Pojęcia
Wychowanie.
Proces, którego celem jest wpływanie na fizyczny, umysłowy, duchowy
i moralny rozwój człowieka. To świadome działanie przez wychowawcę na wychowanka mające na celu wytworzenie pewnej zmiany w jego osobowości. Zmiany te winny obejmować zarówno stronę poznawczą jak i instrumentalną, a sam proces zachodzący między nimi jest uwarunkowany wieloma czynnikami .
Gurycka: Proces wychowawczy.
1. Wychowanie - (globalny czynnik rozwoju człowieka) jest to bogaty zestaw różnorodnych wpływów społecznych, materialnych, biologicznych pochodzących od świata ludzi i wytworzonej przez nich cywilizacji. Wśród nich znajduje się wpływ instytucji wychowujących, przeznaczonych do oddziaływania na człowieka w sposób celowy, świadomy jak np. szkoła. W niej wpływ wywiera cała infrastruktura społeczności szkolnej oraz nauczyciele.
Podmiotowość.
W socjologicznym znaczeniu podmiotowość jest to istotny wpływ działań ludzkich na kształt struktury społecznej.
Podmiotowość w aspekcie pedagogicznym ma nie tylko sens teoretyczny, ale przede wszystkim praktyczny.
W sensie teoretycznym pedagogika jest nauką współdziałającą z innymi dyscyplinami społecznymi (psychologią i socjologią) oraz korzysta z ich dorobku w tym zakresie. Ważniejsze wydaje się być właściwe rozumienie i realizowanie idei podmiotowości w działalności pedagogicznej oraz określenie warunków uzyskania wysokiej sprawności podejmowanych w tej mierze działań.
Podmiotowość dla licznej grupy pedagogów (reprezentantów pedagogiki tradycyjnej) wyraża się częściej w aktywności własnej wychowanka w procesie wychowania, rzadziej konieczności kontaktu psychicznego i zrozumienia między wychowawcą a wychowankiem.
Tchorzewski i Łobocki- podmiotowość i podmioty wychowania
Podmiotowość wg Tomaszewskiego - na podmiotowość składają się: specyficzna tożsamość człowieka, wyraźna indywidualność różniąca go od innych ludzi oraz fakt, że jego własna działalność zależy w znacznym stopniu od niego samego. Podmiotowość w aspekcie pedagogicznym ma sens zarówno teoretyczny jak i praktyczny.
Podmiotowość dla pedagogów wyraża się częściej w aktywności własnej wychowanka w procesie wychowania, rzadziej zaś oznacza konieczność głębokiego kontaktu psychicznego i zrozumienia między wychowankiem a wychowawcą.
Podmiotowość:
odpowiedzialność za własne czyny
prawo do decydowania o sobie
poszanowanie inności i odrębności jednostki
uznanie dziecka jako indywidualną osobowość
uznawanie praw dziecka
akceptacja i zrozumienie
dziecko postrzegane jako istota wolna, myśląca
aktywny uczestnik zdarzeń
Wychowanie - musi kształtować przyczynowość osobistą, poczucie sprawstwa, swobodę wyboru, umiejętność podejmowania decyzji i odpowiedzialności za te decyzje. Jestem podmiotem więc - jestem źródłem przyczynowości, sprawczości, samodzielnie oceniam wartości, poczucie wpływu na siebie, na rzeczywistość, na otoczenie, jestem aktywny społecznie.
Podmiotowość w wychowaniu:
wychowanie podmiotowe - relacja pomiędzy dwoma podmiotami, sytuacje wychowawcze to wynik działań podmiotów. Warunki: postrzeganie dziecka w perspektywie personalistycznej, akceptacja, zaufanie i szacunek, empatia oraz autentyzm czyli zgodność deklaracji ze stanem faktycznym
cel wychowania - świadome kształtowanie orientacji podmiotowej, czyli do generatywności (spontaniczne zachowania, tendencja do wypróbowywania nowych schematów myślenia i działania); optymizm (nastawienie jednostki na zdarzenia pozytywne, oczekiwanie sukcesu); zaufanie do siebie (wiara we własne siły); selektywność (zdecydowane wartościowanie, selektywny wybór i przetwarzanie informacji); poszukiwanie przyczynowości (nastawienie na wykrywanie związków przyczynowo-skutkowych między zjawiskami).
Podmioty wychowania: jednostka ludzka mająca świadomość swojej odrębności w stosunku do świata, stanowiącą układ odzwierciedlający ten świat w sposób specyficzny dla niej i w oparciu o to kierującą swoim zachowaniem. Podmiotem jest ten kto: pełni swoją rolę społeczną, kieruje swoimi stanami psychicznymi i swoją aktywnością, ma wpływ na zdarzenie, pozostaje w stałym procesie samodoskonalenia się, przekraczania samego siebie, własnych granic, rozszerza stale zakres swojej podmiotowości i podmiotowości środowiska społecznego, ułatwia realizacje podmiotowości drugiemu człowiekowi.
Nauczyciel - wychowawca jako podmiot wychowania.
specyficzne właściwości pracy nauczyciela:
zaangażowanie, oddanie się pracy, co często wiąże się z rezygnacją z własnego życia i wykrzywia nauczyciela;
izolacja, nauczyciel zdany całkowicie na siebie;
ustawiczna konieczność bycia w stanie ciągłej gotowości, do natychmiastowej reakcji;
władza nad uczniami przejawiając a się w możliwości określania co jest wiedzą, którą warto się zajmować a co nią nie jest, możliwość określania właściwych zachowań;
autonomia związana z możliwością doboru własnego programu, sposobów realizacji (głównie w USA).
Dwupodmiotowość.
Zasada dwupodmiotowości w wychowaniu, (...) zakłada wzajemność i równowagę w „braniu” i „dawaniu” zarówno przez nauczyciela, jak i przez dziecko, naprzemienność zajmowania pierwszej ( inicjującej ) i drugiej ( przyjmującej ) pozycji w organizowaniu aktywności. Kierując się tą zasadą, nauczyciel nie może stale podkreślać własnej kompetencji wobec dziecka, musi też uznawać, że i ono jest kompetentne w wielu dziedzinach” (Guz S., 1996, s.91 ). Przyjęcie tej zasady przejawia się w traktowaniu dziecka jak drugiego człowieka, a więc stosowaniu i przestrzeganiu wobec niego takich samych zasad zachowania jak wobec innych dorosłych.
Koncentracja na podmiocie.
Według M. Kielar ( 1989 ) nauczyciel powinien stawać się nauczycielem proponującym, zachęcającym do działania. W tym celu stwarza sytuacje wywołujące zaciekawienie i podtrzymuje zapał poznawczy dziecka, pozostawiając czas na realizację rozpoczętych działań, powstrzymując się przy tym od zaleceń, nadmiernego wyjaśniania i oczekiwania na takie wypowiedzi, które sam z góry ustalił. Nauczyciel powinien się również starać być otwarty na pomysły dzieci, a także gotowy do ich akceptacji oraz umieć zrezygnować z własnych koncepcji i wyjść naprzeciw oczekiwaniom wychowanków. Otwartość, to także wrażliwość na potrzeby każdego dziecka i umiejętność ich zaspokajania stosownie do jego indywidualnych właściwości i możliwości. To również przewidywanie nie tylko pozytywnych skutków oddziaływań wychowawczych, ale dostrzeganie możliwości występowania konfliktów i trudności w rozwoju.
Wpływ społeczny.
Jest to jakakolwiek zmiana wywołana rzeczywistą, bądź wyobrażoną obecnością innych ludzi.
Wpływ wychowawczy.
Jest to perswazyjne oddziaływanie na psychikę podmiotu wychowania. Sposoby wywierania i przetwarzania wpływu wychowawczego mogą być, jako przesłanki świadome i celowe a zatem wywołanie zamierzonych zmian w obrębie osobowości wychowanków.
Postawa.
Uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność (akt woli przejawiający się
w czynach) do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie określonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczne.
Osobowość.
wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności). Jest to zespół względnie trwałych cech lub dyspozycji psychicznych jednostki, różniących ją od innych jednostek.
Relacja.
Odzwierciedlenie oddziaływania między dwoma bądź większą liczbą podmiotów, przedmiotów, cech, obiektów matematycznych, itp.
Hierarchia potrzeb Maslowa.
Potrzeby fizjologiczne
potrzeba jedzenia,
potrzeba odpoczynku,
potrzeba przyjemnych doznań zmysłowych,
potrzeby seksualne.
Potrzeby bezpieczeństwa wyrażają się unikaniem tego, co może przynieść śmierć lub cierpienie
potrzeba zależności,
potrzeba opieki i oparcia,
potrzeba braku lęku,
potrzeba ładu.
Potrzeby afiliacji (przynależności i miłości, akceptacji, afirmacji); ich zaspokojenie rzutuje na sposób widzenia świata, występują w dążeniach przezwyciężenia osamotnienia, alienacji
Potrzeby szacunku i uznania
potrzeba potęgi,
potrzeba wyczynu,
potrzeba wolności,
potrzeba respektu i uznania innych,
potrzeba dobrego statusu społecznego,
potrzeba sławy,
potrzeba dominacji
Potrzeby samorealizacji
dążenie do rozwoju możliwości
dążenie do realizacji celu
Maslow wyróżnia także potrzeby: poznawczą i estetyczną.
Adaptacja (łac. adaptatio - przystosowanie).
Dostosowanie zachowania do wymogów sytuacji i środowiska (zob. stres). Składają się na nią procesy akomodacji i asymilacji. W terminologii biologii i psychologii ewolucyjnej adaptacja oznacza mechanizm biologiczny lub psychiczny, który powstał w toku ewolucji danego gatunku. Podkreśla się jego funkcjonalność, to znaczy, że efektem działania tego mechanizmu jest przystosowywanie się organizmu do określonego układu warunków środowiska.
Rozwój społeczny.
Uukierunkowany proces społeczny, w wyniku, którego następuje ciągły wzrost pewnych istotnych dla danego społeczeństwa czy społeczności zmiennych.
Teorie rozwoju społecznego:
Marksistowska teoria rozwoju
Koncepcja zmian społecznych Pitrima Sorokina (USA)
Teoria "wyzwania-odpowiedzi" Arnold J. Toynbee
Dyfuzjonistyczna teoria rozwoju
Strukturalno-funkcjonalna teoria rozwoju - T. Parson
Psychiczny rozwój.
Proces przekształcania się form i przebiegu procesów psychicznych oraz przekształcania struktury osobowości człowieka w ciągu całego życia, wg niektórych teorii - tylko do końca wieku młodzieńczego.
Mimo ciągłości tego procesu i różnic indywidualnych możliwe jest wyodrębnianie faz rozwojowych, na podstawie różnych kryteriów, np. kryterium zmiany podstawowej działalności (zabawa, nauka, praca).
Najczęściej wyodrębnia się okresy:
niemowlęcy - 1 rok życia,
poniemowlęcy - 1-3 lat,
przedszkolny - 3-7 lat,
młodszy wiek szkolny - 7-11 lat,
starszy wiek szkolny - 11-14 lat,
wiek dorastania - 14-16-18 lat,
wiek młodzieńczy - 18-25 lat,
dojrzałość,
starość
Środowisko naturalne.
Środowisko, w którym nie wystąpiło przekształcenie w wyniku działalności człowieka.
Środowisko społeczne.
To zestaw osób oraz grup oddziałujących na człowieka. Środowisko społeczne kształtuje każdą osobę podczas jej rozwoju częściowo determinując jej poglądy zachowania i możliwości.
Podstawowe cechy środowiska społecznego wyróżnianie w socjologii to:
gęstość rozmieszczenia ludzi - czy to jest mała osada czy wielkie miasto,
poziom kultury reprezentowanej przez otoczenie - liczba ludzi wykształconych, bogactwo form rozrywki, dostęp do wiedzy,
zasobność materialna - jak wiele pracy trzeba włożyć w utrzymanie się i ile pozostaje potem wolnego czasu.
W historii nauk humanistycznych pojawiło się podejście deterministyczne do środowiska społecznego. Nie ważne jakie są cechy osobnicze jednostki, bo społeczeństwo ulepi z tego materiału, taką osobę jaką będzie chciało.
Przykładem mogą być tutaj wsie, które pozostały po wielkich PGR-ach. Młodzi ludzie żyjący, tam mieli antyprzykład swoich rodziców, którzy nie tworzyli w nich pozytywnego obrazu nauki i pracy. Efektem braku motywacji stał się brak wykształcenia oraz niechęć do walki o swoją przyszłość. Bieda stała się dziedziczna.
Na determinizmie społecznym opierała się ideologia komunizmu. Komuniści zakładali, że poprawa środowiska społecznego uczyni ludzi lepszymi:
Byt określa świadomość - Karol Marks
Poprawienie bytu robotników miało uczynić z nich lepszych ludzi zdolnych do altruistycznego poświęcenia dla socjalistycznego państwa. Komuniści zakładali, że dzięki właściwemu środowisku robotnicy nie będą potrzebować materialnej motywacji do ciężkiej pracy.
Środowisko wychowawcze.
Całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalno - oświatowych i instytucjonalnych w ich wzajemnych związkach i zależnościach. W tym rozumieniu środowisko jest przestrzenią, w której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb.
Rodzina.
Rodzina - stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą, a zarazem podstawowa komórkę. Jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka.
System - złożony jest z elementów, które są ściśle ze sobą powiązane, wzajemnie na siebie oddziałują i pozostają w dynamicznej równowadze (jakakolwiek zmiana w obrębie systemu wpływa na pozostałe jego części i zachodzące pomiędzy nimi relacje).
Elementy systemu rodzinnego - jest to grupa współzależnych od siebie osobników związanych ze sobą przez historię, więzi emocjonalne i określone strategie działania, które służą zarówno zaspokajaniu potrzeb rodziny, jak i ich samych. Elementy te to:
reguły jakie panują w rodzinie
role
stopień otwartości systemu
Zadania rodziny:
przygotowywanie dzieci do wejścia w życie społeczne, wychowanie i pielęgnowanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego
prowadzenie gospodarstwa domowego zaspokajającego potrzeby członków rodziny
sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem i trudnościami życiowymi
utrzymanie granic -psychologicznych jednostki, jak i całego systemu
utrzymanie fizycznego otoczenia - wszystkie funkcje ekonomiczne
budowanie, kierowanie klimatem emocjonalnym - rodzaj relacji, więzi, sposoby wyrażania emocji
Funkcje rodziny:
Biopsychiczna
prokreacyjna
seksualna
Ekonomiczna
materialno - ekonomiczna
opiekuńczo - zabezpieczająca
Społeczno - wyznaczająca
stratyfikacyjna
legalizacyjno - kontrolna
Socjopsychologiczna
socjalizacyjno - wychowawcza
kulturalna
religijna
rekreacyjno - towarzyska
emocjonalno - ekspresywna
Postawa rodzicielska - jest tendencja do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka, sytuacji czy problemu, na który jest skierowana. Każda postawa rodzicielska zawiera trzy składniki: myślowy, uczuciowy i działania.
Grupa rówieśnicza.
Typ grupy społecznej, Organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną- wieku, lecz ze względu na typ więzi pomiędzy członkami (bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą). Mogą do niej przynależeć osoby o zróżnicowanym wieku. Jest to najstarsza grupa pierwotna. Charakteryzuje się tym, iż przynależność do niej jest dobrowolna, tworzona jest spontanicznie. Istotna jest ze względu na proces socjalizacji jednostki. W grupach rówieśniczych kształtują się także subkultury.
Destrukcja.
Rozpad, rozkład, burzenie, zniszczenie czegoś: Dawne związki plemienne uległy szybkiej destrukcji pod wpływem cywilizacji kolonialnej. Trzeba to robić nie w warunkach ruiny
i destrukcji rynku, ale wzrostu gospodarczego. łac. destructio `zaburzenie'
Dysfunkcja.
Pojęcie wprowadzone do socjologii przez Roberta Mertona, określające zjawiska wpływające w sposób negatywny (pomniejszający) na modyfikację lub adaptację systemu społecznego. W wyniku oddziaływania dysfunkcji system ulega ciągłym napięciom
i deformacjom, które z kolei przy pomocy funkcji są redukowane. Nieustanne oddziaływanie funkcji i dysfunkcji sprawia, że system nigdy nie pozostaje niezmieniony
i ulega ciągłym przekształceniom.
Dysfunkcje stanowią analityczną podstawę do badań nad dynamiką i zmianą, pozwalając analizować system społeczny nie tylko jako statyczną strukturę, lecz również przyglądać się zmianom jakie w nim zachodzą.
Degradacja społeczna.
Deklasacja, sytuacja, w której dana jednostka lub grupa społeczna utraciła swój dotychczasowy status i pozycję społeczną, najczęściej wskutek złamania jakiś norm społecznych (np. naruszenie obowiązków pracowniczych, przestępstwo) lub zdarzeń
o mniej lub bardziej nieprzewidywalnym charakterze (np. bankructwo). Degradacja społeczna dokonuje się zazwyczaj w obrębie hierarchicznej struktury władzy, prestiżu lub bogactwa, wiąże się zwykle z przejściem od klasy wyższej do klasy niższej i jest przeciwieństwem awansu społecznego.