Maryla Kaźmierczak

Filologia polska rok 2, gr. 1

Niektóre odczytania znaczeń kruka i orła w „Małej Improwizacji” w „Dziadów cz. III”

Wszystkie utwory Mickiewicza stanowią próbę wydostania się poza fikcję i konwencję i zarazem niosą taką prawdę o rzeczywistości, jaką tylko język poezji mógł udźwignąć. III cz. „Dziadów” to utwór o skomplikowanej budowie i złożonej problematyce, który posiada także rozbudowaną warstwę symboliczną. Pozwala to na przeprowadzanie wciąż nowych interpretacji dzieła.

Niezwykłym momentem w „III cz. Dziadów” jest Improwizacja Konrada, na którą składają się trzy elementy: bluźniercza pieśń przy akompaniamencie fletu Frejenda, tzw. Mała Improwizacja oraz Wielka Improwizacja. Wszystkie one są wygłaszane w stanie natchnienia, co dowodzi, wedle konwencji romantycznej, że Konrad jest wielkim poetą i wybrańcem Bożym.

W Małej Improwizacji rozpoczyna się „lot” głównego bohatera, w czasie którego ma on poznać „losy świata”. Podczas tego lotu Konrad przybiera postać orła a kiedy ma już dostrzec „przyszłe wypadki”, widok przesłania mu ogromny kruk.

Według „Słownika Symboli” Władysława Kopalińskiego postać ptaka jest kojarzona z postacią Stwórcy, bóstwa. Jego lot wyobraża natchnienie, prorokowanie, ale także i szaleństwo. Ptaki, symbolizują szybkość myśli, wyobraźnię, wzniosłość ducha. Motyw ten więc pasuje do samego aktu improwizacji. Oprócz tego w tradycji ezoterycznej rozbudowano całą siatkę odniesień między ptakami, barwami i cechami ludzkimi. Przykładowo czarny kruk to symbol inteligencji; zielony niebieski paw - symbol pragnień miłosnych; biały łabędź to cielesność i duchowość; orzeł i sokół to wartości słoneczne i niebiańskie, urodzaje, triumfy wojenne i myśliwskie.

Ciężko jest ustalić jednoznacznie, jakie znaczenie według poety miały oddawać orzeł i kruk. Oba bowiem są obdarzone bogatą symboliką. I każde z ich znaczeń pasuje do kontekstu dzieła.

Orzeł według tegoż samego Słownika to symbol niebios, wszechwładzy, a także ducha proroczego. Bogusław Dopart w swojej analizie utworu zwraca uwagę na określenie „gromowładny”, jakim został obdarzony ten ptak. Jest więc to widocznym nawiązaniem do Zeusa, stwórcy świata w mitologii greckiej. Mickiewicz odwoływał się do niej już wcześniej, wspominając o księdze sybilijskiej, z której Konrad miał poznać przyszłość. Bohater postrzega więc siebie jako proroka, obdarzonego nadprzyrodzonymi mocami.

Orzeł jest również symbolem św. Jana Ewangelisty, autora Apokalipsy, księgi, w której objawione są ostatnie chwile świata. „Lot” Konrada mógł więc zmierzać nie tylko ku poznaniu niedalekiej przyszłości, ale także Dnia Sądu Ostatecznego, w którym dobro zwycięży i wierni dostąpią zbawienia.

Podobnie bogatą symbolikę posiada kruk. Jak podaje Kopaliński, jest on kojarzony z niepokojem, chorobami, zepsuciem, grzechem a także samotnością.

U wielu ludów Wschodu i Zachodu kruki uważane są za ptaki złowróżbne, żałobne, wieszczące nieszczęścia, zarazy, wojnę i śmierć. Postrzegane są tak prawdopodobnie ze względu na ich czarne oczy, błyszczące czarne pióra i skrzeczący głos, a także dlatego, że żywią się padliną i ciągną gromadnie za wojskiem oczekując krwawego łupu. Biblia także traktuje kruka jako stworzenie nieczyste i związane ze złem. Dlatego też pierwszym skojarzeniem nasuwającym się przy analizowaniu Małej Improwizacji Konrada, jest przypisanie temu ptakowi znaczenia pejoratywnego. Utożsamia się go tym samym z wcieleniem Złego Ducha, Szatana czyhającego na duszę bohatera.

Kruk posiada jednak i znaczenie pozytywne. Jest on zarówno przeciwnikiem jak i obrońcą. Zwraca na to uwagę Dopart przywołując słowa Anioła Stróża z Prologu:

Ja, syn chwały nieśmiertelnej,

Przybierałem wtenczas postać

Obrzydłej larwy piekielnej,

By cię straszyć, by cię chłostać;

Możliwym jest więc, że postać kruka to również jedno z wcieleń Anioła Stróża, broniącego dostępu do krainy tajemnic.

Do sporu, czy kruk to szatan, czy też anioł w postaci szatana dochodzi też interpretowanie go jako symbolu powstania listopadowego (Giergielewicz) bądź symbolu alchemicznego (Kępiński) itp. A. Witkowska, ustosunkowując się do tych interpretacji, napisała: Niezależnie od trafności poszczególnych skojarzeń symboliki kruka najbardziej użyteczna wydaje się formuła ogólna Kępińskego, sytuująca kruka w wielkiej siatce symboli kulturowych: Kruk jest strażnikiem obszaru tajemnic. Taka jest jego zasadnicza rola w symbolice wszystkich ludów i wszystkich kultur świata […].

Według przywoływanego już Słownika, kruk to także zwiastun samotności. I w takim znaczeniu również odnajduje się on w dziele, gdyż krótko po potyczce z nim Konrad pozostaje w celi sam i w odosobnieniu dopiero wygłasza treść Wielkiej Improwizacji.

Wielość znaczeń przypisywanych symbolom kruka i orła pozostawia pewną dowolność w interpretowaniu ich miejsca i znaczenia w dziele. A poprzez przeanalizowanie tego stosunkowo niewielkiego fragmentu „III cz. Dziadów”, odsłania się nam obraz geniuszu Mickiewicza, który potrafił w tak skondensowany sposób przekazać niezwykłą mnogość myśli i sądów. Dzięki takim zabiegom z dziełem tym może się utożsamiać wiele kultur i narodów.

Władysław Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1991.

Bogusław Dopart, Adama Mickiewicz - Dziady, [w:] Lektury polonistyczne. Oświecenie - Romantyzm, T. 1 Kraków 1997.

W. Kopaliński, op. cit.

B. Dpart, op. cit.

Adam Mickiewicz, Adam Mickiewicz, Dziady, oprac. W. Rzehak, Kraków, s. 91, w. 35-38.

A. Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn., s. 181

---