Grecji starożytnej sztuka
Początkowo pozostawała pod wpływem sztuki egejskiej (minojskiej), w ten sposób narodziła się sztuka mykeńska, będąca ostatnim ogniwem sztuki egejskiej, a jednocześnie łącznikiem między sztuką grecką czasów archaicznych. Właściwa sztuka Grecji starożytnej. to sztuka powstała między XI w. a I w. p.n.e.
Sztuka archaiczna
Okres XI - X w. p.n.e. to faza przejściowa do sztuki archaicznej (IX - połowa VI w. p.n.e.).
1) początkowa faza to tzw. styl geometryczny: ceramika (malowana we wzory geometryczne - słynne wazy dipylońskie), małe figurki, architektura sakralna i świecka (megaron).
2) styl orientalizujący powstały pod wpływem kontaktu ze Wschodem (VII w. p.n.e.): ceramika koryncka, rodyjska i z Milos, typ świątyni z peristazą, pierwsze monumentalne rzeźby w kamieniu.
3) styl archaiczny (VI w. p.n.e): rzeźby szkoły egineckiej i z Wielkiej Grecji (2 style: dorycki - surowy i joński o bardziej miękkim modelunku, szkoła attycka łącząca oba style) - posągi kurosów i kor, rzeźba architektoniczna, stele. Malarstwo czarnofigurowe wazowe, rzemiosło artystyczne (gemma, terakota).
Sztuka klasyczna
Okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.): rozwinęła się rzeźba oddająca ruch (Myron Dyskobol), monumentalny majestat (posągi Zeusa i Ateny Fidiasza), rzeźba figuralna w brązie (Woźnica delficki, Tyranobójcy). Monumentalne (monumentalizm) malarstwo ścienne (Polignot, Mikon). Rozwój wazowego malarstwa czerwonofigurowego (styl swobodny). Ateny pod rządami Peryklesa stają się głównym ośrodkiem sztuki greckiej, gdzie działali najwybitniejsi twórcy: Fidiasz, Iktinos, Mnesikles, Apollodoros z Aten.
Dokonała się synteza porządków doryckiego i jońskiego, pojawiła się głowica koryncka (koryncki porządek), powstały nowe typy budowli (buleuterion, teatr, odeon, gimnazjon). Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos) i zastosował kontrapost. Urbanistyka stworzyła nową wizję miasta (Hippodamos z Miletu). Pod koniec okresu (koniec V w. p.n.e.) wyróżnić można tzw. styl mokrych szat (Nike zawiązująca sandał, Pajonios Nike). Pojawia się akt kobiecy, miękki modelunek postaci, inne proporcje ciała. Zapowiada to narodziny nowego stylu (najwięksi twórcy: Praksyteles, Skopas, Leochares, Lizyp).
Hellenizm w sztuce greckiej
Okres hellenizmu (330 - 30 p.n.e.): sztukę tego okresu charakteryzował pewien orientalizm formy i bogactwo tematyki. Rozkwit urbanistyki (miasta zakładane na planie Hippodamosa z Miletu, budowano monumentalne budowle publiczne i sakralne -ołtarz pergameński, pojawił się dom mieszkalny z perystylem, malowidłami i mozaiką). Powszechnie stosowano porządek joński i koryncki.
Rzeźba o wysokim poziomie łączyła umiejętności techniczne z kontrapostem, ruchem i naturalizmem (Gal zabijający żonę, Byk farnezyjski, Grupa Laokoona, Nike z Samotraki, Wenus z Milo). Powstają szkoły rzeźbiarskie kopiujące słynne rzeźby (np. w Aphrodisias), wiele z dzieł sztuki greckiej nie dotrwało do naszych czasów i znane jest jedynie z opisów starożytnych twórców (przede wszystkim malarstwo). Część możemy poznać za pomocą rzymskich kopii a malarstwo dzięki freskom (Pompeje i Herkulanum) i mozaikom.
Okres rzymski
Okres rzymski to ostatnia faza sztuki greckiej. Nie przyniosła ona większych osiągnięć (wyjątek portret rzymski), ale pozwoliła na upowszechnienie osiągnięć sztuki greckiej w całym basenie Morza Śródziemnego i krajach ościennych. Europa odziedziczyła sztukę grecką z dwóch źródeł: łacińskiego i bizantyjskiego. W czasach renesansu sztuka grecka widziana oczyma Rzymian stała się podstawą nowego widzenia świata i roli sztuki.
Kuros (z języka greckiego "młodzieniec"), typ posągu przedstawiającego nagiego, młodego mężczyznę z rękami opuszczonymi wzdłuż ciała i lewą nogą wysuniętą do przodu. Kuros jest charakterystyczny dla plastyki greckiej VII-VI w. p.n.e. Kompozycja posągów odznacza się ścisłą symetrią i frontalizmem, nawiązującym do kanonu egipskiego (Egiptu starożytnego sztuka).Liczne posągi były wykonywane w warsztatach rzeźbiarskich doryckich (Kleobis i Bion dłuta Polimedesa) w Grecji właściwej i Wielkiej Grecji oraz w pracowniach Jonii (Apollo z Tenei).
Kora (z języka greckiego "córka, dziewczyna"), w sztuce greckiej stojący wolno posąg młodej kobiety, odzianej w powłóczystą szatę, wykuty z porosu, wapienia lub marmuru. Posągi kora znaleźć można na Akropolis ateńskiej (muzeum). W architekturze jońskiej posągi kora spełniały rolę kariatyd (Erechtejon na Akropolis, skarbiec Syfnijczyków w Delfach).
Porządek architektoniczny, system konstrukcyjno-kompozycyjny, połączony określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostek zwanych modułami, którego najistotniejszym elementem jest kolumna oraz jej głowica. Porządek architektoniczny kształtuje się wg obowiązującego kanonu. Narodził się w starożytnej Grecji, w kręgu kultury klasycystycznej (klasycyzm), z konstrukcji belkowych, początkowo wykonywanych z drewna, a następnie z kamienia.
Dorycki porządek architektoniczny, najstarszy z porządków architektonicznych greckich, ukształtowany w okresie dojrzałego archaizmu (VII w. p.n.e.) w związku z przejściem od architektury gliniano-drewnianej do monumentalnej kamiennej.
Kolumna (trzon wraz z głowicą) wsparta była bezpośrednio (bez bazy) na stylobacie. Trzon, zwężający się ku górze, posiadał w połowie lub 2/3 wybrzuszenie oraz był pokryty równoległymi żłobkami (kanelurami). Głowica przybierała kształt poduszki, w górnej części posiadała kwadratową płytę (abacus).
Na kolumnach spoczywało belkowanie (architraw i fryz składający się z tryglifów i metop). Dorycki porządek architektoniczny odznaczał się monumentalną prostotą i logiką.
Jest charakterystyczny przede wszystkim dla Peloponezu i greckich kolonii w Italii i na Sycylii. Stosowany przeważnie w monumentalnych budowlach sakralnych (np. Partenon w Atenach).
Joński porządek architektoniczny, jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Odznacza się lekkością i smukłością proporcji oraz dużą liczbą elementów zdobniczych. Kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowny (żłobkowany ) trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami). Belkowanie, którego części oddziela kimation z estragalem, składa się z trójdzielnefgo architrawu, fryzu płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków. Porządek joński mniej rygorystyczny od korynckiego dopuszczał pewne warianty.
Koryncki porządek architektoniczny, jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny(smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu. O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich wyrastała palmeta. Najstarsze zachowane głowice korynckie są na pomniku Lizykratesa w Atenach (334 p.n.e.). W okresie hellenistycznym porządek koryncki był szczególnie ulubiony i często spotykany.
Akropol ateński, Akropolis ateńska, wzgórze w centrum Aten; zamieszkiwane od neolitu; od VI w. p.n.e. ośrodek kultowy Aten - początek zabudowy monumentalnej.
W V w. p.n.e. wzniesiono: Partenon (świątynia dorycka Ateny), Erechtejon (główny ośrodek religijny na Akropolu), świątynia Ateny Nike (Fidiasz) oraz we wschodniej części Teatr Dionizosa (obecna forma z czasów rzymskich). Od połowy XIX w. przeprowadza się tam prace konserwatorskie, a Akropol uważany jest za obiekt muzealny.
Partenon, słynna świątynia Ateny Partenos ("dziewicy") na Akropolis ateńskiej, wzniesiona w latach 447-432 p.n.e. z inicjatywy Peryklesa przez Iktinosa i Kallikratesa na miejscu dwóch starszych świątyń: Hekatompedonu z ok. 570-550 p.n.e. i nie dokończonego tzw. Starszego Partenonu z ok. 488-480 p.n.e., zburzonego przez Persów.
Klasyczne dzieło architektury attyckiej, łączące porządek dorycki z elementami jońskimi. Partenon wzniesiony został z marmuru pentelickiego na trzystopniowej podbudowie (stylobacie) w typie doryckiego peripterosu (8 na 17 kolumn) z płytkim pronaosem i opistodomosem o 6 kolumnach in antis.
Wymiary świątyni wynosiły 69,51 m na 30,86 m. Wnętrze dzieliło się na 2 części: trójnawową cellę o długości 100 stóp (stąd nazwa Hekatompedon naos), gdzie przechowywano kultowy posąg Ateny (Atena Partenos dłuta Fidiasza), i Partenon właściwy - salę o 4 jońskich kolumnach, dla dziewcząt w służbie bogini.
Dekorację rzeźbiarską wykonali artyści pod kierunkiem Fidiasza:
na belkowaniu - 92 metopy (ok. 447-443 p.n.e.) z przedstawieniem gigantomachii (wschód), amazonomachii (zachód), wojny trojańskiej (północ), centauromachii i dziejów Erechteusza (południe).
ciągły fryz na zewnętrznych ścianach celli (442-438 p.n.e.) o długości ok. 160 m, przedstawiający procesję panatenajską (Panatenaje).
na przyczółkach ukazano (438-432 p.n.e.) narodziny Ateny (wschód) i spór Ateny z Posejdonem o miasto (zachód).
Erechtejon, świątynia jońska wzniesiona z marmuru pentelickiego na ateńskim Akropolu (421-405 p.n.e.). Łączy kilka sanktuariów: Ateny Polias, Posejdona, Erechteusza oraz obiektów czci (święta oliwka, grobowiec Kekropsa, źródło słonej wody) w jedną całość.
Skomplikowany plan sanktuarium, budowle na różnych poziomach. Sławny krużganek kor, którego belkowanie dźwiga 6 posągów pięknych dziewcząt (Kariatyd). Projektantem Erechtejonu był prawdopodobnie Mnesikles.
W VI w. Erechtejon zamieniony na kościół chrześcijański, w XVII - XIX w. popadł w ruinę. Jedną z kor zabrał lord Elgin 1802 do Anglii (Elgina marmury).
Propyleje ateńskie, monumentalna brama zbudowana wg projektu Mnesiklesa w latach 437-432 p.n.e. u wejścia na Akropolis ateńską. Propyleje wzniesione z pentelickiego marmuru z powodu wojen peloponeskich nigdy nie zostały ukończone (jest to budowla dorycka, zrealizowano jedynie fasadę o 5 przejściach i wewnętrzną kolumnadę jońską oraz pinakotekę).
Propyleje ateńskie stanowią (mimo surowości w wystroju) jedno z najgenialniejszych rozwiązań architektonicznych. Propyleje ateńskie były podziwiane i naśladowane w starożytności (propyleje na akropolis w Lindos na Rodos, Wielkie i Małe Propyleje w Eleusis). W XII w. zamienione na pałac arcybiskupi, w XVI w. - na skład amunicji. Restaurowane w XIX i na początku XX w.
Pinakoteka, w starożytności słynny zbiór obrazów, mieszczący się w północno-zachodnim skrzydle propylejów na ateńskiej Akropolis. Zgromadzono tu m.in. dzieła Polignota, Aglaofona i Timajnetosa. Były tu zarówno malowidła ścienne, jak i obrazy na płytach drewnianych, gipsowych i marmurowych.
W okresie hellenistycznym (hellenizm) powstały instytucje wzorujące się na pinakotece (przede wszystkim przy świątyniach): Asklepiejon na Kos z obrazami Apellesa (Afrodyta Anadyomene). Świątynia Ateny w Syrakuzach (portrety tyranów sycylijskich). W III w. p.n.e. powstawały pinakoteki prywatne, gdzie bogaci kolekcjonerzy gromadzili oryginały i kopie (Attalos II w Pergamonie, Ptolemeusz III w Aleksandrii, Aratos w Sykionie).
W Rzymie od II w. p.n.e. gromadzono dzieła sztuki wywiezione z Grecji. Stały się one podstawą pinakotek publicznych, dzieła eksponowano w portykach (Portyk Oktawii) lub domach prywatnych (dom Werresa). Obecnie pinakoteka oznacza niekiedy galerię malarstwa (np. pinakoteka w Muzeum Watykańskim w Rzymie).
Artemizjon Efeski, Świątynia Artemidy w Efezie, sanktuarium anatolijskiej bogini płodności, utożsamianej przez Greków z Artemidą. Świątynia została wzniesiona ok. 560 p.n.e. przez Chersifrona z Knossos i jego syna Metagenesa. Była to największa budowla sakralna Grecji i pierwsza zbudowana całkowicie z marmuru.
Joński dipteros z kolumnowym pronaosem i odkrytą cellą, gdzie w kaplicy stał posąg bogini (Artemida Efeska, wielopierśna, bogini-matka). Kolumny fasady fundował Krezus, król Lidii, były one pokryte w dolnej części reliefami. Artemizjon uchodził za jeden z siedmiu cudów świata.
Świątynia została spalona w 356 p.n.e. (w noc narodzin Aleksandra III Wielkiego) przez szewca z Efezu Herostratosa, który chciał w ten sposób zyskać nieprzemijającą sławę. Odbudowano ją w epoce hellenistycznej (ukończenie w 323 p.n.e.), wzorując się ściśle na starym planie (architekci Dejnokrates, Demetrios i Pajonios), dekorację zaś dostosowano do stylu epoki. Pozostałości świątyni odkryto w czasie wykopalisk (koniec XIX w.). Obecnie w miejscu Artemizjonu ustawiono jedną kolumnę utworzoną z ocalałych bębnów dawnych kolumn. Fragmenty odnalezionych rzeźb znajdują się w British Museum.
1
4
DTP: Michał Pyka