Struktura powierzchniowa i struktura głęboka
Łuczyński, E., Maćkiewicz, J. (1999) Językoznawstwo ogólne: wybrane zagadnienia.
Gramatyka transformacyjno-generatywna za najważniejszą płaszczyznę języka uznaje płaszczyznę syntaktyczną a za podstawową jednostkę języka - zdanie.
Opisując zdania dostrzegamy ich wieloznaczność; na przykład:
Zaskoczył nas wybór Kowalskiego.
Zdanie to może oznaczać:
Kowalski coś/kogoś wybrał i to nas zaskoczyło
Zaskoczyło nas to, że Kowalski został wybrany.
Jednocześnie różnie zbudowane zdania mogą mieć to samo znaczenie. Synonimiczne byłyby na przykład zdania: „Zaskoczył nas wybór Kowalskiego” oraz „Zaskoczyło nas to, że Kowalski został wybrany.”
Ta obserwacja sprawiła, że Noam Chomsky wprowadził rozróżnienie na strukturę powierzchniową zdania (surface structure) oraz strukturę głęboką zdania (deep structure)
Struktura powierzchniowa - budowa zdania w kategoriach morfemów, wyrazów, gramatycznych relacji między wyrazami
Struktura głęboka - nie jest dostępna bezpośredniej obserwacji, a zawiera wszystkie informacje, które są niezbędne do interpretacji semantycznej zdania.
Jedna struktura powierzchniowa może odpowiadać kilku strukturom głębokim (vide wieloznaczność), a z drugiej strony kilka różnych struktur powierzchniowych można sprowadzić do jednej struktury głębokiej (vide synonimia).
Powiązaniu poziomu struktury głębokiej z poziomem struktury powierzchniowej służą REGUŁY TRANSFORMACYJNE.
Właśnie transformacje, według Chomsky'ego, pośredniczą między ograniczoną liczbą struktur semantycznych należących do płaszczyzny głębokiej a praktycznie nieograniczoną ilością konkretnych zdań możliwych do utworzenia na płaszczyźnie powierzchniowej.
Koncepcja gramatyki transformacyjno- generatywnej to zarówno teoria próbująca stworzyć model funkcjonowania języka, jak i metoda analizy pozwalająca opisać budowę każdego utworzonego zdania (analiza posługuje się wykresami graficznymi znanymi jako tzw. drzewka derywacyjne”)
.