10. Modele XX-wiecznej teorii literatury
Ogólny przekrój, zagadnienie to jest baaardzo obszerne. Obejmuje ono praktycznie wszystko, a odpowiadając, będziemy mówili o jednym modelu teorii literatury (który wybierze prof. Mikołajczak) Chodzi o to, że z każdego z przerabianych tematów ma się wyłonić jeden, ogólny model.
Badania kulturowe
Literatura w badaniach kulturowych nie jest ani zbiorem autonomicznych tekstów, ani ekspresją prywatnej osobowości czy naśladowaniem rzeczywistości, lecz jedną z wielu praktyk symbolicznych (dyskursem) poddanych społecznym regułom produkcji i kontroli. Autor i czytelnik nie są jednostkami z krwi i kości, lecz spełniają jedynie określone funkcje dyskursywne (Foucault), co oznacza, że zajmują miejsce wyznaczone przez nadrzędną wobec nich ideologię (Althusser), władzę (Foucault) lub strukturę społeczną. Autor i czytelnik zostają wezwani do swych ról nie przez swoje prywatne upodobania, lecz przez panujące ideologie oraz sposoby kulturowego usytuowania: płeć, przynależność klasową i etniczną. Każdy tekst jest zideologizowany, to znaczy każdy kryje w sobie zbiór wyobrażeń na temat świata i określa stosunek jednostki do jej własnego życia.
Historyzm
Poetyka historii H. White dowodzi, że każdy tekst historiograficzny wspiera się na głębokich strukturach dyskursywnych - trybach narracyjnych, ideologicznych i retorycznych - tropach. Historia staje się sensowna, gdy zostanie wykreowana przez dyskurs nasycony wartościami moralnymi i estetycznymi, w związku z czym nie mamy dostępu do samej historii, lecz do jej interpretacji. W perspektywie narratywistycznej narracje historyczna jest formą nakładaną na rzeczywistość, która jako taka przestaje być przedmiotem dyskusji, Zamiast niej dyskutowane są sposoby reprezentacji przeszłości
Poetyka kultury Nowego Historyzmu: Literatura jest nie zbiorem ponadczasowych dzieł, lecz niestabilnym i agonistycznym polem praktyk słownych i społecznych - najciekawsze są zatem teksty niekanoniczne, które rzucają nowe światło na tradycyjny kanon, Tekst literacki jest: wypowiedzią wyprodukowaną i przyswojoną wewnątrz historii i wewnątrz historii innych produktów i przyswojeń”. Oznacza to, że tekst literacki nie jest odseparowany od rzeczywistości historycznej i nie jest w tej rzeczywistości czymś wyjątkowym. Oznacza to także, że przedmiotem badacza są „wszelkie ślady tekstualne przeszłości” tworzące kulturowe archiwum. To ono, a nie poszczególne teksty, jest obiektem zainteresowania Nowego Historyzmu. Literatura nie tylko jest wytworem danej epoki, ale tez wytwarza kulturowe efekty i zajmuje stronę w konflikcie między instytucjami. Badanie literatury wiąże się z zajmowaniem i określaniem - pod względem politycznym, ideologicznym - własnego miejsca w danej kulturze.
White'a interesują teksty produkowane przez historyków, pozbawione kulturowego kontekstu, nowi historyści interesują się wszelkimi tekstami osadzonymi w zmiennych praktykach danej kultury.
Pragmatyzm
Literatura nie jest esencjalną, ale konwencjonalną kategorią, której zawartość i zakres są bezustannie kwestią debaty i rozstrzygnięć pomiędzy historycznie uwarunkowanymi podmiotami. Z tego powodu „granica pomiędzy literaturą a tym, co nią nie jest, jest ciągle negocjowana na nowo. Nie istnieją teksty literackie same w sobie, które kryłyby w sobie jakąś prawdę do odkrycia. Teksty literackie są zawsze już zinterpretowane, bo napisane zostały w jakieś konwencji i stają się przedmiotem interpretacji w granicach wspólnoty interpretacyjnej.
Fenomenologia
R. Ingarden, wprowadzenie do słownika teoretycznoliterackiego kategorii świata przedstawionego, quasi-sądów, konkretyzacji, czytelnika implikowanego. Odrzucenie psychologicznej i biograficznej kategorii autora, zastępując ją podmiotem aktów intencjonalnych, utrwalonych w tekście i domagających się twórczej aktywności czytelnika.
Czytanie fenomenologiczne nie jest skupione na tym, co w dziele jednostkowe, stara się uchwycić samą ideę dzieła literackiego. Dzieło literackie jako przedmiot artystyczny to twór wielowarstwowy, uporządkowany fazowo, zbudowany z quasi-sądów, posiadający jakości estetycznie doniosłe. Dzieło literackie jest dwuwymiarowe 1. pierwszy wymiar - fazy, przechodzenie od fragmentu do fragmentu, 2. drugi wymiar - 4 warstwy: brzmieniowa, znaczeniowa, wyglądów, przedmiotów przedstawionych. Żaden inny twór nie ma takich warstw, jak dzieło literackie.
Hermeneutyka
Najogólniej oznacza sztukę i teorię interpretacji, zajmuje się tekstami trudnymi, objaśnia tłumaczy symbole, metafory. Ricoeur: czytelnik, czytając tekst, nie tylko stara się zrozumieć świat, który się przed nim otwiera, ale też zrozumieć samego siebie w odsłanianym przez tekst świecie, zrozumieć tekst to uznać, że mogę zamieszkać w projektowanym przez niego świecie, i odwrotnie: jeśli przyswajam sobie sens tekstu, czyli odnajduję się w projektowanym przez niego świecie, to znaczy, że go rozumiem. Znaczy także, że dzięki tej sytuacji dochodzę do rozumienia samego siebie. Objaśnienie tekstów jest niezbędnym warunkiem samorozumienia. Ogólnie: tekst pozwala mi lepiej zrozumieć siebie, fuzja dwóch horyzontów: horyzont ksiązki i mój horyzont.
Strukturalizm
Dzieło to pewna budowla, jeżeli usunę jakieś słowo, zdanie to zmienia się znaczenie całości, każdy element jest ważny w ogólnym wyglądzie dzieła, wszystko czemuś służy, kiedy coś usuniemy dzieło staje się nieczytelne. Wg Praskiej Szkoły Strukturalnej, struktury literackie, charakteryzowały się skomplikowanymi układami wewnętrznymi poszczególnych elementów, nie były zaś ich sumą. Właściwe im były wewnętrzne napięcia - powstawanie zakłóceń i kształtowanie się ich na nowo. Uniwersum literackie tworzyły struktury wyższego rzędu (tradycja literacka, język poetycki) oraz struktury niższego rzędu (dzieła, utwory literackie). Relacje między nimi są hierarchiczne. Ujmowanie literatury w aspekcie komunikacyjnym, dzieło literackie miało więc charakter znakowy, a jego specyfikę określało pełnienie rozmaitych funkcji językowych w podstawowym układzie komunikowania (nadawca-komunikat-odbiorca, Mukarowski, oraz nadawca-komunikat-odbiorca plus kontekst, kontakt, kod, Jakobson)
Postrukturalizm
Naukę zastąpiono literaturą, nie nauka o literaturze, ale nauka literacka, dzieło (obiekt, wytwór, depozyt znaczenia, uzależniony od tradycyjnych wymogów mimetycznych) zastąpiono tekstem (proces, praktyka wytwarzania znaczenia), autora (jako hermeneutycznego gwaranta poprawności interpretacji, funkcję centralizującą i ograniczającą proces lektury) zastąpiono czytelnikiem (jako wytwórcą tekstu), interpretację zastąpiono lekturą (poprzez głoszenie poglądów o niestabilności znaczenia), a prawdę przyjemnością (wprowadzono cielesną i zmysłową przyjemność lektury), odrzucono podział na język i metajęzyk, tekst i komentarz (głosząc przekonanie o jednym języku łączącym literaturę i lekturę)
R. Barthes: przejście od nauki w stronę literatury, porzucenie pragnień metajęzykowej czystości nauki o literaturze na rzecz świadomie praktykowanej literackości jej dyskursu - nauka ma się stać „nauką”, która za cenę „kompromitacji” odzyska swój przedmiot, a nawet osiągnie z nim jedność (korzystając z jego doświadczeń językowych) - zatarcie granicy między językiem przedmiotowym i metajęzykiem (zatarcie granic między podmiotowością i przedmiotowością), rezygnacja z obiektywności i ścisłości oraz uprawomocnienie przyjemności (a nawet erotyki) w dyskursie teoretycznoliterackim. „Rozgwieżdzanie tekstu”.
Śmierć autora - przeniesienie punktu ciężkości z autora na podmiot czytający (to on wytwarza sensy, w dziele nie ma jednego ukrytego sensu)
Po czym rozpoznać poststrukturalizm? zakwestionowanie modeli naukowości, intertekstualność, otwarcie na różnorodność, fragmentaryczność, przyjemność poznania zamiast prawdy, odrzucenie podziału na język i metajęzyk, wyjście tekstu w stronę świata (połączenie tekstu z czynnikami kulturowymi), różnorodność praktyk czytania, nie ma jednej, obiektywnej, niepodważalnej Teorii
Najogólniej: wiedza o literaturze po przełomie postruskturalistycznym w dużym stopniu zrezygnowała z fundamentalizmu poznawczego i esencjalizmu, a więc także z tworzenia schematów o charakterze systemowym, na korzyść tendencji pragmatystycznych, pluralistycznych i historycystycznych.
Dekonstrukcjonizm
Dekonstrukcja Derridy jest filozofią, dla której literatura jest uprzywilejowanym miejscem refleksji nad tym, co się nieustannie i nieoczekiwanie wydarza w świecie. W związku z tym można zasadnie odnosić to, co Derrida mówi o literaturze, do tego co mówi o rzeczywistości i odwrotnie. Kluczowymi kategoriami są: idiomatyczność, instytucjonalność, radykalny kontekstualizm, afirmacja, inwencja. Nie istnieje literackość sama w sobie, gdyż nie istnieje ahistoryczna esencja literatury. Tekst lit, jest osobliwy, jednostkowy, idiomatyczny, a jednocześnie należy do skonwencjonalizowanej instytucji literatury. Nie istnieje ostateczny, finalny kontekst tekstu, w związku z czym, interpretacja pozostaje zawsze niedokończona. Każda lektura jest jednostkowym doświadczeniem, czytanie jest afirmatywne, mówi „tak” czytanemu tekstowi.
U Paula de Mana - literacki jest każdy tekst, który „ukrycie lub jawnie oznacza swój własny tryb retoryczny i prefiguruje własne nieoczytanie jako odpowiednik swej retorycznej natury”. Retoryczność tekstu sprzeniewierza się jego gramatyczności i referencjalnej oczywistości. Lektura tekstów lit. i nieliterackich jest „procesem negatywnym, w którym rozumienie gramatyczne jest za każdym razem przekreślane i zastępowane przez retoryczne.”
Postkolonializm
Badanie postkolonialne skupiają się przede wszystkim na ideologicznym i politycznym wpływie Zachodu na inne kultury, na analizie dyskursu kolonialnego, który w taki sposób konstruuje swój przedmiot, by uzasadnić podbój, panowanie i administrację podbitej społeczności. Badania postkolonialne zajmują się analizą stereotypowych przedstawień, a te dzięki dominującej grupie lub klasie społecznej stały się matrycą, wedle której powstają lokalne tożsamości, lub ramą określającą granice prawomocnego poznania rzeczywistości. Badania postkolonialne dotyczą z jednej strony wszystkich tekstów czy dyskursów, które uczestniczą w procesie ujednolicania innych kultur oraz z drugiej strony - tekstów i dyskursów, które się temu procesowi sprzeciwiają.
Tematologia.
w teorii literatury: nauka o motywach i wątkach powtarzających się u różnych pisarzy w różnych epokach, pyta o tematy, obsesje tematyczne, badanie kulturowych struktur, ujawniających się tendencji treściowych u pisarza, sposób czytania literatury, postępowanie metodologiczne, temat powraca, nadaje dziełu piętno, krytyk utożsamia się z dziełem.