzędzie ponawianego opanowania rzeczywistości, zdolne do przekształceń i adaptacji.

W stronę semantyki

Mukarovsky zajmował się także estetyką strukturalną. W jego ujęciu dzieło literackie charakteryzowała wielopoziomowa struktura semantyczna. Tworzyły ją wewnętrzne relacje znaczeniowe między elementami dzieła, wzajemne związki tych elementów i całego dzieła z systemami norm określonych tradycji, a także relacje dzieła z nadawcą i odbiorcą.

W latach 40. najważniejsze były zagadnienia dotyczące struktury znaczeniowej języka poetyckiego, wcześniej ważniejsza była strona dźwiękowa, pojawił się wstępny projekt semantyki strukturalnej. Najmniejszą jednostką dynamiczną było zdanie, określano zasady jego budowy znaczeniowej.

  1. zasada jedności sensu zdania

  2. zasada akumulacji znaczeniowej

  3. zasada oscylacji między statyką i dynamiką znaczenia

Oswajanie historii

Ważnym nurtem badań strukturalistów była historia literatury. Tak jak formaliści chcieli wyodrębnić proces historycznoliteracki z historii ogólnej i określić reguły jego wewnętrznych przemian. Mukarovsky badał zmienność historyczną języka poetyckiego w relacji do zmian języka narodowego. Vodicka sformułował podstawy teoretyczne i metodologiczne dla badań historycznoliterackich. Dzieło literackie uznał za dynamiczną część składową procesu rozwojowego literatury. W jego koncepcji przedstawione były trzy zespoły zadań:

  1. wyznaczony przez obiektywne istnienie dzieł literackich tworzących szereg historyczny obejmujący badanie immanentnego rozwoju struktury literackiej, niezależnie od autorów i odbiorców

  2. badanie genezy, rekonstrukcja stosunków między dziełem i rzeczywistością historyczną, wpływu struktur pozaliterackich, określanie napięć między literackim zamiarem pisarza i współczesną strukturą literacką.

  3. analiza recepcji

Jakobson i funkcja poetycka

1960 - powstaje Poetyka w świetle językoznawstwa

Funkcja poetycka musi być ujmowana w powiązaniu z innymi funkcjami językowymi. Jakobson rozważał funkcje językowe w perspektywie komunikacyjnej. Elementami układu komunikacyjnego są komunikat, nadawca, odbiorca, kontekst, kod i kontakt, wszystkie te czynniki miały wpływ na funkcje językowe, wyróżnił funkcję poznawczą, ekspresywną, impresywną, metajęzykową, fatyczną i poetycką. Funkcja poetycka powodowała nastawienie na sam komunikat, jej podstawowym zadaniem było wysunięcie na plan pierwszy „wyczuwalności znaku” . Definiował ją jako projekcję zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji, ekwiwalencja staje się konstytutywnym czynnikiem szeregu. Poezja wyróżnia się tym, że jej szeregi językowe charakteryzuje powtarzalność ekwiwalentnych jednostek (regularności rytmiczne i metryczne). Dzięki temu można odczuwać strumienie mowy podobnie jak czas w muzyce. Zauważył paralelizm gramatyczny: określonym formom gramatycznym odpowiadały określone znaczenia metaforyczne i metonimiczne w warstwie semantycznej. Symetryczna powtarzalność i kontrast znaczeń gramatycznych stają się w tym przypadku chwytami artystycznymi. Gramatyka ma taka funkcję jak kompozycja w malarstwie.

Strukturalizm i krytyka literacka (Genette, Todorov i Barthes)

1966 Strukturalizm a krytyka literacka Genette'a i Krytyka i prawda Barthesa

Dostrzegli pokrewieństwo metod strukturalizmu i krytyki literackiej. Krytyk także rozkłada literaturę na elementy, a myśl krytyczna buduje strukturalne całości za pomocą ustrukturyzowanej całości, jaką jest dzieło. Można odrzucić badanie zewnętrznych powiązań literatury i skupić się na samym dziele. Opozycja wobec pozytywizmu w krytyce literackiej (historyzm, biografizm, psychologizm).

Todorov nie chciał badać konkretnych dzieł, dążył do odkrycia uniwersalnego systemu „literatury możliwej”. Poetyka nie miała zajmować się analizowaniem pojedynczych tekstów literackich, ale opisywaniem abstrakcyjnych struktur, których realizacją mogły być teksty. Nie interesowały go znaczenia dzieła literackiego, a jedynie warunki powstawania znaczeń.


Wyszukiwarka