WSPÓŁCZESNE SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE
I. Przesłanki i zakres reform polityczno - ustrojowych z 1989 roku.
Przyczyny zwołania „Okrągłego Stołu”
pośrednie
Jedną z przyczyn pośrednich zwołania „Okrągłego Stołu” był kryzys gospodarczy w Polsce oraz brak nadziei na jego przezwyciężenie bez pomocy zachodnich państw. Również obawa elit rządzących przed ewentualną rewolucją antykomunistyczną. Także stopniowa dezintegracja państw obozu socjalistycznego, w tym również ZSRR, w wyniku zapoczątkowanej przez M. Gorbaczowa „głasnosti” i „pierestrojki” przyczyniła się do zwołania „Okrągłego Stołu”. Fala strajków w kwietniu, maju oraz w sierpniu 1988 roku była kolejną z przyczyn pośrednich. Podczas nich robotnicy wysuwali postulaty ekonomiczne i polityczne (m.in. żądali delegalizacji „Solidarności”). Ostatnim czynnikiem pośrednim, który wpłynął na zwołanie „Okrągłego Stołu” było zwycięstwo, w najwyższych władzach PRL, przekonania, że należy zawrzeć z opozycją tzw. pakt antykryzysowy i umożliwić jej dostęp do władzy.
bezpośrednie
Najważniejszą z przyczyn bezpośrednich zwołania „Okrągłego Stołu” było przyjęcie na drugiej części X plenum Komitetu Centralnego PZPR w dniach 16-18 stycznia 1989 roku „Stanowiska Komitetu Centralnego w sprawie pluralizmu politycznego i pluralizmu związkowego”.
Przebieg obrad
6. lutego 1989 roku na posiedzeniu plenarnym spotkało się pięćdziesięciu siedmiu uczestników obrad przy okrągłym stole, którzy reprezentowali stronę koalicyjno-rządową i solidarnościowo-opozycyjną. Również w tym posiedzeniu wzięli udział obserwatorzy będący stroną Kościoła katolickiego. Utworzono trzy wyodrębnione zespoły do spraw Gospodarki i Polityki Społecznej, pod przewodnictwem Władysława Baki i Witolda Trzeciakowskiego, Pluralizmu Związkowego, pod przewodnictwem Aleksandra Kwaśniewskiego, Tadeusza Mazowieckiego i Romualda Sosnkowskiego, Reform Politycznych, pod przewodnictwem Bronisława Geremka i Janusza Reykowskiego. 5. kwietnia 1889 roku zakończono obrady i podsumowano je podpisem szeregu ustaleń.
Ustalenia
Na ustalenia prac zespołów „Okrągłego Stołu” złożyło się stanowisko w sprawie polityki społecznej i gospodarczej oraz reform systemowych, które zawierało kilkadziesiąt ważnych uzgodnień dotyczących ekonomii i polityki społecznej. Również stanowisko w sprawie pluralizmu związkowego, gdzie zawarto trzy projekty ustaw regulujących pluralizm w ruchu zawodowym, a ponadto przeforsowano sprawę nowelizacji ustawy o funduszu socjalnym wsi. Nie osiągnięto kompromisu w sprawie pluralizmu związkowego dla wojska i policji, a także dla urzędów państwowych i sądownictwa. Także stanowisko w sprawie reform politycznych, w którym ustalono, że zasady przyszłego systemu politycznego powinny się opierać na:
zasadzie suwerenności narodu;
pluralizmie politycznym;
wolności słowa - stwarzaniu realnych możliwości dostępu do wszystkich rodzajów przekazu różnorodnym siłom politycznym;
demokratyczny tryb powoływania przedstawicielskich organów władzy państwowej;
niezawisłości sądów;
silnym pełnią praw i swobodnie wybranym samorządzie terytorialnym.
W zakresie wyborów do Sejmu i Senatu w 1989 roku zniesiono wszelkie procedury pozawyborcze eliminacji kandydatów. Ustalono, iż liczba kandydatów do każdego mandatu poselskiego oraz kandydatów na senatorów jest nieograniczona i zależy tylko od liczby prawidłowo dokonanych zgłoszeń. Swobodę wyborów do Sejmu X kadencji ograniczono jednak przez, uzgodniony przy Okrągłym Stole, podział mandatów. Zgodnie z tym podziałem 60% mandatów poselskich przypadło na PZPR, ZSL i SD, a dalsze 5% na PAX, PZKS i UChS. Kandydaci bezpartyjni mieli rywalizować między sobą o 35% ogólnej liczby mandatów poselskich. Przywrócono również instytucje Senatu oraz Prezydenta, którego miał wybierać Sejm i Senat połączone w Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów.
Instytucjonalizacja prawna
Porozumienia zawarte przy „Okrągłym Stole” zostały przełożone na język ustaw przez Sejm IX kadencji, który na posiedzeniu dniu 7. kwietnia 1989 roku znowelizował Konstytucję PRL oraz uchwalił następujące ustawy: Ordynację wyborczą do Sejmu X kadencji na lata 1989-1993, Ordynację wyborczą do Senatu, Prawo o stowarzyszeniach, o związkach zawodowych rolników indywidualnych oraz ustawę zmieniającą ustawę o związkach zawodowych.
Skutki
Na podstawie aktów prawnych uchwalonych 7. kwietnia 1989 roku powstały nowe instytucje ustrojowe - Senat, Prezydent, które gruntownie zmieniły strukturę władzy państwowej. Kolejnym skutkiem było przekształcenie polityki policyjnego monologu w polityczny dialog. Stworzono możliwość pokojowego przejścia od dyktatury monopartii do pluralizmu politycznego. Została umożliwiona działalność zdelegalizowanych związków i stowarzyszeń. Zapobieżono konfrontacji zbrojnej pomiędzy władzą a opozycją. Zaktywizowano instytucje państwowe i organy przedstawicielskie w wypełnianiu przypisanych im przez konstytucję funkcji. Zasady, na jakich było oparte życie polityczne, przestały być fikcją, odtąd stały się rzeczywistością.