PROFILAKTYKA - jest działaniem zmierzającym do stworzenia odpowiednich warunków rozwojowych i edukacyjnych, szczególnie dla dzieci i młodzieży oraz zapobiegania różnym zjawiskom, chorobom i urazom, które mogą prowadzić w konsekwencji do niepełnej sprawności organizmu lub dysfunkcji jego narządów.
W medycynie określa się trzy fazy profilaktyki, których zakres pokrywa się z ujęciem stosowanym na gruncie pedagogiki specjalnej, gdzie można mówić o następujących trzech etapach profilaktyki:
Pierwszorzędowej - eliminowanie czynnika patogennego.
Drugorzędowej - czynnik patogenny pojawił się, ale wczesne wykrycie może nie dopuścić do wystąpienia odchylenia od normy.
Trzeciorzędowej -sprowadza się ona do pomniejszenia następstw odchyleń od normy poprzez zintegrowane działanie o charakterze medyczno - psychologiczno - pedagogicznym.
PREWENCJA - obejmuje różnego rodzaju działania prozdrowotne (szczepienia, badania okresowe, przekrojowe), opiekuńcze (prenatalne i postnatalne) oraz edukacyjne (dotyczące żywienia, BHP, zanieczyszczenia, zatrucia środowiska), nastawione na zapobieganie uszkodzeniom fizycznym, dysfunkcjom intelektualnym, psychicznym i narządów zmysłów (prewencja podstawowa); obejmuje też działania zapobiegające trwałym uszkodzeniom funkcjonalnym lub trwałej niepełnosprawności (prewencja wtórna).
INTERWENCJA - to termin jednoznaczny, wskazujący na aktywność polegającą na wtrącaniu się, włączaniu się w jakąś sprawę w celu wniesienia zmiany.
Nieprawidłowości w rozwoju obserwowane u dziecka stanowią właśnie taką sytuację, w której należy interweniować, by nie dopuścić do jej nieodwracalności, bądź łagodzić skutki zaburzeń najtrudniejszych. Wczesna interwencja stanowi obszar zainteresowań różnych dziedzin - medycyny, psychologii, neurologopedii, a także pedagogiki specjalnej - jako jedno z zadań profilaktycznych.
W 2005 roku wydano dwa istotne akty prawne, świadczące o poważnym traktowaniu profilaktyki nieprawidłowości w rozwoju dzieci przez różne dyscypliny życia społecznego:
PROGRAM RZĄDOWY (przewidziany do realizacji na lata 2005 - 2007) określony mianem: „ Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągłą pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie”
Założenia programu powstały dzięki współpracy międzyresortowej i organizacji pozarządowych pod auspicjami Rzecznika Praw Obywatelskich.
Został w nim uściślony charakter proponowanych oddziaływań: „ p r z e z w c z e s n ą, w i e l o s p e c j a l i s t y c z n ą, k o m p l e k s o w ą i s k o o r d y n o w a n ą p o m o c rozumiemy równoczesne, uzupełniające się wzajemnie oddziaływania medyczno - rehabilitacyjno - terapeutyczne (wczesna interwencja) oraz rewalidacyjno - wychowawcze (wczesne wspomaganie rozwoju) objęte jednym programem, wspólnie opracowanym, realizowanym i objętym ewaluacją przez odpowiednio przygotowanych specjalistów niezbędnych dla danego dziecka”
Po raz pierwszy w tego typu dokumencie podkreślono wielką wagę niesienia wsparcia rodzinie wychowującej dziecko nieprawidłowo rozwijające się.
Do form pomocy rodzinie uwzględnionych w Programie zaliczono:
wsparcie psychiczne, w szczególnych przypadkach - specjalistyczna pomoc psychoterapeutyczna lub psychiatryczna;
informacja
podnoszenie kompetencji w różnych formach (instruktaż, warsztaty, seminaria itp.);
poradnictwo, w tym rodzinne, życiowe i prawne;
formy wymienione w punktach od 1 do 4 mogą odbywać się w domu rodzinnym i w placówce;
umożliwianie kontaktów z innymi rodzicami znajdującymi się w podobnej sytuacji;
wypożyczalnia sprzętu, zabawek pedagogicznych, pomocy rehabilitacyjnych, książek;
inna pomoc ( w tym: krótkoterminowe zastępowanie w opiece, pomoc socjalna, transport itp.).
Twórcy Programu zwrócili uwagę na pewne cechy proponowanych form oddziaływań na dziecko i jego rodziców, które mogą wpływać na jego funkcjonalność i użyteczność, a należą do nich:
jak najwcześniejsze rozpoczęcie pomocy, co wiąże się oczywiście z szybkim rozpoznaniem problemu (diagnoza);
ciągłość, czyli prowadzenie dziecka od momentu rozpoznania zagrożenia do ukończenia 7 roku życia (lub do momentu rozpoczęcia realizacji obowiązku szkolnego) przez ten sam wielospecjalistyczny zespół współdziałający w procesie diagnozy, programowania oddziaływań, ich realizacji oraz ewaluacji;
skoordynowanie i kompleksowość, określone w dokumencie jako:
łączenie diagnozy lekarskiej i psychologiczno - pedagogicznej ze wskazaniami koniecznych działań rehabilitacyjnych i logopedycznych;
łączenie diagnozy z opracowaniem i wdrożeniem indywidualnego programu rehabilitacyjno - terapeutycznego;
łączenie realizowania programu rehabilitacyjno - terapeutycznego z jego modyfikowaniem w związku z osiąganymi efektami lub ich brakiem przez interdyscyplinarny zespół specjalistów i finansowanie tego programu z różnych źródeł;
łączenie oddziaływania zorientowanego na dziecko z pomocą czy wsparciem udzielanym jego rodzicom;
wielodyscyplinarność, która polega na realizacji programu pomocy dziecku i jego rodzinie przez specjalistów współpracujących ze sobą, tworzących zespól, w skład którego wchodzą - w zależności od potrzeb - lekarze różnych specjalności, psycholog, fizjoterapeuta, logopeda, terapeuta zajęciowy, inni terapeuci, pedagog, pracownik socjalny.
Praca zespołowa stanowi sedno wczesnej interdyscyplinarnej interwencji i wspomagania rozwoju. Zadania specjalistów koncentrują się na następujących celach:
ustaleniu wielospecjalistycznej diagnozy: lekarskiej, psychologicznej, logopedycznej oraz ocenie sfery ruchowej dziecka (ocena stanu narządu ruchu i rozwoju ruchowego);
opracowaniu i wdrażaniu szczegółowego, wielospecjalistycznego, kompleksowego programu postępowania w sferze psychicznej, ruchowej, społecznej i emocjonalnej rozwoju dziecka, między innymi prowadzenie indywidualnych i grupowych form terapii, socjoterapii oraz rehabilitacji dziecka, a także zajęć rewalidacyjno - wychowawczych;
śledzeniu rozwoju dziecka poprzez ponawianie diagnozy oraz dostosowywanie programów terapeutycznych do zmieniających się potrzeb rozwojowych zdrowotnych dziecka;
opracowaniu i realizowaniu psychologicznych programów wsparcia rodziny dziecka niepełnosprawnego;
opracowaniu i realizowaniu programów terapeutyczno - edukacyjno - profilaktycznych dla rodzin, między innymi udzielanie rodzicom szczegółowych wskazówek oraz szkolenie w zakresie metod i technik pielęgnacji, opieki, stymulacji rozwoju i usprawniania dziecka w warunkach domowych, a także informacji o systemie usług i zasobach społecznych, które mogą być im przydatne i są dostępne;
dostarczaniu rodzicom informacji o uprawnieniach i możliwych formach pomocy, niezbędnych adresach itp.;
pomocy w skontaktowaniu się rodziców z innymi rodzicami będącymi w podobnej sytuacji i ich organizacjami;
opracowaniu narzędzi badawczych w zakresie zapotrzebowania, efektywności i poprawności działań oraz przeprowadzeniu badań.
Drugi dokument dotyczy organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci.
Przedstawiony został w formie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, wydanego 4 kwietnia 2005 roku.
Określono w nim warunki organizowania tego typu pomocy.
Odbiorcami podejmowanych działań mogą być dzieci w wieku do momentu rozpoczęcia realizacji obowiązku szkolnego, u których wykryto niepełnosprawność, a także ich rodzin.
Miejscem realizacji wczesnego wspomagania rozwoju uczyniono placówki wykazujące się odpowiednim zapleczem materialnym oraz dysponujące zespołem specjalistów przygotowanych do pracy dziećmi małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym.
Skład zespołu określony w dokumencie wskazuje na przewagę wspomagania pedagogiczno - psychologicznego wśród proponowanych form oddziaływań.
Zadania zespołu wiążą się z przygotowaniem i organizacją indywidualnego programu pomocy dziecku i jego rodzinie. Jedno z nich opiera się na nawiązaniu współpracy z zakładem opieki zdrowotnej lub ośrodkiem pomocy społecznej w celu poszerzenia możliwości rehabilitacji, terapii czy wsparcia - stosownie do potrzeb dziecka i jego rodziny.