Analiza protokołów werbalnych w badaniach rozwiązywania problemów
Stosowanie introspekcji w badaniach psychologicznych od zawsze budziło wiele dyskusji i kontrowersji.
Współcześnie, wielu badaczy podkreśla fakt, iż dane słowne większym stopniu niż inne rodzaje danych są przydatne do badań przede wszystkim procesów poznawczych człowieka. Popularne jest ich zastosowanie również w takich dziedzinach jak percepcja ryzyka i zagrożeń, przeżywanie bólu, konflikty i interakcje międzyludzkie, satysfakcja konsumentów, oszustwa podatkowe…
Największe dyskusje na temat stosowania sprawozdań słownych przypadają na lata 70 i 80 XX wieku. W 1977 zainicjowali ją Nisbett i Wilson prezentując listę zarzutów przeciwko tej metodzie. Do głownych zastrzeżeń należało m.in. to, że ludzie nie mają dostępu do zachodzących w nich procesów i, że dane słowne zawierają istotne zniekształcenia relacjonowanych procesów. Odpowiedzią na listę tych zarzutow były prace Ericssona i Simona z 1980 roku. Będąc zdecydowanymi zwolennikami procesów słownych, jako przydatnego rodzaju danych, skonstruowali pierwszy model interpretacji tego rodzaju danych. Zakładają oni mianowicie, że werbalizacja procesów poznawczych może opierać się na każdej z trzech rodzajów pamieci: sensorycznej, krótkotrwałej i długotrwałej. Jednakże tylko informacja, która w ten czy inny sposób dociera do STM, może być werbalizowana. Tak więc świeżo nabywana informacja, znajdująca się w STM, jest bezpośrednio dostępna dalszemu przetwarzaniu, w tym produkowaniu sprawozdań słownych. Informacje zawarte LTM, żeby mogły zostać zwerbalizowane, muszą być najpierw wydobyte i przeniesione do STM. Oczywiście, nie zawsze jest to możliwe. Wyjątki stanowią tu przypadki, kiedy informacja sensoryczna jest bezpośrednio rozpoznawana na podstawie informacji zawartych w LTM lub gdy procesy są zautomatyzowane, gdyż wtedy nie są one wprowadzone do STM.
Jeśli chodzi o zarzut zniekształcania przez introspekcje naturalnego przebiegu procesów psychicznych, wyróżnili oni 3 poziomy werbalizacji:
1. Informacja jest kodowana w STM, w tej samej postaci, w jakiej wyrażana jest w czasie werbalizacji, tj. kiedy jest kodowana w postaci symboli słownych. W tym przypadku relacjonowanie takiej bezpośredniej informacji nie tylko nie zmienia przebiegu danego procesu, ale nie zwalnia nawet tempa jego przebiegu.
2. Informacja jest dostępna, ale jest kodowana w postaci wyobrażeniowej i w związku z tym musi zostać przekodowana. W tym przypadku tempo przebiegu może być zwolnione, a sama werbalizacja mniej kompletna. Jednak dopóki informacja jest dostępna dla badanego, werbalizacja nie będzie w zasadniczy sposób zmieniała przebiegu procesu.
3. Kiedy wymaga się od osoby, aby werbalizowała informację, która w normalnych warunkach nie jest dostępna lub w ogóle nie jest uświadamiana. Postawienie takiego zadania może w znacznym stopniu wpływać na przebieg badanego procesu.
Dostępność informacji w introspekcji zależy od rodzaju badanego procesu.
Kiedy rozwiązywanie problemu, polega, w głowie rozwiązującego, na rozkładanie zadania na szereg podproblemów, które strara się on świadomie rozwiązać, werbalizacja ( technika głośnego myślenia) zdaje się być metodą jak najbardziej właściwą i skuteczną. Podobnie jest także z refleksyjnym dokonywaniem wyborów. Podejmująca decyzje osoba koncentruje uwagę na rozmaitych możliwościach wyboru, stara się zdobyć na ich temat określon informacje, dokonuje oceny tych możliwości ze względu na rozmaite kryteria. Wszystko to dokonuje się w kolejnych krokach, których osoba ich dokonująca jest świadoma.
Introspekcja jest jednak w niektórych przypadkach bardzo trudna lub nawet niemożliwa, gdyż nie posiadają one takich wyraźnie wyodrębnionych stanów pośrednich dostępnyc świadomości. Może do nich należeć uczenie się w wyniku praktyki złożonych relacji, takich jak związek objawów i choroby w diagnozie lekarskiej, złożone związki ekonomiczne itd.
Sposób sformuowania zadania również ma znaczący wpływ na słuszność zastosowania werbalizacji. W badaniach nad tym problemem zastosowano manipulację, by kontrolować w jaki sposób dana osoba uczy się nowego pojęcia: czy wyłącznie na drodze automatycznego przetwarzabua częstości, czy na drodze celowego testowania hipotez. Badacze doszli do wniosku, iż rzetelna introspekcja jest niemożliwa w na drodze automatycznego przetwarzania czestości, zaś kiedy zadanie skłania go do celowego testowania hipotez introspekcja jest możliwa.
Ważne jest także, jeśli chodzi o dostępność informacji dla badanego, jest jego wiedza o procesie, na temat którego ma zaznawać. Podczas eksperymentu okazało się, że pytanie badanych o powody ich postaw zmniejszało zgodność postaw i zachowań, ale wtedy, gdy zeznający miał niewielką wiedzę o danym problemie. Wśród dobrze poinformowanych nie było różnic między grupą eksperymentalną i kontrolną. W następnym badaniu stwierdzono nadto, że tylko grupa z małą wiedzą zmienia swoje postawy w sytuacji, kiedy ma analizować uzasadnienia swoich postaw. U osob z dużą wiedzą postawy nie zmieniały się pod wpływem poddawania ich uzasadnień.
Ważnym tematem dyskusji jest również problem między werbalizowaniem wszystkiego, a werbalizowaniem tylko specyficznych informacji. Wielu współczesnych badaczy preferuje technikę werbalizowania wszystkiego. Powod jest taki, że wszelkie specyfikowanie pytań ze strony badacza narzuca osobie badanej określone sugestie. Jednak metoda nienarzucania niczego również ma swoje wady. Powoduje, że uzyskany materiał jest nieco przypadkowy, często niekompletny i trudny do międzyosobniczego porównania. Kreutz proponował introspekcje pytaniową. Postulował jednak, by badacz we wstępnym eksperymencie starał się ustalić najlepszy zestaw pytan dostyczacych intersującego go zjawiska, a w eksperymencie właściwym zastosowac go w systematyczny sposób wobec wszystkich badanych. Zaletą takiej metody jest to, ze dostarcza ona badaczowi materiału, którym jest najbardziej zainteresowany.
Werbalizacja równoczesna- sprawozdanie słowne z przebiegu procesu w czasie jego zachodzenia. Charakteryzuje ją wieksza kompletnośc i mniejsze niebezpieczeństwo pomieszania ze strony badanego przypomnien z ogolna wiedza na dany temat. Wadą zaś jest możliwość interferencji miedzy dwoma zadaniami: werbalizacją i rozwiązaniem problemu.
Werbalizacja retrospekcyjna- sprawozdanie słowne z przebiegu procesu po jego zakończeniu. Tutaj z kolei nie istnieje problem interferencji, zaś łatwiej tu o niekompletność i pomieszanie wiedzy i rzeczywistego przebiegu zadania.
Analiza i wykorzystywanie danych słownych
Podstawowy podział kroków:
1. Podział protokołu na fragmenty: są to pomiary informacji. Poszukuje się tu wyrazen odpowiadającym prostym stwierdzeniom odnoszących się do relacjonowanego procesu.
2. Kodowanie : system kodowania zależy od charakteru zadania, opiera się na teorii lub modelu danego procesu. Naturalnymi kategoriami kodowania są m.in. poszukiwanie informacji o alternatywie, cechy alternatywy, ocena, prawdopodobieństwo uzyskania wyniku itd.
3. Analiza danych: dane słowne można poddawać zwykłym procedurom obliczeniowym i weryfikować za ich pomocą określone hipotezy
4. Tworzenie i testowanie modeli: Newell i Simon zaproponowali model procesu rozwiązywania problemów w postaci tzw. Systemów wytwarzania. System wytwarzania jest według nich uporządkowany zbiorem procesów zwanych wytworami. Każdy wytwór zawiera dwie części: warunek i działanie. Warunkiem jest sprawdzenie, czy w pamięci STM znajdując się określone symbole. Kiedy taki test wypada pomyślnie, to wykonane zostaje odnośne działanie. Działaniem jest akt fizyczny, percepcyjne stwierdzenie jakiejś cechy w sytuacji, wydobycie jakiejś informacji z pamięci długotrwałej. Warunek może być koniunkcją wielu składowych, a działanie- ciągiem wielu zadań.