Pojęcie i funkcje rynku. Klasyfikacja rynków.
Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Poprzez grę popytu i podaży dokonuje obiektywnej wyceny poszczególnych towarów, czyli ustala ich ceny. Cena jest dla poszczególnych podmiotów gospodarujących informacją o przebiegu procesów gospodarczych; jest dla nich parametrem który umożliwia im przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego. Przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego, służące podejmowaniu ekonomicznie uzasadnionych decyzji, warunkuje racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególne dziedziny wytwarzania oraz dopasowanie struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania. Mechanizm rynkowy jest w gospodarce rynkowej podstawowym mechanizmem alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania.
Możemy ten całokształt transakcji, czyli rynek, klasyfikować według różnych kryteriów podziału:
- według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić rynek produktów i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału);
- według zasięgu geograficznego możemy wyróżnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy;
- w zależności od sytuacji rynkowej możemy mówić o rynku sprzedawcy i rynku nabywcy; ten pierwszy charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej; rynek nabywcy, charakteryzujący się nadwyżką podaży nad popytem, oznacza uprzywilejowaną pozycję nabywcy;
- w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji możemy wyróżnić rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy, rynek pszenicy, i rynek heterogeniczny, np. rynek pracy; występują na nim różne zawody, wymagające różnych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące między sobą; mówimy wówczas o segmentacji rynku;
- w zależności od stopnia wyrównywania się ceny wyróżniamy rynek doskonały i niedoskonały.
Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków: rozproszeniem po stronie popytu i podaży, brakiem barier wejścia, przejrzystością oraz jednorodnością dóbr.
Pierwszy postulat oznacza, że każdy z podmiotów dysponuje jednakową siłą ekonomiczną i jest ich wystarczająco dużo, w rezultacie czego żaden z nich nie może wpływać na kształtowanie się cen. Decyzje poszczególnych podmiotów są oparte na cenie danej z zewnątrz, z rynku; cena jest dla nich parametrem. Warunek drugi, oznacza, że wszystkie zasoby są w pełni mobilne. Istnieje zatem możliwość wejścia na dany rynek oraz wyjścia z niego, jak również łatwość zmiany zastosowania zasobów. Warunek przejrzystości oznacza, że sprzedający i kupujący dysponują pełnymi informacjami o towarach i warunkach zawieranych transakcji, w tym zwłaszcza o cenach. Jednorodność dóbr oznacza, że dobra o tym samym przeznaczeniu posiadają jednakowe cechy fizyczne i są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent uje wytworzył.
W rzeczywistym życiu gospodarczym spełnienie tych postulatów zwykle nie jest możliwe. Zebranie informacji o warunkach wszystkich transakcji dotyczących danego towaru wymaga czasu i pochłania koszty. Często o zawarciu transakcji decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży czy zaprzyjaźniony sprzedawca. Producenci świadomie, stosując reklamę, znaki firmowe itp., dążą do zróżnicowania produktów; w rezultacie np. proszek do prania danej firmy jest postrzegany jako lepszy, mimo że skład chemiczny wszystkich proszków jest prawie jednakowy. Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek nie jest doskonały i „pozwala” na istnienie wielu cen na ten sam towar.
Przeciwieństwem rynku doskonałego jest rynek monopolistyczny. Przy najwyższym stopniu monopolizacji oznacza on sytuację, w której występuje jedno przedsiębiorstwo mające wyłączność po stronie produkcji i zbytu jakiegoś towaru. Przedsiębiorstwo monopolistyczne kontroluje więc w pełni sytuację rynkową, ma możliwość ustalania rozmiarów podaży i cen; w tej sytuacji cena nie jest dla niego parametrem branym z rynku; to ono jest „dawcą” ceny. Jednakże nawet taka uprzywilejowana pozycja nie oznacza zupełnej dowolności, czy też braku ograniczeń przy ustalaniu ceny. Monopolistyczny dawca ceny musi uwzględniać uwarunkowania popytowe i podażowe w swojej polityce cen