I

Struktura społeczna

1) Ossowski - Struktura społeczna to system międzyludzkich dystansów, hierarchii, stosunków, zależności wynikających z podziału funkcji i stosunków władzy.

2) Giddens - Struktura społeczna to:

* organizacja stosunków społecznych,

* uporządkowanie elementów społecznych,

* spójne regularności,

* określony wzór działania,

* właściwości systemu,

* relacje między grupami i jednostkami, które znajdują wyraz w ich zachowaniu.

3) Sztompka - Struktura to ukryta sieć trwałych i regularnych powiązań między składnikami jakiejś dziedziny rzeczywistości, która istotnie wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk w tej dziedzinie.

Wymiary struktury na poziomie globalnym - wymiar „makro”:

1) normatywny - powiązana sieć norm, wartości i instytucji; przekonania ludzi, które tłumaczą ich zachowania.

2) idealny - powiązania idei, przekonań, i wizji; świadomość społeczna.

3) interakcyjny - wymiar organizacyjny; typowa dla każdej zbiorowości sieć powiązań, działań i interakcji.

4) interesy - wymiar szans życiowych; rozkład dostępu do dóbr uznawanych za pożądane.

Wymiar struktury na poziomie jednostkowym - wymiar „mikro”:

1) Rola społeczna (wymiar normatywny)

2) Mentalność pozycyjna (wymiar idealny) - ogół poglądów, przekonań, stereotypów, nawyków, które wyznaje jednostka.

3) Opcja interakcyjna (wymiar interakcyjny) - sieć relacji społecznych w jakiej jednostka pozostaje.

4) Status społeczny (wymiar interesów) - dostęp do puli środków i wartości cenionych społecznie.

Społeczeństwo jest strukturą złożoną. Jest strukturalizowane i można wyróżnić kilka poziomów złożoności:

1) Społeczeństwo jako całość - poziom globalny pewnych zjawisk i tendencji.

2) Makrostruktury społeczne - makrogrupy i zjawiska, które tam zachodzą. Zbiorowości typu: klasa społeczna, warstwa społeczna, grupy etniczne, wyznaniowe.

3) Mikrostruktury społeczne - małe grupy typu: rodzina, grupy rówieśnicze, małe wspólnoty i zjawiska, które w nich zachodzą. Powiązania między składnikami życia społecznego.

4) Poziom indywidualny - dotyczy jednostek społecznych (aktorów) i zjawisk, które zachodzą między nimi.

Trzy schematy podziału społeczeństwa (Ossowski):

1) Schemat dychotomiczny - społeczeństwo dzieli się na dwie duże, wzajemnie wykluczające się części.

2) Schemat gradacyjny - w przestrzeni społecznej wyróżnia się zbiory ludzi różniących się nasileniem stopnia występowania danej cechy.

3) Schemat funkcjonalny - wyróżnia się kilka odłamów społeczeństwa, pełniących odmienne funkcje społeczne.

Formy społecznej dyferencjacji:

1) Struktura klasowa - podejście klasowe - analiza struktury społecznej w terminach relacji społecznych - relacji kontroli i podporządkowania pewnych grup przez inne.

2) Struktura warstwowa, stratyfikacja społeczna - podejście stratyfikacyjne - analiza struktury społecznej w terminach dystrybucji powszechnie pożądanych dóbr.

3) Struktura społeczno - zawodowa - podejście socjo - psychologiczne - analiza struktury społecznej poprzez wyodrębnienie kategorii społecznych charakteryzujących się podobnym systemem wartości, podobną tożsamością.

II

Nierówności

Modele równości i nierówności przejawiają się w różny sposób:

1. Równość/nierówność wobec prawa

Istnieje idea równości wobec prawa: wszyscy są równi z natury. Ludzie bez względu na kolor skóry, pochodzenie, status powinni być traktowani równo.

2) Równość/nierówność szans życiowych

Każdy człowiek powinien mieć równe szanse osiągania dóbr społecznie cenionych. Jeśli nierówności istnieją, to ich uzależnieniem mogą być tylko różnice w posiadaniu talentów, uzdolnień, pracowitości.

Teoria merytokracji - współczesne uzasadnienie nierówności: IQ + wysiłek = zasługi. Im więcej się daje społeczeństwu, tym więcej się od niego otrzymuje.

Koncepcja reprodukcji społecznej - dostęp do dóbr zależy od kapitału, którym dysponują rodzice: kapitał materialny, społeczny (znajomości), kulturowy (kultura domu).

3. Równość/nierówność warunków życiowych

Każdy człowiek niezależnie od zdolności i wkładu pracy powinien/nie powinien w takim samym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr.

Historyczne formy przejawiania się nierówności:

1. Niewolnictwo - najbardziej skrajna, drastyczna forma przejawiania się nierówności, gdzie istnieje kategoria ludzi pozbawionych wolności i innych praw. Człowiek należał do drugiego człowieka.

2. System kastowy - nierówność w dystrybucji zasobów społecznych opiera się na układzie przypisanych, dziedziczonych statusów, funkcjonujących w ramach kast. Opiera się na regułach tradycji i religii. Kasta to zamknięta grupa społeczna, przynależność warunkowana urodzeniem (status przypisany). Nie można było przechodzić do innej kasty. Cechy: endogamiczne związki małżeńskie, dziedziczenie pozycji i zajęć,, ograniczone kontakty z ludźmi spoza kasty, bariery kastowe.

3) System stanowy - feudalna Europa. Stany społeczne różnią się pod względem przysługujących i przypisanych im praw, przywilejów, powinności. Sztywna hierarchia, większa mobilność niż system kastowy, wąskie kanały ruchliwości społecznej. Stany: rycersko - arystokratyczny, duchowny, pospólstwo.

4) System klasowy - społeczeństwa kapitalistyczne, pojawiła się wraz z rozwojem kapitalizmu. Nie opiera się na regułach prawnych czy religijnych. Przynależność do klasy nie związana z urodzeniem, pozycja klasowa może być osiągana.

Źródła nierówności społecznych - 2 perspektywy:

1. Nurt marksowski - źródłem nierówności społecznych jest stosunek do środków produkcji. Społeczeństwo podzielone jest na dwie części: na tych, którzy posiadają środki produkcji i na tych, którzy ich nie posiadają. Klasy wyróżniane są wg kryterium ekonomicznego. Brak hierarchii i skali.

2. Nurt weberowski - klasy tworzą hierarchię: wyższa, średnia, niższa.

Stratyfikacja społeczna - wszelka społeczność składa się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania, niezależnie od tego, czy będą to relacje władzy, przywileju czy prestiżu. Stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang. Pewne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej.

Warstwa społeczna:

* część klasy, grupa wewnątrzklasowa, np. mała i wielka burżuazja,

* kategoria społeczno - zawodowa, wyodrębniona ze względu na miejsce i rolę w społeczeństwie,

* grupa ludzi żyjących w podobnych warunkach, tworząca wspólnotę obyczajów, stylu życia, np. młodzież, chłopi, renciści.

Koncepcja klasy społecznej Karola Marksa

1. Klasy społeczne są zawsze odbiciem stosunków ekonomicznych, głównie własnościowych, w danym społeczeństwie; są definiowane przez odmienny stosunek do środków produkcji.

2. Klasa jest kategorią historyczną - twór przejściowy; podział klasowy cechuje społeczeństwo kapitalistyczne. Fakt posiadania lub nie posiadania środków produkcji wpływa na wiele aspektów społecznych. Ci, którzy posiadają mogą kontrolować dystrybucję dóbr wpływając na poziom życia innych ludzi, mogą wpływać na ośrodki władzy, na ich decyzje, maja większy wpływ na świadomość społeczną, mogą manipulować świadomością, poglądami, przekonaniami.

3. Klasy mają charakter biegunowy - podział społeczeństwa na dwie klasy: proletariat i burżuazję, między którymi zachodzi konflikt, bo tylko burżuazja posiada środki produkcji, a proletariat jest klasą wyzyskiwaną.

4. Klasa społeczna jest nie tylko kategorią analityczną. Ma/mogła mieć znamiona wspólnoty.

Formowanie się klas - dwie formy istnienia klas:

* „klasa w sobie” - jednostki są w tym samym położeniu społeczno - ekonomicznym, ale nie ma więzi ani solidarności wewnątrzklasowej.

* „klasa dla siebie” - posiada świadomość własnego położenia, klasa w sensie pełnym, jest w stanie podejmować działania zbiorowe, których celem jest zmiana własnego położenia.

III

Stratyfikacja społeczna. Klasy społeczne

Koncepcje stratyfikacji:

1. Stratyfikacja w znaczeniu szerszym - ogólna nazwa dla określenia wszystkich możliwych rodzajów nierówności społecznych, np. system rangowy w społeczeństwach plemiennych, system niewolniczy, system stanowy, kastowy, klasowy.

2. Stratyfikacja w znaczeniu węższym - hierarchiczny aspekt struktury społecznej, takie formy nierówności społecznych, które przybierają formę gradacji, forma hierarchii, które powstają jako wynik nierównego podziału dóbr społecznie pożądanych.

Teorie stratyfikacji społecznej:

1. Weberowska koncepcja stratyfikacji

Klasa społeczna wg Webera to zbiór jednostek połączonych wspólnotą warunków/szans rynkowych. Sytuacja klasowa jest określana przez jej szanse na rynku.

Podział klasowy, wymiar stratyfikacji:

* Stratyfikacja ekonomiczna - wyróżnia się:

• klasy własności (kryterium własności) dzieli się na klasy:

^ pozytywnie uprzywilejowane (rentierzy)

^ negatywnie uprzywilejowane (nie posiadający własności i dłużnicy),

• klasy komercyjne, zarobkowe (kryterium zawodowo - dochodowe) dzieli się na:

^ przemysłowców

^ pracowników najemnych, robotników.

* Stratyfikacja prestiżowa - drugi wyznacznik pozycji społecznej - określany mianem honoru i estymy społecznej

• klasy statusowe - wyodrębniające się na wielu płaszczyznach kategorie społeczne; zwykle są wspólnotami, mają tendencję do wyznaczania przywilejów, monopolizowania do nich. Każda z tych grup buduje własną ekskluzywność - podobny styl życia, konsumpcji, hobby.

* Stratyfikacja władzy

Partie - grupy, stowarzyszenia, organizacje mające na celu zdobycie i utrzymanie władzy przez grupę przywódczą, aby pozyskać korzyści materialne i prestiżowe dla swoich członków.

2. Funkcjonalna teoria stratyfikacji Davisa i Moora

Podstawowe założenia:

* Nierówność jest podstawową, trwałą cechą organizacji społecznej i sprzyja efektywnemu funkcjonowaniu społeczeństwa. Stratyfikacja społeczna stanowi jeden z podstawowych wymogów funkcjonalnych społeczeństwa.

* Nierówności są niezbędnym mechanizmem w życiu społecznym, bo istotą porządku społecznego i trwałą cechą społeczeństw jest społeczny podział pracy - ludzie pełnią różne funkcje w życiu zbiorowym, są różne zawody.

* Zawody różnią się funkcjonalną ważnością, tzn. są w różnym stopniu niezbędne do funkcjonowania społeczeństwa jako całości.

Kryteria funkcjonalnej ważności:

• poziom wykształcenia i kwalifikacji, poziom wymaganych talentów, uzdolnień,

• funkcje kierownicze w życiu zbiorowym, tzn. zakres decyzji związany z wykonywaniem zawodu,

* Zawody związane z wyższymi kompetencjami wymagają talentu, wysiłku i wyrzeczeń związanych z długim kształceniem się. Aby skłonić jednostki do zdobywania kwalifikacji trzeba zastosować specjalne nagrody. Te przywileje tworzą nierówności społeczne,

* Jest to mechanizm funkcjonalny i niezbędny; tylko zróżnicowanie nagród czy przywilejów spowoduje, że ważne dla systemu pozycje zostaną obsadzone przez ludzi najlepiej do tego przygotowanych.

3. Badania nad świadomościowymi wizjami stratyfikacji (Warner, Lynd)

Celem badania była analiza struktury klasowej zbiorowości przy zastosowaniu pojęcia status. Badanie hierarchii statusów.

Wyniki:

* Świadomościowe wizje struktury społecznej są spójne, tzn. można mówić o stratyfikacji społecznej mieszkańców jako skrystalizowanym układzie klasowym.

* Hierarchia społeczna miasta ukazała się w postaci konfiguracji kilku „klas” skoncentrowanych wokół kategorii zawodowych, zamieszkiwania, spędzania wolnego czasu, stosunków towarzyskich.

* Warner wyróżnił klasy:

- wyższą (1-3 %, arystokracja, burżuazja),

- wyższą średnią (10-15 %, kadry magisterskie, wolne zawody, specjaliści),

- niższą średnią (30-35 %, szeregowi urzędnicy, nauczyciele, pracownicy sektora usług),

- wyższą niższą, robotniczą (40-45 %, robotnicy przemysłowi i rolni),

- niższą niższą (20-25 %, underclass).

Obecnie w USA stosuje się podział na 9 klas.

Kryteria odrębności nowej klasy średniej (koncepcja Davida Lockwood'a)

1. Specyficzna pozycja rynkowa - dotyczy wysokości dochodów, możliwości awansu,

2. Specyficzny charakter pracy - treść, charakter pracy,

3. Specyficzny styl życia.

Rola klasy średniej:

* Ostoja stabilności porządku społecznego, równowagi systemu społecznego; klasa średnia reprezentuje postawy umiarkowane, centralne.

* Podstawa społeczeństwa obywatelskiego i społecznej samoorganizacji, przywiązanie do wartości liberalnych, demokratycznych; wolność osobista, tolerancja.

* Podstawa dobrobytu ekonomicznego społeczeństwa, gwarantuje jego rozwój. Klasę cechuje przedsiębiorczość, innowacyjność. Kreuje ona popyt, poprzez konsumpcję.

Underclass:

* zamieszkiwanie w izolowanych przestrzennie gettach,

* trwałe bezrobocie,

* uzależnienie od opieki państwa,

* długotrwałe doświadczanie biedy,

* brak albo niskie kwalifikacje,

* wysokie wskaźniki przestępczości i patologii.

Klasa robotnicza (David Lockwood - badania klasy robotniczej w Anglii)

Trzy typy społeczno - mentalne robotników:

1. Tradycyjny, proletariacki typ świadomości klasowej - kontestacja ładu kapitalistycznego i radykalizm działania:

* konfliktowa wizja społeczeństwa kapitalistycznego, wizja grup pokrzywdzonych, silne poczucie własnych interesów

* walka w obronie interesów, aktywność w związkach zawodowych

* silne poczucie identyfikacji z własną klasą, tożsamość społeczna budowana wokół faktu bycia robotnikiem.

2. Tradycyjny typ świadomości, ale uległy

* postrzeganie struktury społecznej w kategoriach kooperacyjnych, niekonfliktowych; silne poczucie hierarchii społecznej i swojego miejsca, akceptacja ładu

* niechęć/ wrogi stosunek do związków zawodowych; brak strajków, protestów.

3. Sprywatyzowany typ świadomości - nowy typ robotnika

* dobrze wykształcony, mobilny społecznie,

* instrumentalny stosunek do pracy; droga do wyższego poziomu życia i konsumpcji

* słaba identyfikacja z zawodem; sprawy klasy interesują go wyłącznie z perspektywy walki o wyższe zarobki; słabo rozwinięta solidarność; instrumentalny stosunek do związków zawodowych

Stratyfikacja etniczna

Stratyfikacja etniczna - nieproporcjonalna alokacja grup etnicznych w poszczególnych klasach społecznych; grupy etniczne lokują się z reguły w dolnych szczeblach drabiny stratyfikacyjnej.

Uprzedzenia - wroga postawa wobec członków jakiejś grupy etnicznej, narodowej, regionalnej, oparta na fałszywych uogólnieniach powstałych na skutek fałszywych lub niekompletnych informacji.

Dyskryminacja - nierówny sposób traktowania ludzi ze względu na ich narodowość, płeć, itd., przejawia się w odmawianiu członkom jakiejś grupy dostępu do cenionych dóbr - pracy, wykształcenia, władzy.

Stratyfikacja wg płci we współczesnych społeczeństwach

Stratyfikacja wg płci to nieproporcjonalne rozmieszczenie kobiet i mężczyzn na drabinie stratyfikacyjnej. Obszarem, gdzie są przejawy dyskryminacji według płci, jest sfera pracy. Kobiety mniej zarabiają , są częściej zwalniane, zajmują stanowiska podrzędne.

Socjologiczne wyjaśnienie istnienia nierówności związanych z płcią:

* funkcjonaliści: podział pracy ze względu na kryterium płci lepiej zapewniał przetrwanie społeczeństw pierwotnych; podział ten utrwalił się na kolejne wieki.

* teoretycy konfliktu: mężczyźni silniejsi fizycznie wykorzystywali tę naturalną przewagę do utrzymania dominującej pozycji w rodzinie.

* teoretycy kultury: w społeczeństwie zawsze istniały bardzo silne przekonania, które podkreślały szczególne predyspozycje kobiet do wychowywania dzieci i zajmowania się domem.

Mobilność społeczna

Problematyka mobilności zyskuje obecnie nowy sens:

- poziom mobilności - wskaźnik stopnia otwartości struktury społecznej informuje o tym czy w danym społeczeństwie łatwo przejść z klasy do klasy, czy też istnieją jakieś bariery.

- problematyka mobilności pozwala zweryfikować tezę o równości szans, orzec czy faktycznie w danym społeczeństwie równość szans istnieje

- mobilność społeczna to proces, w wyniku którego tworzy się określony układ społeczny klas

- ruchliwość ma wpływ na stabilność porządku społecznego i na jego legitymizację, a także na poziom rozwoju ekonomicznego i efektywność społeczno - ekonomiczną.

Rodzaje mobilności:

1. Mobilność w górę - awans, część ludzi podnosi swój status

2. Mobilność w dół - degradacja, część ludzi obniża swój status.

IV Państwo

Koncepcje genezy państwa:

1. Koncepcja umowy społecznej (Hobbes, Rousseau, Locke)

Państwo powstało w wyniku umowy społecznej, w której jednostki zrzekają się części swej suwerenności i poddają się woli zbiorowej w zamian za zabezpieczenie swoich podstawowych praw bezpieczeństwa, wolności, itd. Państwo chroni przed chaosem, walką.

2. Klasowa teoria państwa (marksizm)

Państwo to aparat przemocy pozostający na usługach klasy panującej.

3. Koncepcja polis (arystotelizm)

Państwo to wspólnota naturalna; człowiek jest z natury istotą polityczną, żyjącą we wspólnocie politycznej dla zaspokojenia potrzeb i urzeczywistnienia człowieczeństwa; państwo jako forma wspólnoty musi istnieć dla zabezpieczenia dobra ogółu.

Formy kształtowania się państwa:

1. Ustrój rodowo - plemienny - okres przed państwowy, więzy pokrewieństwa, pochodzenie od wspólnego przodka reguluje większość obowiązków i norm zachowań.

2. Okres państwowy - instytucja wodza militarnego kształtuje się na drodze podboju lub pokojowego łączenia się plemion.

3. Państwo patrymonialne - terytorium państwa traktowano jako własność króla, księcia; instytucja władzy administracyjnej i politycznej; zaczątek przyszłej struktury państwa.

4. Państwo nowożytne - państwo postrzegane jako własność ludu, lud to naród.

* oddzielenie własności prywatnej króla od własności publicznej,

* oddzielenie administracji dworskiej od publicznej,

* wyodrębnienie się struktur władzy

* hierarchizowanie się władzy państwowej - powstanie biurokracji państwowej.

Funkcje państwa:

1. Funkcje zewnętrzne - zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, przedstawicielstwo w stosunkach międzynarodowych.

2. Funkcje wewnętrzne - ustanawianie i zapewnianie porządku prawnego, nadzór nad działalnością instytucji - zapewnienie ładu politycznego, ekonomicznego, kulturowego.

3. Funkcja interwencyjna - interwencja w życie gospodarcze, zwłaszcza w reguły dystrybucji dóbr.

V Władza

Sposoby ujmowania władzy:

1. Behawioralne rozumienie władzy - ujęcie klasyczne (Weber) - zdolność kontrolowania zachowania innych w sposób przez siebie pożądany, zdolność osiągania zamierzonych skutków, celów.

2. Teleologiczne rozumienie - pewien rodzaj potencji siły; mieć władzę to dysponować siłą w celu podporządkowania sobie zachowań innych, nacisk na środki - siła, przymus jako atrybuty władzy.

3. Władza jako możliwość wywierania wpływu na innych

Mechanizmy podporządkowywania się władzy:

1. Legitymizacja - przekonanie obywateli, że władza ma nie tylko legalne, ale i moralne prawo rządzić. Władza posiada legitymizacje o ile jest zdobywana i sprawowana zgodnie z obowiązującym prawem, regułami.

2. Podporządkowanie pod przymusem, wynikające z lęku użycia przez władzę siły lub przymusu.

3. Fatalizm życiowy, przekonanie, że zwykły człowiek nie ma wpływu na bieg zdarzeń i poczynania władzy, a zatem musi się podporządkować.

Demokracja

Teoria demokracji:

1. Proceduralne rozumienie demokracji

Demokracja to pewna procedura zdobywania władzy i rządzenia. Polega na konkurencji o głosy wyborców. To technika rządzenia - wygrywa rozwiązanie, za którym opowiada się większość. Aby demokracja była efektywna musi być wolność konkurencji, słowa, wolne wybory, legalna opozycja, pluralizm mediów.

2. Substancjalne rozumienie demokracji

Demokracja to ustrój, który urzeczywistnia określone wartości, które stanowią dobro wspólne, realizacja wartości kardynalnych (równość, sprawiedliwość, wolność).

3. Partycypacyjne rozumienie demokracji

Zakłada obok wolnych wyborów dowolny udział w organizacjach, stowarzyszeniach.

VI Biurokracja i organizacje formalne

Biurokracja to typ organizacji formalnej, forma organizacji społecznej charakterystycznej dla nowoczesnego społeczeństwa, zurbanizowanego i zindustrializowanego.

Cechy idealnej biurokracji:

1. Typ władzy legalnej, opartej na hierarchicznym układzie stanowisk

2. Działanie wedle sformalizowanych reguł i zasad ujętych w regulaminy i kodeksy

3. Specjalizacja zadań i funkcji

4. Ściśle uregulowana przepisami komunikacja i przepływ informacji

5. Depersonalizacja stosunków: charakter rzeczowy, formalny, brak osobistych odniesień, rekrutacja osób na stanowiska i awans na podstawie formalnych kwalifikacji zawodowych, z góry ustalone wynagrodzenie za pracę

6. Grupa całkowicie apolityczna i aklasowa, kasta, która miała chronić dobro ogólne, reprezentować interes państwa.

Założenia i niebezpieczeństwa biurokracji wg Webera:

Jeśli biurokracja będzie nadmiernie rozszerzała pole swojego działania i społeczeństwo zostanie z pełni zbiurokratyzowane, to stanowić to będzie zagrożenie dla wolności jednostek, odbierze jej niezależność, stłamsi kreatywność. To zagrożenie wiąże się z inną tendencją - biurokratyzacja życia społecznego może prowadzić do zwiększenia władzy oligarchicznej, do totalizacji władzy, skupienia jej w rękach wąskiej grupy.

Trzy typy korupcji:

1. urzędnicza

2. gospodarcza, komercyjna

3. polityczna

VII Gospodarka

Typy gospodarki:

1. Gospodarka typu łowiecko - zbierackiego - typowa dla społeczności pierwotnych; oparta na podziale według płci: kobiety zajmowały się zbieractwem, mężczyźni łowiectwem, myślistwem. Charakteryzowała się najprostszą technologią, ekonomią przetrwania.

2. Gospodarka typu kopieniackiego - prymitywna uprawa roli, nie używanie pługa, nie wykorzystywanie siły zwierząt, siły wiatru, wody. Uprawą zajmowały się kobiety. Gospodarka pracochłonna, wymagająca ciężkiej pracy.

3. Gospodarka typu rolniczego - zmiana, rozwój techniki i technologii wytwarzania dóbr; pojawił się wyspecjalizowany rynek ze swoją infrastrukturą; do użytku wchodzi pieniądz. Postępuje podział pracy, wyodrębniają się nowe role społeczne.

4. Gospodarka przemysłowa - koniec XVIII w., związana z rewolucją przemysłową, masowa produkcja dóbr, postęp specjalizacji pracy, pojawienie się nowych zawodów i elementów rynku, nowe metody kumulacji kapitału (akcje, obligacje).

5. Gospodarka postindustrialna - dominacja III sektora (usługi, handel, bankowość, finanse, edukacja), redukcja II sektora (produkcja przemysłowa); dominuje klasa średnia, kurczy się klasa robotników; globalizacja - rynki gospodarcze przekraczają granice państw narodowych, gospodarka jest międzynarodowa.

---