Socjologiczne rozumienie kultury
Agenda
Rodowód pojęcia „kultura”
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Anatomia kultury
Funkcje kultury
Uniwersalia kulturowe
Jednostka - kultura
Dynamika kultury - innowacje
Rodowód pojęcia „kultura”
Spostrzeżenia na temat właściwości życia społecznego:
wielkie zróżnicowanie sposobów życia ludzi: różnorodność, pluralizm kulturowy
trwałość sposobów życia: co sprawia, że sposoby życia zmieniają się powoli (hipoteza: istnieje jakiś „mechanizm stabilizujący”)
relacje z innymi ludźmi: ograniczenia własnej swobody działania, fakty społeczne - np.. normy zachowań (podzielane, zewnętrzne, przymuszające)
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
Wielkiej różnorodności sposobów życia poza własną zbiorowościa towarzyszyło odczucie jednorodności sposobów życia we własnej grupie (narodowej, etnicznej, regionalnej)
Robert Bierstedt:
Kultura = wszystko to, co ludzie…
czynią
myślą
posiadają
JAKO CZŁONKOWIE GRUPY SPOŁECZNEJ
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
Jako członkowie grupy społecznej?
To, co jest moim „prywatnym” nawykiem, np.. jakieś osobiste, dziwaczne zachowanie, nie jest elementem kultury
To, co naśladuję, na czym się wzoruję, co czuję zobowiązany przestrzegać - jest elementem kultury, ponieważ jest ZASTANE
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
Jakiej grupy?
Należymy równocześnie do wielu grup:
do grupy rodzinnej; każda taka grupa ma swoje specyficzne, nie spotykane gdzie indziej zwyczaje, wzory zachowań
do wspólnoty lokalnej: miejscowości - wsi, miasta, regionu (Kaszubi, Ślązacy, górale itp.)
do wspólnoty religijnej, Kościoła
do grupy zawodowej, przedsiębiorstwa, klubu lub stowarzyszenia
do grupy narodowej
wreszcie - należymy trakże do grup ponadnarodowych (jako mieszkańcy Europy na przykład)
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
Co wynika z tej „wielokrotnej” przynależności?
kultury „nakładają się” na siebie, przenikają
jednostki podlegają równocześnie wpływom różnych kultur
czasem wpływy kulturowe są wzajemnie sprzeczne - „presje krzyżujące się”; takie sprzeczne wpływy oddziaływują na rodziny imigrantów
Skutek: dysonans kulturowy (doświadczanie niekiedy drastycznej rozbieżności norm), kłopoty z tożsamością, izolacja/alienacja
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
To, co czynimy = kultura normatywna
Ta warstwa kultury zawiera opisy działań właściwych i niewłaściwych
Zawiera sugestie powinności lub zakazu
Ogólnie: zawiera wzory normatywne
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
To, co myślimy = kultura idealna (symboliczna)
Zawiera uznane przekonania, poglądy, idee, symbole określa sposoby myślenia, definiuje znaczenia, ustala sensy zdarzeń/zjawisk
Także tu występuje powinność i zakaz („nie godzi się wierzyć w czary”, „należy być tolerancyjnym wobec mniejszości etnicznych” itp..)
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
To, co posiadamy = kultura materialna
Świat rzeczy - artefaktów fizycznych wytworzonych przez ludzi
przedmioty i urządzenia
przetworzone obiekty przyrodnicze: pola, sady, uregulowane rzeki itp..
także architektura, sztuka, dzieła literackie jako materialne emanacje kultury idealnej
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Definicja E. Scheina:
Kultura to trójpoziomowy układ
artefaktów (rzeczy, zachowań, „języka”)
wartości
ukrytych przesłanek myślenia, działania, emocji,
utworzony przez grupę w toku rozwiązywania problemów adaptacji i integracji
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Warstwy kultury
Artefakty:
rzeczy: aranżacja pomieszczeń (hal, pokojów), wystrój wnętrz
zachowania: normy, ceremoniały, rytuały, zwyczaje i kodeksy (np.. dress code, sfery tabu)
język: mitologie i ideologie, opowieści i anegdoty, popularne nazwy i określenia, pseudonimy, przysłowia i porzekadła, żargony, gwara
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Przykłady rytuałów:
rytuały przejścia: wprowadzanie w nowy układ stosunków społecznych
rytuały degradacji: pozbawienie oznak dotychczas zajmowanej pozycji i sprawowanej władzy
rytuały nagradzania: dramatyzują i podkreślają cenione zachowania
rytuały redukcji konfliktu: cel równowaga w stosunkach społecznych
rytuały integracyjne: zmniejszają animozje wewnątrz grupy
rytuały odnowienia: nie oznaczają reform! Służą odświeżeniu społecznej struktury i przypominają, że dotychczasowe reguły nadal obowiązują (kryzysy)
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Wartości: społecznie obowiązujące kryteria oznaczania tego, co dobre i złe, godne i niegodne, pożądane i niepożądane
Stany rzeczy i postawy oceniane jako dobre lub złe (wolność, równość, niepodległość, solidarność, godność, niewola, dyskryminacja, egoizm)
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Ukryte przesłanki to głęboko zakorzenione przekonania na temat:
natury rzeczywistości, czasu, przestrzeni i prawdy: jaka jest natura czasu, prawdy, przestrzeni?
natury człowieka: dobry czy zły? Teoria X czy teoria Y?
ludzkiego działania: aktywność czy bierność?
stosunków społecznych: współpraca czy konkurencja/ rywalizacja?
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Kultury Zachodu...
aktywne opanowanie przyrody
uważa za naturalne stosunki konkurencji między jednostkami
posługuje się liniową, monochroniczną nastawioną na przyszłość koncepcją czasu
uważa przestrzeń i surowce za nieograniczone
natura ludzka nie jest ani dobra ani zła lecz daję się ostatecznie udoskonalić
prawda jest odkrywana, nie objawiana: znaczenie nauki i pragmatyzmu
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Kultury Wschodu ....
akceptują bierność w stosunku do przyrody
grupa jest ważniejsza od jednostki
dominuje zorientowanie na przeszłość; czas ma charakter polichroniczny i cykliczny
przestrzeń i surowce są ograniczone
ludzka natura jest zła lecz daje się poprawić
percepcja rzeczywistości opiera się bardziej na prawdzie objawionej, niż na empirycznym eksperymentowaniu
Anatomia kultury
Poszczególne składniki kultury odznaczają się różnymi stopniami złożoności:
RYS KULTUROWY: „najmniejszy”, najprostszy i niepodzielny składnik kultury (mit o Heraklesie)
KOMPLEKS KULTUROWY: grupuje rysy kulturowe jednorodne pod względem treści i funkcji (mitologia grecka)
KONFIGURACJA KULTUROWA: rożne kompleksy kulturowe skupiające się wokół jakiegoś jednego centralnego „obiektu” (rysu lub kompleksu, np.. samochodu, komputera, jakiejś idei czy doktryny)
Anatomia kultury
Inna klasyfikacja elementów kultury:
trzon kultury: kultura głównego nurtu, decyduje o jej specyfice i tożsamości
subkultury: lokalne odmiany języka, zwyczajów, symboli
kontrkultury: grupy anarchistyczne, nihilistyczne, przestępcze, kontestujące główny nurt
Anatomia kultury
Między elementami kultury mogą zachodzić różne relacje:
harmonia kulturowa: wszystkie rysy kulturowe są zgodne ze sobą, „współgrają”
zapóźnienie kulturowe: jeden element kultury „nie nadąża” za innymi (przyrost liczby samochodów i uboga sieć dróg)
niekompetencja kulturowa: brak umiejętności wykorzystania elementów kultury (brak umiejętności prowadzenia samochodu)
funkcjonalny analfabetyzm: niezdolność rozumienia i interpretacji najprostszych przekazów (np.. instrukcji obsługi urządzeń)
Funkcje kultury
Funkcja kultury = zdolność zjawiska kulturowego (elementu kultury) do rozwiązywania jakiegoś problemu uporczywie występującego w zbiorowości
Funkcje kultury
Kształtowanie tożsamości (kim jesteśmy?) :
Tożsamość = świadomość swoistości firmy, odrębności od innych przedsiębiorstw
Kultura dostarcza:
osi (wartości) i
tworzywa (symbole, normy, sposoby myślenia)
... z których budowana jest tożsamość
Funkcje kultury
Motywowanie (co czynić? Ku czemu zmierzać?)
kultura motywuje, ponieważ zawiera aspiracje, usankcjonowane cele, do realizacji których jednostki czują się zobowiązane (np.. dążenie do sukcesu)
Funkcje kultury
Poznawcza (co i dlaczego się dzieje lub stało?):
kultura jest „rezerwuarem” znaczeń, sensów i definicji z których korzystamy na co dzień i „od święta”
kultura jest wiedzą o świecie, „prekonfiguracją” rzeczywistości: o wielu sprawach i rzeczach wiemy, choć ich nie widzieliśmy ani nie doświadczyliśmy („ukryte przesłanki”)
wszystko to czyni nasz świat światem znanym, zrozumiałym, jakoś „oswojonym”
Funkcje kultury
Regulująca (jak działać?):
działania członków grupy/organizacji przebiegają zgodnie z przyjętymi normami (nakazu, zakazu)
w rezultacie: relacje społeczne między ludźmi są stabilne, przewidywalne
utrwalone w kulturze normy zachowań dotyczą znacznie szerszego zakresu zachowań niż formalnie przyjęte organizacyjne procedury
Uniwersalia kulturowe
Czy różnorodność kultur oznacza, iż nie ma żadnych elementów wspólnych wszystkim kulturom? Wspólne = uniwersalia
Poszukiwania uniwersaliów mają długą historię
Przesłanki uniwersaliów:
a) uniwersalne potrzeby ludzi (wynikające z natury ludzkiej)
b) dyfuzja kulturowa: zapożyczenia, krążenie elementów kultury
Uniwersalia kulturowe
George Murdock w latach 30tych XX w. zebrał wszystkie dostępne informacje na temat kultur przeszłych i współczesnych
Odnalazł dwa „powszechniki” kulturowe:
a) normę „nie zabijaj”
b) zakaz incestu
Znacznie częściej spotykamy się z podobieństwami elementów kulturowych (rezultat kontaktów międzykulturowych, dyfuzji)
Jednostka - kultura
Jakie postawy może żywić jednostka wobec kultury?
Etnocentryzm: przekonanie o szczególnej wartości i wyższości kultury grupy własnej
Relatywizm kulturowy: dostrzeganie warotści i różnorodności kultur
Relatywizm kulturowy ma kilka odmian…
Jednostka - kultura
Odmiany relatywizmu kulturowego…
Tolerancja: w najsłabszej formie oznacza bierną akceptację i odmienności i różnorodności kultur
W mocniejszej: afirmację odmienności i różnorodności, nakaz chronienia odmienności
W kręgu skrajnie liberalnej ideologii: teza o równowartości kultur; niedopuszczalna jest krytyka lokalnych obyczajów, stylu życia itp..
Jednostka - kultura
Odmiany relatywizmu kulturowego…
Polityczna poprawność: definiowane przez elity opiniotwórcze standardy dyskursu publicznego
W przypadku postaw wobec kultury obowiązuje w ramach pp ZAKAZ używania jakichkolwiek terminów oceniających kultury; zamist tego proponuje się słowo „inny” (przykład książki o kulturach, gdzi ekulturze francuskiej poświęcono tyle samo stron, co kulturze aborygenów
Jednostka - kultura
Relatywizm historyczny: przypisywanie wartości tradycji, kulturom czasu minionego, traktowanie ich z szacunkiem
Temporocentryzm: rzutowanie dzisiejszych ocen na przeszłość, z perspektywy wyższości kultur współczesnych
Dynamika kultury - innowacje
W jaki sposób kultura ulega zmianom?
Przez instytucjonalizację innowacji
Instytucjonalizacja = utrwalanie, zakorzenianie
Innowacja: wytwór materialny (np.. produkt), norma zachowania (np. nakaz publikowania informacji o stanie zdrowia polityka) lub idea (np.. teoria strun) wcześniej nieobecne w zbiorowości
Dynamika kultury - innowacje
Czego potrzeba, by dochodziło do innowacji?
Innowacyjnych jednostek (z „iskrą bożą”, talentem, pracowitych, wykształconych np.. klasy średniej)
Innowacyjnych ról (ról artystów, wynalazców, uczonych, ekspertów itp.; role = oczekiwania społeczne)
Innowacyjnych organizacji (uczelnie, instytuty, trusty mózgów, biur porjektowych itp..)
Dynamika kultury - innowacje
Warunki innowacji…
nowatorskie kręgi (środowiska) społeczne: cyganeria artystyczna, sekty religijne, studenci, filmowcy
ruchy społeczne: ukierunkowane na zmianę norm i wartości społecznych
zwkyli ludzie: przychylnie nastawieni do zmian
Dynamika kultury - innowacje
Jak przebiega „kariera” innowacji?
zainicjowanie innowacji: zamian pomysłu w rzeczywistość (opracowanie „prototypu”)
Ujawnienie innowacji: udostęnienie innowacji innym, ogłoszenie wynalazku, idei, prezentacja produktu
Filtrowanie: selekcja, testowanie innowacji różnymi sposobami (spontanicznie - jak w przypadku reakcji klientów na rynku, systematycznie - jak w przypadku urzędów patentowych)
Dynamika kultury - innowacje
Kariera innowacji…
Dyfuzja innowacji: jeśli innowacja nie zostanie odsiana w toku „filtrowania”, wówczas rozpoczyna swój żywot społęczny („krąży” od jednostki do jednostki, od grupy do grupy); UWAGA: nie w każdym przypadku dyfuzja się udaje
Adaptacja innowacji: faza ostatnia innowacja trwale zakorzenia się w społeczeństwie, staje się elementem codzienności, z czasem - traci swój status innowacji i zamienia się w składnik tradycji
Dynamika kultury
Kultura rozwija się dzięki bezustannemu cyklowi wyłaniania się innowacji, społecznemu filtrowaniu pomysłów i powracaniu innowacji do świata nowej (później zaś omszałej) tradycji