ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZADOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Zdolność prawna osoby fizycznej

1. Istota zdolności prawnej osoby fizycznej. Zdolność prawna osoby fizycznej polega na tym, że ona może być podmiotem praw i obowiązków, może występować w charakterze podmiotu w stosunkach cywilnoprawnych (np. w ramach umowy sprzedaży może wystąpić w charakterze sprzedawcy albo kupującego).

Zdolność prawna osoby fizycznej jest wyrazem występującego w prawie cywilnym założenia, iż każdemu człowiekowi przysługuje ochrona jego praw osobistych i jego praw o charakterze majątkowym. Przyjmując to założenie nie przesądza się wprost o tym, czy rzeczywiście dana konkretna osoba fizyczna ma jakieś prawa lub obowiązki.

Każdemu człowiekowi przysługuje zdolność prawna z mocy prawa i to w takim samym zakresie. Dlatego każdy człowiek w równej mierze może być podmiotem cywilnych praw i obowiązków dostępnych według obowiązującego systemu prawa dla osób fizycznych. Zdolność prawna przy­sługuje człowiekowi bez względu na anomalia fizyczne i psychiczne, a także bez względu na rasę, narodowość, religię i obywatelstwo.

2. Początek zdolności prawnej. Kodeks cywilny stanowi wprost, że każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną (art. 8 kc). Czło­wiekiem jest każda istota żywa, bez względu na to, czy jest normalna, czy też fizycznie lub psychicznie upośledzona, której rodzicami są ludzie.

Urodzenie, od którego rozpoczyna się zdolność prawna człowieka, nastę­puje na skutek odłączenia dziecka od ciała matki. Dla uzyskania przez czło­wieka zdolności prawnej nie jest konieczna zdolność do życia, natomiast warunkiem jest, by dziecko urodziło się żywe. Dlatego, jeżeli dziecko przyj­dzie na świat martwe, wówczas nie uzyskuje zdolności prawnej. Kodeks cywilny w art. 9 zawiera domniemanie prawne formalne, w myśl którego w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. Jest ono domniemaniem wzruszalnym.

3. Ustanie zdolności prawnej. Zdolność prawna człowieka (osoby fi­zycznej) zawsze ustaje z chwilą jego śmierci. Formalnym dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu, który to dokument sporządza urząd stanu cywilne­go na podstawie karty zgonu wystawionej przez lekarza. Czymś innym jest sądowe stwierdzenie zgonu, które wymaga wydania przez sąd postanowie­nia stwierdzającego zgon danej osoby.

Z problematyką ustania zdolności prawnej osoby fizycznej ma ścisły zwią­zek instytucja prawa cywilnego o nazwie „uznanie za marłego". Ona doty­czy osoby zaginionej, którą jest ta, o której nie wiadomo, czy żyje, czy zmarła. Postępowanie w tego rodzaju sprawie rozpatruje właściwy sąd ostat­niego miejsca zamieszkania zaginionego. W tym przypadku sąd wydając postanowienie (które ma charakter orzeczenia konstytutywnego) tworzy nowy stan polegający na tym, że pewną osobę traktuje się tak, jak zmarłą.

2.3. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej

1. Istota zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej. Zdol­ność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciąga­nia zobowiązań za pomocą własnych czynności prawnych. Jej istnienie warunkuje możność dokonywania czynności prawnych zarówno jedno­stronnych, jak i dwustronnych, działania skutecznie za pomocą oświad­czeń woli. Ona daje osobie fizycznej prawo do aktywności i stwarza możność samodzielnego dysponowania swymi uprawnieniami oraz za­ciągania zobowiązań.¹⁹

Zdolność prawna decyduje jedynie o tym, że osoba fizyczna może występować w charakterze podmiotu (np. strony) stosunku prawnego, zaś zdolność do czynności prawnych stwarza tej osobie możność działa­nia związanego z nabywaniem praw i zaciąganiem zobowiązań, a które to działania mogą powodować skutki prawne. Przykładowo: by być właści­cielem lokalu mieszkalnego, wystarczy zdolność prawna, ale po to, by ważnie i skutecznie wystąpić w charakterze wynajmującego i oddać na­jemcy lokal do używania, trzeba mieć ponadto zdolność do czynności prawnych.

Polskie prawo cywilne wiąże uzyskanie zdolności do czynności praw­nych z wiekiem osoby fizycznej, a także jej dojrzałością życiową (czego potwierdzeniem jest zdolność kierowania swym postępowaniem, świad­czącym o właściwym rozpoznawaniu znaczenia dokonywanych czynów i umiejętności kierowania swoją wolą). Dlatego Kodeks cywilny przewi­duje trzy sytuacje:

• pierwsza polega na tym, że osoba fizyczna ma pełną zdolność do czynności prawnych,

• druga sprowadza się do tego, że osoba fizyczna ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

• trzecia polega na tym, iż osoba fizyczna nie ma zdolności do czyn­ności prawnych.

2. Pełna zdolność do czynności prawnych. Osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych przysługuje kompetencja do samodziel­nego dokonywania wszelkich czynności prawnych, dopuszczalnych w świetle obowiązującego systemy prawnego. Pełną zdolność do czynności praw­nych nabywa osoba z chwilą uzyskania pełnoletności - ukończenia 18 lat. Jest to reguła, od której ustawodawca dopuszcza wyjątek - przez zawarcie małżeństwa osoba małoletnia uzyskuje pełnoletność.

3. Ograniczona zdolność do czynności prawnych. O ograniczonej zdolności do czynności prawnych decydują dwa fakty (art. 15 k.c.):

a) wiek osoby, bowiem ograniczoną zdolność do czynności praw­nych mają osoby fizyczne, które ukończyły 13 rok życia a nie ukończyły lat 18 albo

b) orzeczenie sądu wobec osoby fizycznej o ubezwłasnowolnieniu

częściowym. Ograniczona zdolność do czynności prawnej wyraża się tym, że:

• jeżeli przepis szczególny zabrania dokonania danej czynności prawnej przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnej, wówczas naruszenie takiej normy powoduje nieważność czynności prawnej (np. ustawodawca w art. 944 § l k.c. stanowi, że sporządzić i odwołać testa­ment może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności praw­nych),

• do ważności czynności prawnej, w następstwie której osoba ogra­niczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedsta­wiciela ustawowego,

• jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych do­konała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wy­maga zgody przedstawiciela ustawowego, wtedy taka czynność jest z mocy prawa nieważna,

• strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego.

Niemniej osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama, bez zgody swego przedstawiciela ustawowego dokonać:

• zawarcia umowy należącej do umów powszechnie zawieranych w drob­nych bieżących sprawach życia codziennego,

• rozporządzenia swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z waż­nych powodów postanowił inaczej,

• wszelkich czynności prawnych dotyczących przedmiotów mająt­kowych, które przedstawiciel ustawowy oddał do swobodnego użyt­ku osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych, • zawarcia umowy o pracę oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą stosunku pracy. 4. Brak zdolności do czynności prawnych. O braku zdolności do czynności prawnych decydują dwie okoliczności (art. 12 k.c.):

a) wiek osoby fizycznej, bowiem nie ma zdolności do czynności praw­nych osoba, która nie ukończyła lat 13,

b) albo też ubezwłasnowolnienie całkowite orzeczone sądownie i związane z ustanowieniem opiekuna.

Brak zdolności do czynności prawnych skutkuje w ten sposób, że czyn­ność prawna, dokonana przez osobę fizyczną dotkniętą tym brakiem, jest z mocy prawa nieważna. Jest to reguła od której ustawodawca przewiduje tylko jeden wyjątek -jeżeli osoba nie mająca zdolności do czynności praw­nych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drob­nych bieżących sprawach życia codziennego (np. umowa detalicznej sprze­daży produktów żywnościowych, słodyczy, prasy), wówczas taka umowa staje się ważna z chwilą jej wykonania, ale tylko wtedy, gdy nie powoduje rażącego pokrzywdzenia tej osoby.

---