Samobójstwa wśród dzieci i młodzieży

Samobójstwo to świadome i celowe pozbawienie siebie życia; rodzaj śmierci dobrowolnej, czasami to "nie tyle pragnienie śmierci, co strach przed życiem".

I. Przyczyny samobójstw

Istnieją dwie główne teorie wyjaśniające zjawisko samobójstwa . Pierwsza z nich to model depresyjny , uznawany przez medycynę.

Zgodnie z tą teorią skłonność do samobójstwa jest rodzajem choroby i jako taka powinna być leczona.

Druga teoria przyjmuje model stresowy, wskazujący na kontekst społeczny i w nim szuka wyjaśnienia działań samobójczych.

Zgodnie z pierwszą teorią , aby nastąpił akt samobójczy musi wystąpić depresja - jako stan. Wystąpienie depresji może być uwarunkowane różnymi czynnikami, możemy je podzielić na trzy typy:

Typ A - uwarunkowania biologiczne ( dziedziczenie podatności na chorobę)

Typ B - czynniki związane z ogólnym stanem zdrowia ( choroby tarczycy, infekcje , urazy głowy, nowotwory , niedobory witamin)

Typ C - psychospołeczne czynniki ryzyka 1) związane z okresem dojrzewania : zaburzenia orientacji seksualnej , brak poczucia tożsamości ; 2)dysfunkcja systemu rodzinnego, np. utrata rodzica , przemoc, alkoholizm ;3)brak odporności na stres czy trudności szkolne

Inna klasyfikacja samobójstw skupia się na motywach. Tutaj nie zawsze depresja jest wyjściowym stanem emocjonalnym towarzyszącym próbom i aktom samobójczym. Szczególnie wśród ludzi młodych samobójstwo może mieć podłoże romantyczne i idealistyczne, bądź być efektem impulsu , porywu gniewu lub irytacji.

Zemsta - złość i wrogość ,połączona z pragnieniem wzbudzenia w innych poczucia winy a także typową dla młodzieży impulsywnością.

Izolacja - osoba odizolowana społecznie , która czuje się niezdolna , aby dopasować się do społeczności. Uważa , że nikogo nie obchodzi i nikt po niej nie będzie płakał .

Beznadziejność - poczucie uwięzienia w sytuacji , nad którą człowiek nie ma kontroli i z której nie może uciec ( dotyczy to np. nastolatek w ciąży , młodych ludzi z rodzin , w których dochodzi do przemocy , gdzie rodzice są alkoholikami lub się rozwodzą).

Niepowodzenie - często wyolbrzymione i mające niewiele wspólnego z rzeczywistą sytuacją.

Strata - uważana za najpoważniejszą przyczynę samobójstw. Obiekt straty może być realny ( osoba ,która umiera lub odchodzi ze związku) ,symboliczny ( poczucie własnej wartości, cel w życiu) , bądź wyimaginowany.

Depresja - wpływa na zachowanie , emocje sposób myślenia , czy nawet na stan fizyczny i może wynikać z przyczyn biologiczno - genetycznych , lub psychologicznych. Uważa się , że jest on najważniejszą przyczyną samobójstw wśród ludzi młodych. Wahania nastroju na tyle dla nich powszechne w okresie dojrzewania, że wręcz uważa się je za typowe dla tego okresu życia. Jeżeli jednak ten stan przedłuży się do dwóch tygodni i obserwujemy pewne typowe elementy , możemy podejrzewać , że mamy do czynienia z depresją.

Jakie czynniki zwiększają ryzyko samobójstwa?

Wyodrębniono 8 czynników, których występowanie zwiększa prawdopodobieństwo próby samobójczej . Ryzyko jest tym większe im więcej z nich występuje jednocześnie. Są to :

- cechy osobowości

- obciążenia rodzinne

- wcześniejsze zachowania samobójcze - stresujące wydarzenia - czynniki społeczne i kulturowe

- zaburzenia psychiczne

- zachowanie

- kontakt z zamachem samobójczym innej osoby

1) Cechy osobowości

Niektóre cechy charakteru mogą w połączeniu np. z depresją zwiększać ryzyko popełnienia samobójstwa , chociaż jako takie nie są zagrażające. Są to:

- wycofanie - perfekcjonizm

- słaba kontrola emocji

- agresja

- brak zaufania

- bezwzględność i poczucie beznadziejności

2) Obciążenia rodzinne Wszelkie istotne problemy z dzieciństwa znacznie zwiększają zagrożenie samobójstwem. Ryzyko zwiększają zarówno wydarzenia prowadzące do rozpadu rodziny poprzez śmierć rodzica , rozwód, czy związanie się z nowym partnerem, jak i te związane z jej wadliwym funkcjonowaniem ( brak zainteresowania dziećmi ,przemoc i wykorzystywanie seksualne). Nie bez znaczenia jest także występowanie w rodzinie chorób psychicznych, czy też samobójstwa wśród bliskich.

3) Wcześniejsze zachowania samobójcze Jakkolwiek nie można stwierdzić , aby każda osoba , która przeżyła zamach samobójczy próbowała tego powtórnie , jednak ryzyko jest poważne.

4) Stresujące wydarzenia Wydarzenia budzące negatywne emocje takie jak poczucie odrzucenia ,złość, wstyd, chęć zemsty i odegrania się ( nawet poprzez przemoc) mogą zwiększać ryzyko samobójstwa.

5) Czynniki społeczne i kulturowe Co prawda nie wyjaśniają one wprost okoliczności samobójstwa , jednak stwierdzono znaczący związek między ich występowaniem a liczbą zamachów samobójczych . Są to:

- wzrost przemocy przy jednoczesnym spadku zainteresowania ludźmi

- rozpad małżeństw

- powtórne małżeństwa i zmiany w strukturze rodziny

- niepewność poprzez zmiany w zatrudnieniu i dostępie do edukacji

- zmiana ról społecznych mężczyzn i kobiet

- powstawanie coraz większych społeczności przy jednoczesnym osłabianiu więzi między ludźmi.

6) Zaburzenia psychiczne Wiele zaburzeń psychicznych może zwiększyć ryzyko samobójstwa. Są to m.in.: depresja , stan maniakalno- depresyjny , zaburzenia zachowania i schizofrenia. Osoby planujące samobójstwo zazwyczaj nie rozpoznają swojego stanu emocjonalnego.

7) Zachowanie Następujące elementy zachowania mogą świadczyć o zwiększonym ryzyku zamachu samobójczego :

- stosowanie alkoholu, narkotyków i innych środków chemicznych,

- pisanie listów samobójczych , wybieranie dla siebie sposobu śmierci

- zmiany w codziennym zachowaniu

- zachowanie wskazujące na odczuwanie odrzucenia , upokorzenia , beznadziejności i izolacji

- zachowania impulsywne i inne zaburzenia zachowania włączając w to agresywność , złość i wrogość.

8) Kontakt z zamachem samobójczym innej osoby Kategoria ta jest dość obszerna . Uwzględnia się tu zarówno osoby , które znalazły ofiarę samobójstwa i zostały włączone w sprawę przez Policję , jak i te które miały styczność z samobójcą w obrębie własnej rodziny , grupy przyjaciół , uczniów lub znajomych. Ryzyko obejmuje również sympatyków gwiazd show-businessu, które popełniły samobójstwo, czy wręcz wszystkich, którzy dowiedzieli się o czyjejś śmierci samobójczej z mediów.

II. Sygnały ostrzegawcze

Symptomy nadchodzącej tragedii są raczej mało wyraźne , nie zawsze bywają nasilone co utrudnia ich rozpoznanie. Dlatego konieczna jest czujność i wrażliwość na zachowania i wypowiedzi uczniów. Bez kontaktów i współpracy z wychowawcami , nauczycielami oraz uczniami trudno nam będzie zauważyć niepokojące symptomy. Są to:

- Wypowiedzi o samobójstwie i śmierci , o bezradności i poczuciu bezsensu życia. Bezpośrednie i pośrednie informacje słowne ( " chcę z tym skończyć" , "zamierzam się zabić" , "nie będę cię już więcej martwić" , " może wreszcie odnajdę spokój" - Zmiany zachowania ( np. izolowanie się od ludzi ( od rodziny , bliskich),wycofanie się z kontaktów towarzyskich , zaniedbywanie swojego wyglądu , słuchanie smutnej muzyki )

- Rozdawanie swoich cennych rzeczy - to najbardziej radykalne zachowanie ostrzegawcze , na które należy reagować natychmiast.

- Nagłe zaniechanie zajęć sprawiających przyjemność.

- Napisanie testamentu.

- Informowanie o wcześniejszych samouszkodzeniach lub próbach samobójczych oraz zachowaniach impulsywnych.

- Sygnały dotyczące czasu ( "od jutra nie będzie miało to znaczenia , " jutra nie będzie")

- Nagła nieoczekiwana zmiana nastroju , charakteru ,zmiany osobowości , często osoby uchodzące za spokojne stają się agresywne i nadpobudliwe. Działa to także w odwrotną stronę : typowi ekstrawertycy zmieniają się w ponurych introwertyków.

- Nieoczekiwany przypływ energii związany z podjęciem decyzji. - Tendencja do nagłego porządkowania swoich spraw i szukanie pojednania ze skłóconymi osobami.

- Problemy z jedzeniem i spaniem ( brak lub nadmierny apetyt , bezsenność lub nadmierna potrzeba snu ).

- Podejmowanie ryzykownych działań. - Fascynacja bohaterami kultury , którzy zginęli tragicznie.

- Większe spożycie alkoholu , narkotyków , leków.

Jeżeli nastolatek powtarza ,że się zabije potraktuj to poważnie. Przytłaczająca większość prób samobójczych następuje właśnie po takich groźbach.

III. Strategie postępowania w warunkach interwencji kryzysowej.

Warunki skutecznej pomocy uczniowi. Kiedy mamy do czynienia z osobą zagrożoną myślami samobójczymi , czy próbującą popełnić samobójstwo jesteśmy w sytuacji trudnej dla nas , oraz dla osoby której życie jest zagrożone. Taką sytuację możemy nazwać sytuacją kryzysową. Nie da się sformułować uniwersalnej recepty na pomaganie w kryzysie. Każda sytuacja kryzysowa jest niepowtarzalna, niemniej jednak w prawie wszystkich kryzysach odnajdujemy wspólne rysy, powtarzające się zawsze elementy składowe. One zaś pozwalają na stworzenie pewnych ram , modelu interwencji kryzysowej. Tak więc aby postępowanie w kryzysie było skuteczne musi zawierać następujące części składowe:

1) zapewnienie bezpieczeństwa rozumianego jako bezpieczeństwo psychologiczne i fizyczne ( zobowiązanie opiekunów do nadzoru, kontakt z psychiatrą czy ośrodkiem kryzysowym , zadbanie o jego bezpośrednie potrzeby , jak i komunikat słowny , że w miejscu w którym się znajduje nie grozi mu żadne niebezpieczeństwo);

2) dostarczanie wsparcia okazanie zainteresowania ,dawanie bliskości, okazanie zrozumienia, empatia ,akceptacja ,szczerość kontaktu spójny czytelny komunikat z twojej strony , że osoba której pomagasz jest kimś na kim ci zależy( potrzebne jest tutaj wewnętrzne przekonanie , że chcemy pomagać , oraz okazywanie tego w postawie , intonacji głosu). Ważny elementem wsparcia jest stwarzanie okazji do podejmowania niewielkich choćby decyzji /kawa lub herbata/ , które mogą wspomóc odzyskiwanie poczucia szacunku do siebie , kontroli nad swoim życiem;

3) ocena stanu ucznia i rozmiaru kryzysu konieczne aby podjąć kroki zabezpieczające ucznia przed doznaniem krzywdy;

4) określenie kryzysowego problemu dokładne poznanie sytuacji domowej i szkolnej ucznia , uznanie myśli , prób samobójczych i samo uszkodzeń za fakt ( nieokazywanie swoich silnych emocji), ważne by podjąć trud zrozumienia problemu jaki uczeń przeżywa z jego punktu widzenia / zobaczenie problemu oczami ucznia / - często wymaga to trudu stracenia własnych wyjaśnień "uczonych interpretacji", taka postawa daje uczniowi odczuć ,że rzeczywiście go rozumiemy i jesteśmy w stanie pomóc;

5) przegląd i analiza możliwości rozwiązania problemu bardzo ważny krok , gdyż wielu w uczniów sądzi , że nie istnieją żadne dobre wyjścia z ich sytuacji , ważne aby zrobić to wspólnie z uczniem , powinno się uwzględnić wiedzę ucznia , umiejętności ,sprawność umysłową , sprawdzone kiedyś sposoby radzenia sobie , oraz zasoby zewnętrzne : wszelkie rodzaje wsparcia środowiskowego, instytucjonalnego dostępnego w sytuacji ucznia, należy proponować tylko te pomysły , które są realistyczne w danym przypadku , pozytywne przeformułowanie stwierdzeń typu " nic mi się nie udaje" ( wskazanie np. na osiągnięcia);

6) sformułowanie planów rozwiązywania kryzysu plan powinien określać , co powinno być zrobione , jaki jest udział ucznia , co pozostaje w gestii interwenta ( w tym przypadku pedagoga) , ważne by skonstruować pierwsze kroki tak by mogły posłużyć jako motywatory dla całego dalszego wysiłku , bardzo ważne aby uczeń miał poczucie własności planu wychodzenia z kryzysu , nawet jeśli masz najlepsze pomysły powinieneś przyjąć wersję ucznia , w przeciwnym razie pomysły pozostaną pomysłami , dzielenie z innymi odpowiedzialności (przekazywanie pałeczki terapeutom),wskazanie różnych systemów oparcia (rodzina , szkoła , ośrodki terapeutyczne); 7) uzyskanie zobowiązania ucznia do realizacji tegoż rodzaj kontraktu zawieranego między stronami , gdy uczeń ma poczucie własności wobec poczynionych planów to zawarcie dobrego kontraktu stanowi łatwy , logiczny następny krok , ważne by w uzgodnionym z uczniem trybie i czasie monitorować działania związane z rozwiązywaniem problemu.

IV. Schemat rozmowy z uczniem zagrożonym myślami samobójczymi

- Rozmowę należy rozpocząć od wskazania jej przyczyn

- niepokój i obawy wywołane pewnymi zachowaniami ucznia

- Ustalić skąd wziął się kryzys

- starać się poznać problemy , które kryją się za wypowiedziami ucznia . Problem w rzeczywistości może nie istnieć a wypowiedzi ucznia wskazują na to w jaki sposób postrzega on rzeczywistość. Należy dowiedzieć się co było bezpośrednią przyczyną kryzysu.

Dowiedzieć się :

- jak długo utrzymuje się sytuacja kryzysowa ,

- co aktualnie czuje ,

- jak silne są w tej chwili jego emocje ,

- czy ma myśli samobójcze ,

- czy jest tylko bardzo wzburzony.

- Określić determinację i natężenie myśli o samobójstwie - w rozmowie szczególną uwagę należy zwrócić na plany samobójcze , gdyż to pomaga w określeniu wysokości stopnia zagrożenia samobójstwem. Bardzo szczegółowy plan , duża wiedza na temat skuteczności wybranej metody samobójstwa i łatwy dostęp do środka , który ma posłużyć samozniszczeniu - wskazują na duże zagrożenie.

Jeżeli uczeń ma myśli samobójcze to trzeba o nie pytać wprost , zarówno o plany jak i o to czy zaczęły się przygotowania do popełnienia samobójstwa. W sytuacji zagrożenia , nie można obiecywać zachowania tajemnicy , bo to może kosztować ludzkie życie.

- Sugerować uczniowi kto i co może być dla niego źródłem wsparcia i pomocy - siły wewnętrzne /system uznawanych wartości , mocne strony, specyficzne uzdolnienia/ , znaczące osoby , które cieszą się szczególnym zaufaniem i sympatią.

- Zachęcanie ucznia do skorzystania z pomocy w rozwiązywaniu jego problemu , skontaktowanie ze specjalistą. W rozmowie osoba interweniująca powinna : poważnie i życzliwie traktować rozmówcę, być stanowcza , unikać oceniania , nie okazywać zgorszenia czy oburzenia bez względu na to co usłyszy od swojego rozmówcy , nie dyskutować z nim.

V. Czego nie należy robić w kontakcie z depresyjnym uczniem.

- Nie brać na siebie całej odpowiedzialności za udzielane wsparcie ( uprzedzić o konieczności konsultowania się)

- Nie koncentrować się na sytuacyjnym aspekcie depresji lub próby samobójczej

- nie lekceważyć zagrożenia ( np. rozwiązywanie trudnej sytuacji w szkole nie usuwa ryzyka samobójstwa , gdy depresja nadal się utrzymuje. - Nie unikać tematu śmierci i samobójstwa

- Nie zaprzeczać temu , co mówi uczeń ; nie osądzać go

- Nie okazywać zniecierpliwienia , niechęci , zmęczenia

- Nie ujawniać bezradności lub zawodu ani nadmiernych oczekiwań.

VI. Jak rozmawiać z klasą ucznia , który popełnił samobójstwo?

Jeżeli w placówce , w której pracujemy dojdzie do popełnienia samobójstwa przez jednego z naszych podopiecznych , przed rozpoczęciem rozmowy z klasą ucznia należy niezwłocznie zebrać pracowników szkoły :

- przedstawić fakty dotyczące samobójstwa ( zaprzeczając w ten sposób ewentualnym plotkom

- wspólnie ustalić sposób zapoznania uczniów z tym wydarzeniem

Nauczyciele nie powinni unikać rozmowy z uczniami na temat zajścia oraz pozwolić na swobodne wyrażanie przez uczniów emocji wywołanych stratą kolegi. Tak więc :

- porozmawiaj o tym co się wydarzyło,

- wysłuchaj co uczniowie mają do powiedzenia na temat powodów , które popchnęły ich rówieśnika do tego czynu,

- pomóż im zrozumieć ,że samobójstwo nie jest bohaterskim czynem tylko świadectwem nieumiejętności dopasowania się do świata,

- obserwuj , czy nie identyfikują się z decyzją rówieśnika , bo sami mogą być zagrożeni,

- w perspektywie czasowej pozwól na przedyskutowanie przez uczniów i podjęcie decyzji dotyczącej pustego miejsca w ławce, - obejmij pomocą i wsparciem ( rozmowy) osoby najbliższe zmarłemu , osoby o podobnym typie osobowości , oraz wszystkich uczniów potencjalnie zagrożonych myślami samobójczymi. Kiedy nastolatek popełnia samobójstwo

-a szczególnie kiedy jest ono omawiane w mediach

- wzrasta ryzyko prób samobójczych innych nastolatków , co jest spowodowane tak zwanym efektem zarażenia .

Wrażliwemu młodemu człowiekowi może się wydawać , że jego rówieśnik wybrał wspaniały sposób szybkiego i łatwego rozwiązania swoich problemów, tym bardziej , że mówiono o tym w telewizji i pisano na pierwszych stronach gazet. Eksperci są zgodni , że społeczeństwo nie powinno dodawać romantycznej otoczki lub szczególnie upamiętniać nastolatka , który popełnił samobójstwo. Powinno się ograniczać takie wiadomości ,gdyż badania wykazały , że po przedstawieniu prawdziwych lub fikcyjnych samobójstw wzrasta liczba nastolatków odbierających sobie życie.

VII. Podsumowanie : Praktyczne wskazówki dla pedagogów szkolnych

1) - Podaj numer telefonu służbowego do siebie , oraz co najmniej dwa inne ( najlepiej czynne całą dobę )np.: Telefon zaufania "Anonimowy przyjaciel": 988 Telefon zaufania dla Młodzieży : 344-73-67 Młodzieżowy telefon zaufania : 551-92-89 Ośrodek interwencji kryzysowej : Gdynia 622-22-22 Sopot 551-57-41 Gdańsk 511-01-21 511-01-22

2) Poinformuj ucznia kiedy i gdzie możesz być dla niego dostępny oraz czego może oczekiwać , gdy zadzwoni , a ty będziesz zajęty lub nieobecny .

3) Przećwicz z uczniem nawiązywanie kontaktu przez telefon oraz poinformowanie o ewentualnym zagrożeniu samobójstwem.

4) Wielokrotnie powtórz uczniowi , aby poinformował kogoś , ilekroć pojawia się myśl samobójcza lub będzie czuł się źle.

5) Zachęć ucznia do kontaktu z psychologiem lub psychiatrą .

6) Nawiąż kontakt z rodzicami , nie bierz na siebie całej odpowiedzialności za jego życie.

7) Spróbuj czasami skontaktować się z uczniem , żeby krótko przypomnieć mu o swojej trosce i podtrzymać z nim kontakt , oraz upewnić się , że nie ma zagrożenia .

8) Miej pod ręką numery telefonu do ucznia i jego najbliższych.

9) Utrzymuj stały kontakt z placówkami do których trafiają osoby po próbach samobójczych. ˇ

Poradnia Zdrowia Psychicznego Gdynia ul Traugutta 9 tel. : [phone] ˇ

Wojewódzki Szpital Psychiatryczny Gdańsk ul Srebrniki 1 tel. : [phone] VIII.

Proponowana literatura:

1) "Dzieci i młodzież w kłopocie" - J.Elliott

2) "Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej" - Badura - Madej W.

3) "Depresje i problemy samobójcze młodzieży" - A. Carr

4) "Zaburzenia okresu dziciństwa i adolescencji" - Philip C. Kendall

5) "Psychiatria dzieci i młodzieży" - M.Orwid , K. Pietruszwski

6) "Suicydologia" - Brunon Hołtys

7) "Dlaczego? Samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania" - T.MitchelAnthony

8) "Psychologia w szkole" nr 4/2004 wydawnictwo "Charaktery" 9) "Depresja i próby samobójcze młodzieży .Sposoby przeciwdziałania i reagowania" - A. Carr

10) "Młodzież wobec samobójstwa" - A. Czabański

Opracowała mgr Elżbieta Krzyżaniak

---