FENOMENOLOGIA

FENOMEN - jest czymś, co się pojawia, czymś, co widzimy, tak, jak widzimy, i co możemy wiernie opisać, nie wydając o tym żadnego sądu dopóki nie zobaczymy tego takim, jakim jest.

ŚWIADOMOŚĆ (AKTY ŚWIADOMOŚCI)- sposób widzenia świata. Świadomość stara się widzieć to, co się zjawia, bez żadnych uprzedzeń i gotowych teorii, skupiając się na tym, co najistotniejsze (istota rzeczy = eidos), a nie na tym, co przypadkowe i jednostkowe. Temu wnikliwemu widzeniu towarzyszy dokładny opis.

INTENCJONALNOŚĆ- Husserl: każda świadomość jest świadomością czegoś, co oznacza, że nie istnieje świadomość nieintencjonalna, czyli pusta. Według Ingardena, dzieło, literackie jest tworem intencjonalnym utrwalonym w intersubiektywnych znaczeniach oraz w piśmie i dzięki temu zrozumiałym. Dzieło literackie jest tworem schematycznym, domagającym się aktualizacji.

CZYSTA LOGIKA- fundament, na którym można oprzeć się relatywizmowi. Typ logiki, której status bytowy jest niezależny od jakichkolwiek postaw empirycznych i kulturowego kontekstu.

PRAWDA- istnieje obiektywnie, czyli niezależnie od jednostkowych sądów. Ostatecznym sprawdzianem prawdy jest jej oczywistość, czyli to, że się ona prezentuje wszystkim tak samo, niezależnie od punktów widzenia i sądów. Prawda jest do odkrycia, a nie do skonstruowania, można ją jedynie odkryć, a nie wytworzyć.

EMPIRYCZNY - odnoszący się do doświadczenia zmysłowego. Fenomenologiczne badania transcendentalne wychodzą poza porządek empiryczny.

CZYSTY OPIS - nie jest to opis empiryczny, nie odnosi się di rzeczywistych i osobistych przeżyć, a więc nie może to być interpretacja.

EJDETYCZNY- związany z ponadjednostkową istotą rzeczy, obecną w poszczególnych przedmiotach.

OPIS EJDETYCZNY - na przykładzie jednostkowych przeżyć uchwytuje ich istotę, wychodzącą poza jednostkowe przypadki. Stara się odsłonić to, co w danym przedmiocie stanowi o jego esencji i nie jest uzależnione od zmiennej perspektywy poznawczej.

KORELACJA- relacja między przedmiotem a świadomością, polegająca na tym, że dany przedmiot jest odpowiednikiem aktu świadomości, co oznacza, że zostaje on przekształcony przez akt poznania i staje się fenomenem, który posiada jakieś znaczenie.

TRANSCENDENTALNY- wykraczający poza doświadczenie zmysłowe, w stronę rozumu, który ustanawia możliwości wszelkiego doświadczenia. Rozróżnienie oddzielające starannie to, co zmysłowe, od tego, co rozumne.

EPOCHÉ- redukcja transcendentalna polega na wzięciu w nawias świata epirycznego na rzecz samej świadomości. Człowiek zostaje zredukowany do czystej świadomości, zaś rzeczy do przedmiotów obdarzonych przez świadomość sensem, czyli fenomenów.

SAMOOCZYWISTOŚĆ- właściwość tego, co jest zrozumiałe i oczywiste same z siebie. Prawda jest samooczywista, gdyż prezentuje się każdemu tak samo.

HETERONOMICZNY- Ingarden: status bytowy dzieła literackiego jest niezależny od świadomości czytelnika. Dzieło w swym materialnym uposażeniu istnieje niezależnie, lecz jako przedmiot estetyczny zależy wyłącznie od aktywności czytelnika.

QUASI- SĄDY- Ingarden: rodzaj zdań typowy dla dzieła literackiego, które nie orzekają niczego wprost o rzeczywistości, lecz ustanawiają osobną rzeczywistość fikcyjną. Nie podpadają pod kryteria prawdy i fałszu.

WARSTWOWY CHARAKTER DZIAŁA LITERACKIEGO- Ingarden: każde dzieło literackie składa się z czterech warstw: 1. brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rządu; 2. jednostek znaczeniowych; 3. uschematyzowanych wyglądów; 4. przedmiotów przedstawionych, wyznaczonych przez sensy zdań. Warstwowość dopełniona jest przez fazowość, czyli następstwo części.

SCHEMATYCZNOŚĆ- podstawowa strukturalna właściwość każdego dzieła sztuki. W dziele sztuki pewne jego cechy są prezentowane schematycznie i domagają się aktualizacji przez odbiorcę w procesie konkretyzacji.

KONKRETYZACJA- Ingarden: wypełnienie przez indywidualnego czytelnika schematycznej struktury dzieła literackiego podczas aktu odczytania.

FENOMENOLOGIA MARZENIA- marzenie odgrywa rolę podwójną: powołuje do istnienia podmiot marzący, ale także zespala byt wokół swego marzyciela. Czytanie literatury jest badaniem marzącej wyobraźni w akcie marzenia. Literaturze przyznaje się rolę ujawniania świata poprzez obraz, czyli przedmiot wyobraźni.

APELATYWNA STRUKTURA TEKSTU- Iser: oznaczenie struktury dzieła literackiego wymuszającej interakcję miedzy tekstem a czytelnikiem, polegającą na realizacji wpisanego w dzieło scenariusza lektury.

ESTETYKA RECEPCJI- postawa podkreślająca aktywny udział czytelnika w konstruowaniu sensu dzieła literackiego.

HORYZONTY OCZEKIWAŃ- Jauss: zbiór przeświadczeń czytelnika, umożliwiających mu odbiór danego dzieła. Proces odbioru polega na nieustannym potwierdzaniu i poszerzaniu horyzontu oczekiwań, który to mechanizm stanowi podstawę ewolucji literackiej.

CZYTELNIK IMPLIKOWANY- Iser: termin, który zakłada zarówno wstępną strukturalizację możliwego znaczenia przez tekst, jak i aktualizację tej możliwości przez czytelnika w akcie lektury.

HERMENUTYKA

HERMENUTYKA- 1. sposoby objaśniania tekstów, służyła tłumaczeniu słów i znaków zesłanych przez bogów; 2. hermeneutyka filozoficzna zaczęła pytać o to, jak możliwe jest rozumienie w ogóle i stała się podstawą nauk humanistycznych, przeciwstawionych naukom przyrodniczym; 3. filozofia hermeneutyczna, dla której najważniejszym zagadnieniem jest rozumiejąca egzystencja człowieka.

HERMENUTYKA I EGZEGEZA- wykorzystywana do objaśniania Pisma Świętego. Najpilniejsze pytanie dotyczyło tego, gdzie kryje się prawdziwy sens tekstu. 1. prawdziwy sens jest sensem dosłownym, tekst mówi to, co mówi a nie mówi czegoś zupełnie innego (h. literalna); 2. sens tekstu jest sensem przenośnym, znaczenie tekstu jest tylko znakiem odsyłającym do innego znaczenia (h. figuralna).

ROZUMIENIE- podstawowy wymiar istnienia człowieka, który nie istnieje bez rozumienia świata i samorozumienia, dokonującego się dzięki językowości i dziejowości. Poprzedza ono wszelką wiedzę i wszelkie poznanie.

HERMENEIA- dla Greków hermeneutyka istniała w trzech wymiarach. 1. jako umiejętność wykładni boskiego objawienia; 2. wyjaśnienie i przekazywanie świętych tradycji; 3. sposób wyjaśniania myśli mową.

WYKŁADNIA- filologiczna interpretacja tekstu. Świata nie sposób oddzielić od jego wykładni, z czego wynika interpretacyjny charakter rzeczywistości.

KOŁO HERMENEUTYCZNE- Schleiermacher: nie można zrozumieć części tekstu bez odwołania do całości i odwrotnie: całość pozostaje niezrozumiała, jeśli nie odwołamy się do poszczególnych części. Interpretator musi nieustannie krążyć między częściami a całością. Heidegger: każde rozumienie musi być poprzedzone przez swoiste przed-rozumienie. Cp oznaczać miało, że interpretator, zanim jeszcze zacznie interpretować, posiada własne rozumienie świata i dysponuje określonymi poglądami na to, co przyjdzie mu interpretować. Rozumienie nie rozpoczyna się od zera, lecz jest procesem uwikłanym w światopogląd interpretatora.

PRZESĄDY- zinterioryzowane przeświadczenia, jakimi kieruje się podmiot w procesie rozumienia. Rozumienie nie jest procesem neutralnym, lecz zawsze zakorzenione jest w przedrozumieniu, które nim kieruje. Określają one pozycję podmiotu w kole hermeneutycznym i jego dziejowe usytuowanie.

TRADYCJA KARTEZJAŃSKA- mowa, jeśli pojawia się na horyzoncie świadomości, stanowi przeszkodę w osiągnięciu doskonałego czystego samooglądu, czystego samopostrzeżenia, stanowiącego absolutną podstawę wszelkiej pewnej wiedzy. Świat da się zrozumieć o tyle tylko, o ile jest przedmiotem całkowicie przezroczystej dla siebie świadomości.

TRADYCJA HERMENUTYCZNA- myślenie dokonuje się w żywiole mowy, gdyż całe doświadczenie świata jest zapośredniczone przez język. Nie istnieje czysta przechodniość między znakiem i znaczeniem, komunikowanie się nie jest tylko oznajmianiem gotowych treści, a świadomość nie jest dana sobie bezpośrednio, lecz mediacyjnie, to znaczy, że nie jest doskonale wobec siebie samej przejrzysta.

EPISTEMOLOGIA- ogólna teoria przedstawień, stanowiła w kulturze europejskiej nieodmiennie metanarrację poznawczą gwarantującą pewność wiedzy, zbudowana jest na przeświadczeniu, iż nie tylko możliwe ale i konieczne jest skonstruowanie niekestionowalnych, niezależnych od wyników badań ram, w których osiągnięte rezultaty nie będą już budzić żadnych wątpliwości.

DASEIN- tubycie, określenie egzystującej w świecie jednostki. Jest w świecie i odnosi się do niego rozumiejąco i z troska, co oznacza, iż się w tym świecie potrafi odnaleźć i zachować. Jest sposobem egzystencji Dasein, co oznacza, że rozumienie nie jest już sposobem poznawania świata, lecz istnienia w nim.

JĘZYK- pierwotny żywioł ludzkiej egzystencji. Heidegger: Człowiek istnieje, bo istnieje w mowie, która ma możliwość odsłaniania świata. Gadamer: język to każdy byt, który poddaje się rozumieniu.

HERMENEUTYKA PODEJRZEŃ- Ricoeure: oznaczenie krytycznego nurtu w hermeneutyce nowożytnej, który poddaje w wątpliwość suwerenność podmiotu.

WYJAŚNIENIE- postępowanie typowe dla nauk przyrodniczych, zajmujących się wyjaśnianiem faktów. Według Ricoeura wstępny etap procesu hermeneutycznego zmierzającego do rozumienia.

TOŻSAMOŚĆ NARRACYJNA- konieczność opowiadania w procesie ustanawiania własnej tożsamości. Opowieść dokonuje redeskrypcji życia poprzez fikcję.

TRADYCJA- historyczna przestrzeń łącząca tekst i jego interpretację. Ricoeur: nieusuwalny składnik samorozumienia. Gadamer: tradycja zwarta w piśmie (w tekstach) powinna zostać wyzwolona z tego, co obce i przyswojona w akcie rozumienia.

DZIEJOWOŚĆ- określa sposób bycia człowieka wskazujący na jego zanurzenie w historii i tradycji, a także konieczność jej interpretacji. Jako że historia oddziałuje na człowieka, człowiek istnieje w nieusuwalnym horyzoncie tradycji, która determinuje jego samopoznanie. Egzystencja człowieka jest dziejowa, ponieważ jej zmienność naśladuje dynamikę przeszłości uaktualnionej w każdym akcie interpretacji.

FUZJA HORYZONTÓW- Gadamer: określa elementarny warunek rozumienia przeszłości. Rozumienie musi zniwelować dystans między tym, co przeszłe i tym, co teraźniejsze, co możliwe jest dzięki przyswajaniu tego, co obce, i dzięki uczestnictwu w tej samej tradycji. Horyzont rozumienia jest ograniczony przez naszą dziejowość, lecz może ulec rozszerzeniu przez twórczy kontakt z dziełami z przeszłości.

ROZMOWA- Gadamer: podstawowym modelem, na którym oparte jest rozumienie, jest zawarty w pytaniach i odpowiedziach dialog. Rozmowa, w której spotykamy coś, z czym wcześniej nie mieliśmy kontaktów, ma moc przemieniania naszego myślenia.

HERMENEUTYKA ROMANTYCZNA- wywodzące się z estetyki geniuszu przekonanie, że trzeba rozumieć autora lepiej niż on sam siebie rozumiał. Rozumienie polegało na „odtworzeniu pierwotnego tworzenia”.

STRUKTURALIZM

STRUKTURA/SYSTEM- układ, budowa, organizacja wewnętrzna, konstrukcja. Kategoria struktury upowszechniła się 1929 roku w wyrażeniu „struktura danego systemu”- a więc określenie dotyczące wewnętrznej organizacji systemu języka. Najpełniejsze ujęcie tego terminu przestawił w 1968 Jean Piaget i wyróżnił następujące właściwości struktury: 1.całościowość - struktura nie jest sumą składników, ale całością o określonej i spójnej organizacji wewnętrznej; 2.przekształcenia- struktura jest dynamiczna, zdolna do wewnętrznych procesów transformacyjnych; 3. samosterowność i zamknięcie- nie odwołuje się do niczego poza sobą, aby usprawiedliwić własne procesy transformacyjne; 4. funkcjonalizm- każdy element pełni określoną funkcję; 4. prawidłowości i homologie- na podstawie struktur niższego rzędu możemy określić struktury wyższego rzędu.

ZNAK JĘZYKOWY- składa się z elementu znaczącego i znaczonego. Najistotniejsze jest to, iż ciągom dźwiękowym odpowiadały pojęcia ogólne, a nie rzeczywiste przedmioty, oraz że związek między dźwiękami a pojęciami ma charakter arbitralny.

GRY JĘZYKA- porównany do partii szachów. W języku każdy składnik przybiera określoną wartość dzięki opozycji do wszystkich innych składników. W języku istnieją niezmienne reguły, przyjęte raz na zawsze. Wreszcie przechodzenie od jednej synchronii do drugiej nie zakłóca równowagi wewnątrz całego systemu, choć na niego oddziałuje.

JĘZYK POETYCKI- ogół sprecyzowanych właściwości charakterystycznych dla literatury. Jest uznany bądź za system, bądź za funkcjonalną odmianę praktyki językowej, której główną właściwością jest dominowanie funkcji estetycznej w przeciwieństwie do innych odmian języka, w których funkcja ta odgrywa rolę drugorzędną.

OŚ WYBORU I OŚ KOMBINACJI- tworzenie wypowiedzi zawsze musi być poprzedzone wyborem pewnych jednostek językowych (np. wyrazów) z inwentarza możliwości (kodu) i pociąga za sobą kombinacje owych jednostek (łączenie ich w szeregi o wyższym stopniu złożoności).

METODA FONOLOGICZNA- Trubiecki: 1. przejście od badania uświadamianych zjawisk językowych do badania ich nieuświadamianej infrastruktury; 2. uznanie relacji poszczególnych członów języka za postawę analizy; 3. wprowadzenie pojęcia systemu; 4. odkrywanie ogólnych praw na drodze analizy logicznej, dzięki czemu zyskiwały one charakter absolutny.

MIT- system relacji znaczeniowych, zachodzących między elementarnymi jednostki opowieści mitycznej- mitemami. Mitemy wyodrębniane były na drodze analogii do podstawowych cząstek języka naturalnego- fonemów, ale analizowane były na poziomie zdań oznajmujących.

FUNKCJA- element fabuły bajki magicznej. Postępowanie osoby działającej, określone ze względu na jego znaczenie dla przebiegu tej fabuły.

GRAMATYKA- zespół reguł budowy systemu językowego i zasad tworzenia poprawnych wypowiedzi w tym języku oraz dyscyplina językoznawstwa badające te reguły. W koncepcji Chomsky'ego nieskończony zbiór wypowiedzi językowych miał być tworzony za pomocą skończonego repertuaru reguł- operacji dokonywanych na słowniku danego języka.

GRAMATYKA NARRACYJNA- model wytwarzania tekstów narracyjnych (opowiadań) uznany także za wstępny model kompetencji literackiej (uniwersalnych warunków możliwości tworzenia wypowiedzi literackich).

NARRATOLOGIA- główny nurt badań narratologów stanowiły próby skonstruowania modelu wytwarzania fabuł, uznana za pierwszy krok na drodze do odkrycia uniwersalnej gramatyki literatury. Łączyła ona w sobie perspektywę strukturalno-semiologiczną z inspiracjami płynącymi z badań Lévi-Straussa i analiz rosyjskiej bajki magicznej Proppa oraz wpływami gramatyki transformatywno-generatywnej.

AKTANT- rola postaci powiązana z określoną funkcją, która należy odróżnić od konkretnej postaci w konkretnej fabule (aktora). U Iana Fleminga aktantem jest agent, a aktorem Bond.

DEKONSTRUKCJA- sposób czytania tekstów filozoficznych. W pierwszej fazie dekonstrukcja przybrała charakter „strategiczny”- była specyficznym rodzajem krytyki metafizycznych konstrukcji pojęciowych, praktykowanej w toku lektury kanonicznych tekstów reprezentujących tę tradycję. Termin został stworzony w nawiązaniu do dwóch pojęć: destrukcja i demontaż.

ŚMIERĆ AUTORA- symboliczne usunięcie z dyskursu teoretycznego kategorii „autora” jako hipotetycznego gwaranta poprawności odczytania tekstu literackiego, a w zamian otwarcie pola twórczej aktywności czytelnikowi- właściwemu twórcy tekstu literackiego. Podważanie czytania tekstu zgodnie z tzw. intencja autorską.

DZIEŁO/TEKST- kategoria „tekstu” została umieszczona w opozycji do „dzieła” i oznaczała przede wszystkim zmianę postawy wobec literatury. Rezygnacja ze statycznego u przedmiotowego traktowania utworu literackiego na korzyść dynamicznej i procesualnej koncepcji tegoż utworu- uznawanego za praktykę nieskończonej produkcji sensu.

EPISTEM- ukryte prawa rządzące dyskursami, a zwłaszcza obecne w nich nieuświadamiane ogólne formy myślenia

AUTOR- Foucault: „autor” jest tylko konstrukcją dyskursu i jego funkcją- nie jest rozumiany jako dawca dyskursu i nie może sprawować nad nim władzy. Jest przede wszystkim instancją klasyfikującą i narzucającą z góry sposoby istnienia i funkcjonowania wypowiedzi w społeczeństwie.

INTERTEKSTUALNOŚĆ- koncepcja według której każdy tekst literacki wchłania w siebie inne, wcześniejsze teksty, jest więc siecią rozmaitych zapożyczeń, które się w nim nawarstwiły. Analiza intertekstualna ma za zadanie te zapożyczenia wydobyć, odtwarzając w ten sposób proces powstawania tekstu.

POST- -- w każdym przypadku zastosowanie przedrostka „post-„ mamy doczynienia z nurtami o charakterze krytycznym nastawionymi na rewizję założeń tradycji, formacji itd. znajdujących się w pozycji „ante”. Nurty „postyczne” pojawiają się w chwili kryzysu danej tradycji lub wyczerpania się jej dotychczasowych możliwości.

DEKONSTRUKCJA

RETORYCZNOŚĆ- mechanizm językowy zawieszający referencjalność tekstu, która przestaje być oczywista i okazuje się tropem bądź figurą.

LOGOCENTRYZM- zbiór metafizycznych przeświadczeń, wedle których istnieje określone, w pełni obecne źródło sensu, podporządkowujące sobie i wyznaczające wszystkie pochodne znaczenia, określane jako wtórne i zależne.

DIFFÉRANCE- mechanizm wytwarzania znaczeń w systemie języka i w rzeczywistości, uniemożliwiający likwidację ich zróżnicowania. Nie istnieją z systemie językowym elementy całkowicie pozytywne, wyłączone spod prawa różnicy.

APORIA- brak rozstrzygnięcia w sporze ze względu na równowagę argumentów. Sytuacja nierozstrzygalna powstająca wówczas, gdy warunek możliwości czegoś jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości dzieje się tak zawsze, gdy dwa znaczenia danego tekstu, retoryczne i logiczne są wobec siebie asymetryczne i niemożliwe do uzgodnienia.

LITERACKOŚĆ- Derrida: nie istnieją teksty literackie same w sobie. Nie jest to przyrodzona istota, wewnętrzna właściwość tekstu. Jest korelatem intencjonalnego odniesienia do tekstu, intencjonalnym odniesieniem, integrującym w sobie, jako składnik lub warstwę intencjonalną, mniej lub bardziej ukrytą świadomość reguł: konwencjonalnych lub instytucjonalnych, w każdym razie społecznych.

IDIOM/INSTYTUCJA- Derrida: dwa uzupełniające się bieguny każdego doświadczenia, w tym doświadczenia literackiego. Wskazuje na zdarzeniowy i jednostkowy charakter dzieła literackiego, instytucja zaś na jego konwencjonalność. Idiom i instytucja uzupełniają się wzajemnie: dzieło całkowicie idiomatyczne byłoby niezrozumiałe, dzieło całkowicie zinstytucjonalizowane- pozbawione oryginalności.

IL N'Y A PAS DE HORS-TEXTE- nie istnieje poza-tekst. Nie istnieje żadne słowo lub zdanie, które można by umieścić poza jakimkolwiek kontekstem i w ten sposób utrwalić jego sens. Zawsze istnieje możliwość zrekontekstualizacji słowa, zdania lub tekstu, która zmieni ich znaczenie.

INSKTYPCJA- Derrida- wpisanie znaczenia w nieskończony łańcuch znaków, które sprawia, iż znaczenie zawsze jest skontektualizowane, włączone w system, nad którym nie ma kontroli, i nigdy nie jest dane bezpośrednio same w sobie.

MISREADING- niedoczytanie, określenie rewizjonistycznej, twórczej, idiosynkratycznej lektury uprawianej przez mocnego poetą wobec swojego prekursora, wynikającej z lęku przed wpływem poetyckim. Polega on [wpływ] zawsze na błędnym odczytaniu dzieła poety wcześniejszego, jest aktem twórczej korekty, która z konieczności przybiera formę błędnej interpretacji. De Man: pomieszanie porządku języka i porządku poznania oraz nieuzasadnionym zaufaniu do języka, nad którym nikt nie może sprawować absolutnej kontroli.

IRONIA: de Man: jest permanentną parabazą alegorii. Jeśli alegoria opiera się na całkowicie arbitralnym i konwencjonalnym związku pomiędzy znaczeniem dosłownym i przenośnym, to ironia ciągle przerywa te spójność, komplikując relację pomiędzy poziomami znaczeń.

MATERIALNOŚĆ JĘZYKA- de Man: język składa się z dwóch warstw. Pierwsza to całkowicie przypadkowe, niezależne oraz arbitralne dźwięki i litery, które nie posiadają żadnego sensu. Na tę chaotyczną materię językową nakładana jest warstwa tropów i figur, dzięki której możliwe jest tworzenie znaczeń. Proces nakładania jest arbitralny, konwencjonalny i czysto mechaniczny, nie ma żadnego związku pomiędzy dźwiękami i znakami graficznymi a znaczeniami, jakie tym dźwiękom i znakom przypisujemy.

PRAGMATYZM

KULTURA POSTFILOZOFICZNA- pooświeceniowa kultura nowożytna, w której tradycyjne pytania metafizyczne trącą swoją ważność ze względu na brak absolutnego kryterium weryfikacji.

DARWINIZM-utożsamiany z pragmatyzmem pogląd na świat wyrażający wzrastającą zdolność do kształtowania narzędzi niezbędnych jednostce do przetrwania. Darwinowska wizja języka jako użytecznego narzędzia pozostaje w sprzeczności z wizja języka jako reprezentacji rzeczywistości. Użyteczność narzędzia zastępuje tu trafność przedstawień.

PERSPEKTYWIZM- przekonanie o ścisłej zależności kształtu świata od perspektywy, w jakiej jest on postrzegany.

KLASYCZNA KONCEPCJA PRAWDY- teoria głosząca, iż prawdziwość sądu jest uzależniona od zgodności sądu z rzeczywistością.

WSPÓLNOTA INTERPRETACYJNA- zbiór podzielonych przeświadczeń na temat literatury i interpretacji. Wspólnota z jednej strony umożliwia nam interpretację literatury (bo zakłada, że da się ją interpretować), z drugiej ogranicza jej dowolność (bo nie można zrobić z tekstami wszystkiego). Znaczenie tekstu nie jest dane, lecz tworzone w procesie interpretacji, bez której tekst byłby przedmiotem w ogóle pozbawionym sensu.

ESENCJALIZM- pogląd, według którego ludzie, rzeczy bądź teksty posiadają ukrytą istotę, określającą ich prawdziwą naturę. Istota ta istnieje niezależnie od jakichkolwiek poglądów i nie jest wynikiem jakichkolwiek interpretacji. Bycie człowiekiem uzależnione jest od posiadania niezmiennej i pozahistorycznej natury ludzkiej, która musi być obecna w każdym człowieku.

IRONIA- postawa antymetafizyczna, świadoma tymczasowości każdego opisu rzeczywistości i braku słownika finalnego, w którym można by dokonać wyczerpującego opisu świata. Ironista wierzy w istnienie prawdziwej natury człowieka jak i świata.

PARADYGMAT- zbiór milcząco przyjmowanych założeń i przekonań umożliwiających badania naukowe. To nie fakty dyktują nam sposoby poznania, lecz odwrotnie. Gdy obserwacje poczynione w obrębie konkurujących ze sobą paradygmatów wchodzą ze sobą w konflikt, nie można rozstrzygnąć tego sporu przed odwołanie się do faktów, gdyż to właśnie status tego, co uznajemy za fakt, podlega zakwestionowaniu.

RETORYKA- teoria wymowy. Postawa filozoficzna zakładająca, iż prawda i sens nie są do odnalezienia, lecz do stworzenia, wyprodukowania przez dyskurs. Homo rhetoricus to człowieka świadomy własnych ograniczeń poznawczych i skłonny do negocjacji znaczenia w przestrzeniu publicznej.

EPISTEMOLOGIA- teoria adekwatnych przedstawień, których gwarantem jest podmiot nieuwikłany w rzeczywistość poznawczą. Wiedzę zmierzającą do pewności Rorty nazywa wynikiem manipulowania przedstawieniami.

HOLIZM- poszczególne części systemu lub jakiejś całości nabierają znaczenia dopiero przez odniesienie do owej całości. Ludzie zmieniają swoje przekonania nie dlatego, że nie odpowiadają one rzeczywistości, lecz po to by lepiej pasowały do innych przekonań lub by zbudować wśród nich rodzaj równowagi.

HISTORYZM

ANTYESENCJALIZM- jednostka nie kryje w sobie gotowej esencji, lecz jest wytworem zewnętrznych, historycznych okoliczności.

FACTA FICTA- historia jest tylko konstrukcją, dokonywaną z określonego punktu widzenia.

TROPOLOGIA- system tropów retorycznych rządzących narracją historyczną. Każda z czterech podstawowych tropów: metafora, synekdocha, ironia i metonimia- inaczej ustala relację między częścią a całością, i dlatego odpowiada za inny rodzaj historiograficznej opowieści i inny rodzaj ideologii.

MYTHOI- wzorzec fabularny, archetyp. Wg Frye'a: wzorzec romansowy zakłada przekraczanie przez bohatera ograniczeń jego własnej egzystencji. Walkę z przeciwnościami losu, zwycięstwo i wyzwolenie, które potwierdza zwycięstwo dobra nad złem; wzorzec satyryczny- zakłada niemożliwość wyzwolenia się spod panowania zła; wzorzec komediowy zakłada chwilowe pojednanie sił w świecie społecznym lub naturalnym; tragedia takie pojednanie uniemożliwia, choć niepowodzenie bohatera dodaje otuchy widzom tragicznego spektaklu.

NARRACJA - jeden z podstawowych trybów dyskursu historycznego. Wedle historyków kładących nacisk na narracyjny wymiar dyskursu historiograficznego, narracja nie jest sprawozdaniem z tego, co się zdarzyło, lecz nadaje sens faktom, czyli je interpretuje.

GĘSTY OPIS - metoda interpretacyjna wchodząca od pozornie nieznaczącego faktu kulturowego i stopniowo odsłaniająca jego gęstość poprzez ujawnianie kryjących się w nim śladów praktyk symbolicznych, zinstytucjonalizowanych kodów i konwencji. Odczytany tekst zanurzany jest w szerszym kontekście kulturowym pozornie nieznaczący artefakt kulturowy odsłania swoje znaczeniowe bogactwo.

TEKSTUALNOŚĆ HISTORII/HISTORYCZNOŚĆ TEKSTÓW- dwukierunkowa relacja między historią a tekstami, oznaczająca brak bezpośredniego dostępu do historii i nieusuwalne usytuowanie każdego tekstu w niej.

MATERIALIZM KULTUROWY- odnosi się do relacji miedzy wytworami kultury i ich historycznymi uwarunkowaniami. Materialistyczne, bo zakorzenione w konkretnej sytuacji politycznej i ekonomicznej, miały być tutaj wszystkie językowe sposoby wytwarzania sensu i wartości.

BADANIA KULTUROWE

CODZIENNOŚĆ- praktyki życia codziennego to sposoby, w jakie działa jednostka nasycając swój świat znaczeniami. Badanie codziennej zwyczajności jest praktyczna nauka o tym, co jednostkowe, obracającą nasze przyzwyczajenia do traktowania naukowej racjonalności jako wiedzy ogólnej, wyabstrahowanej od tego, co okolicznościowe i przypadkowe.

KULTURA- system praktyk symbolicznych zakorzenionych w okreslonej ideologii opartych na wymianie.

HABITUS- zindywidualizowany system definicji przyjętych przez jednostkę w wyniku uczestnictwa w rozmaitych instytucjach edukacyjnych i określający sposób postrzegania rzeczywistości. Mechanizm modelujący percepcje, pozwalający jednostce na radzenie sobie w rozmaitych sytuacjach.

INNOŚĆ- cecha przysługująca temu, kto wymyka się subiektywnej władzy przedstawienia. Analiza inności umieszczona jest pomiędzy biegunem epistemologicznym (inność jest jedynie konstrukcja podmiotową) a biegunem metafizycznym (inność jest całkowicie niedostępna). Nie jest ani względna, ani całkowicie bez względna.

REPREZENTACJA- wyobrażenie rzeczywistości, które zasadniczo rożni się od niej samej. Charakterystyczny sposób podporządkowania sobie rzeczywistości poprzez konstruowanie jej obrazu. Badanie kultury jest badaniem społecznych sposób konstruowania przedstawień.

SOCJOLOGIA WIEDZY- podstawa metodologiczna zakładająca kulturowe zdeterminowanie wyników ludzkiej wiedzy.

KAPITAL KULTUROWY- stopień posiadanej wiedzy i kwalifikacji niezbędnie potrzebnych jednostce, by weszła w krąg pożądanych instytucji kulturalnych.

PRZEMOC SYMBOLICZNA- język nie jest prostym narzędziem komunikacji, lecz przejawem walki miedzy jednostkami i grupami, do których należą. Część gry wymiany kulturowej , która nie jest neutralna, lecz zakłada konflikt interesów i walkę o władzę symboliczną.

POLE- przestrzeń społeczna podzielona jest na niejednorodne pola, które wyznaczają jednostkom reguły instytucjonalnego działania. Sieć obiektywnych relacji miedzy pozycjami zajmowanymi przez podmiot.

HEGEMONIA- relacja miedzy klasa panującą a resztą społeczeństwa. Mieszczaństwo panuje nad resztą społeczeństwa dzięki swoim publicznym instytucjom, ale w życiu prywatnym roztacza swą władzę dzięki upowszechnianiu własnego światopoglądu. Nie jest tożsama z ideologią.

IDEOLOGIA- oznaczenie badań nad ideami, zakładającymi racjonalne dociekanie źródeł idei w celu odróżnienia prawdziwej wiedzy od potocznych opinii lub wierzeń religijnych. Badanie ideologii oznacza analizę sposobów, za pomocą których: jednostka staje się podmiotem działań społecznych, rzeczywistość społeczna zostaje uporządkowana przez system przeciwstawień i praktyk symbolicznych, przedstawienia zostaja wyprodukowane i rozpowszechnione w społeczeństwie.

WŁADZA- Foucault: efekt działania zinstytucjonalizowanych dyskursów ustanawiających podmiot. Władza nie jest w czyimś posiadaniu, lecz istnieje w stanie dyskursywnym, więc anonimowym, w związku z czym opór przeciwko władzy musi dokonać się także przez dyskurs.

DYSKURS- zbiór społecznie usankcjonowanych praktyk określających zarówno miejsce podmiotu, jak i status rzeczywistości. Rzeczywistość istnieje jako wypadkowa rożnych wypowiedzi na jej temat. Jednostka staje się podmiotem, gdy przyjmuje jako własne reguły dyskursu, narzucając jej określone wartości i przekonania. Nie jest neutralny światopoglądowo i jest podstawowym warunkiem konstruowania tożsamości.

PANOPTYZM- wszechwidzenie lub wszechwidzialność. Określenie form władzy, które nie opierają się na represji, lecz na ciągłym kontrolowaniu społeczeństwa oraz na „dyscyplinowaniu” ciała. Specyficzny model więzienia: w samym centrum okrągłej sali więziennej stoi strażnica, z której można obserwować wszystkie cele rozmieszczone naokoło. Więźniowie nie widza strażnika, on natomiast widzi ich. W zasadzie obecność strażnika nie jest potrzebna, albowiem sama możliwość bycia obserwowanym dyscyplinuje więźniów. Mamy doczynienia z wirtualnym nadzorem, który polega na tym, ze sama idea sprawowania kontroli ucieleśniona w postaci boksu dla strażnika oddziałuje na więźniów.

GENEALOGIA- stara się pokazać sposób formowania przedmiotów wiedzy i to, jak są one społecznie dyscyplinowane przez poświecone im dyskursy. Genealog nie wierzy w przyrodzoną neutralność pojęć i stara się odsłonić mechanizmy prowadzące do ich wyłonienia i utrwalenia w historii.

POSTKOLONIALIZM

IMPERIALIZM- praktyka, teoria oraz postawy dominującego centrum panującego nad odległym terytorium. Naturalna konsekwencją imperializmu jest kolonializm- zasiedlanie i podbój kulturowy owych terytoriów.

ORIENTALIZM- Said: 1. sposób badania określonego regionu geograficznego ze szczególnym uwzględnieniem jego języka i kultury; 2. pewien sposób myślenie oparty na ontologicznym i epistemologicznym rozróżnieniem miedzy Wschodem a Zachodem; 3. system myślenia, który prowadzi do unieważnienia Wschodu jako obszaru zainteresowań badaczy kultury; 4. korporacyjna instytucja, której celem jest opisywanie, analizowanie i propagowanie kultury Wschodu.

HEGEMONICZNA HISTORIOGRAFIA- zespól narracji historycznych prezentujących wydarzenia danego kraju z perspektywy kolonizatorów.

KANON- dominujący model literacki, który powstaje przez odrzucenie literatury regionalnej, peryferyjnej i marginalnej. Jej zadaniem jest wyznaczanie standardów językowych i kulturowych dla obszarów podporządkowanych imperialnemu państwu.

LITERATURA WSPÓLNOT NARODOWYCH- literatura pisana w języku angielskim, powstająca w krajach, które były kolonizowane. Jest to dokładne przeciwieństwo krytyki postkolonialnej i jednym z głównych obiektów jej ataku. Literatura krajów postkolonialnych powinna być omawiana zbiorczo, ze względu na wspólny język i kulturę.

WSPÓLNOTA WYOBRAŻONA- istota tożsamości narodowych we współczesnych społeczeństwach. Nie jest związana terytorialnie z państwem narodowym, jest natomiast narracyjnym wytworem tego, jak dana zbiorowość, nawet rozproszona, wyobraża własną przynależność do zbiorowości uznanej za własną.

DYSKURS (REPREZENTACJA)- nie odzwierciedla rzeczywistości, lecz ją konstruuje wedle określonej ideologii, czyli zbioru ujednoliconych zbiorowych wyobrażeń.

DYSKURS KOLONIALNY- posługując się stereotypami i kliszami, pozbawia swój przedmiot tego, co wyjątkowe i osobliwe, i narzuca mu zaprojektowaną przez siebie tożsamość. Kolonizowany, wbrew własnej woli, zmuszony jest do przyjęcia wizerunku skonstruowanego przez kolonizację.

DYSKURS EUROPEJCKI- konstruuje obraz społeczności i kultur nieeuropejskich wedle wzorca politycznego, uzasadniającego jego wyższość i kolonizację.

DYSKURS ZACHODNI- zmierza do supremacji białej większości kulturowej nad mniejszością kolorową przez narzucenie jej własnych wartości kulturowych, a tym samym własnego kanonu literackiego.

1

---