Warchoł Krzysztof

Rzeszów

Formy prowadzenia zajęć wychowania fizycznego w teorii i praktyce

Lekcja wychowania fizycznego wymaga od nauczyciela stosowania różnorodnych rozwiązań porządkowych, organizacyjnych i ćwiczebnych. Znajomość podstawowych form prowadzenia ćwiczeń, a przede wszystkim ich wszechstronne stosowanie w codziennej praktyce, stanowi podłoże sukcesu w realizacji zadań szczegółowych i celów operacyjnych procesu wychowania fizycznego.

Formy prowadzenia zajęć to określone sposoby organizacji ćwiczeń , realizacji konkretnych zadań ruchowych, odnoszące się do właściwego wykorzystania czasu oraz przestrzeni. Jak pisze S. Strzyżewski formy prowadzenia lekcji muszą być ściśle powiązane z metodami realizacji zadań ruchowych. Skuteczność i efektywność procesu wychowania fizycznego mierzona m.in. poziomem rozwoju kompetencji instrumentalnych, zależy w dużym stopniu od korelacji pomiędzy metodami i formami prowadzenia zajęć.

Do podstawowych form prowadzenia zajęć zaliczamy:

• formę frontalną

• formę zajęć w zespołach

• formę zajęć w zespołach z dodatkowymi zadaniami

• formę stacyjną

• formę obwodu ćwiczebnego

• formę małych obwodów ćwiczebnych

• formę indywidualną

Forma frontalna

Jest to sposób prowadzenia lekcji polegający na tym, że wszyscy uczniowie w tym samym czasie i miejscu wykonują identyczne ćwiczenia. Nauczyciel określa pozycję wyjściową i końcową ćwiczenia, czas, ilość powtórzeń, przerwę pomiędzy ćwiczeniami, jak również steruje intensywnością ćwiczenia - regulując tempo ćwiczeń. Frontalny sposób prowadzenia zajęć znajduje zastosowanie przede wszystkim w czasie rozgrzewki lub ćwiczeń kształtujących, w nauczaniu lub doskonaleniu prostych umiejętności ruchowych, realizacji ćwiczeń pomocniczych lub przygotowawczych - niewymagających asekuracji nauczyciela.

Forma frontalna powinna mieć również zastosowanie w każdym przypadku, gdy chcemy poprawić i kształtować poszczególne zdolności motoryczne. Tylko ćwiczenia wykonywane z odpowiednią intensywnością, a w przypadku kształtowania gibkości również w określonej pozycji wyjściowej, dają szansę poprawy siły, szybkości, wytrzymałości oraz gibkości.

Prowadzenie zajęć w sposób frontalny umożliwia nauczycielowi doskonałą realizację czynności kontrolnych, korygujących i naprowadzających. Mankamentem tego sposobu prowadzenia lekcji jest ograniczenie do minimum aktywności, pomysłowości, inwencji i samodzielności uczniów.

Formę frontalną należy łączyć z metodami reproduktywnymi realizacji zadań ruchowych, czyli metodą naśladowczo-ścisłą, zadaniowo-ścisłą i programowanego uczenia się.

Forma zajęć w zespołach

Jedna z najczęściej występujących form prowadzenia zajęć. Realizacja zadań ruchowych za pomocą formy zajęć w zespołach polega na podziale klasy na dwa lub więcej zespołów ( grup ćwiczących ) oraz przydzieleniu konkretnych zadań ruchowych do wykonania. Ćwiczenia wykonywane przez poszczególne zespoły mogą być takie same lub inne. Zależy to w dużej mierze od stopnia trudności i złożoności ćwiczenia. Planowanie różnorodnych ćwiczeń dla poszczególnych zespołów zapewnia w dużym stopniu przestrzeganie zasady wszechstronności, przemienności pracy oraz stopniowego - racjonalnego dozowania wysiłku. Główny cel lekcji powinien być realizowany na stanowisku ( stacji ), na której znajduje się nauczyciel. Pozostałe stacje mogą mieć charakter ćwiczeń przygotowujących lub pomocniczych. Czas ćwiczeń oraz sposób przechodzenia pomiędzy stacjami określa nauczyciel.

Zadania ruchowe przygotowywane do formy zajęć w zespołach muszą się charakteryzować większym stopniem złożoności - np. powinny stanowić elementy ciągów metodycznych. Ćwiczenia proste, łatwe mogą ograniczać efekty dydaktyczne oraz wychowawcze lekcji. Należy o tym pamiętać przy opracowywaniu koncepcji lekcji. Forma zajęć w zespołach daje bardzo dobre rezultaty w powiązaniu z metodą zadaniowo-ścisłą, programowanego uczenia się oraz metodą problemową.

Zastosowanie w szkolnej praktyce:

a) lekcja gimnastyki:

Przykład 1

I - zespół: nauka stania na rękach ( nauczyciel )

II - zespół: przewrót w przód z przysiadu podpartego do przysiadu podpartego

III - zespół: przejście równoważne po odwróconej ławeczce

IV- przewrót w tył z przysiadu podpartego do rozkroku

Przykład 2

I - zespół: nauka skoku rozkrocznego przez skrzynię ustawioną wszerz ( nauczyciel )

II- zespół: przewrót w przód z postawy do siadu prostego

III-zespół: przejście równoważne po ławeczce z pogłębianiem, stanie równoważne, zeskok z półobrotem ( forma układu )

IV-zespół zwis przerzutny z postawy zwieszonej na drabinkach

Przykład 3

I-zespół: nauka wymyku na drążku ( nauczyciel )

II-zespół: przewrót w tył z postawy poprzez siad prosty do rozkroku

III-zespół: układ ćwiczeń równoważnych na ławeczce: waga przodem, stanie równoważne, przejście we wspięciu, przejścia równoważne z pogłębianiem, przysiad równoważny, zeskok z półobrotem

IV-zespół: podpór łukiem leżąc tyłem

b) lekcja koszykówki

I-zespół: nauka rzutu z biegu

II-zespół: doskonalenie kozłowania piłki ze zmianą ręki kozłującej

III-zespół: doskonalenie podań i chwytów zakończonych rzutem do kosza

IV-zespół: przeskoki przez piłki lekarskie ustawione w rzędzie

c) lekcja piłki ręcznej

I-zespół: doskonalenie rzutu z biegu

II-zespół: doskonalenie kozłowania piłki ze zmianą ręki kozłującej i kierunku poruszania się

III-zespół: doskonalenie podań i chwytów w dwójkach zakończonych rzutem na bramkę

IV-zespół: kształtowanie zwinności ( bieg po kopercie )

d) lekcja lekkiej atletyki

I-zespół: nauka skoku w dal sposobem naturalnym

II-zespół: doskonalenie rzutu piłeczką palantową

III-zespół: bieg ciągły 400-600 m

Forma zajęć w zespołach z dodatkowymi zadaniami

Kolejny sposób prowadzenia zajęć, za pomocą którego dąży się do ograniczania i eliminowania przerw i przestojów występujących często w sytuacji, gdy uczeń czeka na swoją próbę. Jest to szczególnie ważne w przypadku lekcji wychowania fizycznego prowadzonych z dużymi grupami ćwiczących. W celu zwiększenia intensywności lekcji oraz efektywnego wykorzystania czasu zajęć stosuje się dodatkowe zadania. Uzyskanie pozytywnych efektów takiego sposobu prowadzenia ćwiczeń wymaga od nauczyciela znajomości pewnych zasad, które należy przestrzegać przy doborze ćwiczeń dodatkowych:

• zadania dodatkowe muszą angażować inne partie mięśni w porównaniu z realizacją zadania głównego

• uczeń wykonuje zadanie dodatkowe dopiero po zadaniu głównym na stacji i wstępuje do zespołu

• zadania dodatkowe mogą mieć charakter ćwiczeń wyrównawczych lub usprawniających

• wykonywanie zadań dodatkowych nie powinno wymagać ochrony współćwiczących lub nauczyciela

• ćwiczenia dodatkowe muszą być proste, łatwe i znane ćwiczącym

• zadania dodatkowe powinny wdrażać ćwiczących do samokontroli i samooceny

Stosowanie formy zajęć w zespołach z dodatkowymi zadaniami wymaga także odpowiedniego miejsca i przestrzeni.

Przykłady praktycznych rozwiązań:

a) lekcja gimnastyki

Przykład 1

I-zespół:

• doskonalenie stania na rękach ( zadanie główne )

• wykonanie skoków przez skakankę dowolnym sposobem ( wg inwencji ucznia )

II-zespół:

• przewrót w przód z przysiadu podpartego do rozkroku ( zadanie główne )

• rzut piłką lekarską do celu

III-zespół:

• przejście równoważne po ławeczce połączone z przekładaniem piłki gumowej wokół tułowia ( zadanie główne )

• skłony tułowia z leżenia tyłem przy drabinkach

IV-zespół:

• przewrót w tył z postawy do półszpagatu ( zadanie główne )

• kształtowanie gibkości w pozycjach niskich - wg inwencji ucznia

Przykład 2

I-zespół:

• nauka kołowrotu w tył z podporu przodem na drążku ( zadanie główne )

• kształtowanie gibkości w siadzie prostym

II-zespół:

• doskonalenie przerzutu bokiem ( zadanie główne )

• waga przodem, tyłem, bokiem

III-zespół

• układ ćwiczeń zwinnościowo-akrobatycznych: z postawy przewrót w przód do przysiadu podpartego, przejście do postawy, ramiona w górę zewnątrz, przewrót w tył do rozkroku podpartego, podskokiem przysiad podparty, powrót do postawy ( zadanie główne )

• skok dosiężny

IV-zespół:

• przeskok zawrotny przez 3 części skrzyni ( zadanie główne )

• układ ćwiczeń z obręczą gimnastyczną -wg inwencji ucznia

Przykład 3

I-zespół:

• nauka skoku kucznego przez skrzynię ustawioną wszerz ( zadanie główne )

• przejście równoważne po ławeczce z woreczkiem na głowie

II-zespół:

• doskonalenie przewrotu w tył do „półwagi” ( zadanie główne )

• skłony tułowia z piłką lekarską

III-zespół:

• doskonalenie stania na rękach przy drabinkach ( zadanie główne )

• przełożenie szarfy od stóp do głowy

IV-zespół:

• doskonalenie przewrotu w przód z postawy o nogach prostych ( zadanie główne )

• próba gibkości ( ISF K. Zuchory )-samokontrola i samoocena

b) lekcja lekkiej atletyki

I-zespół:

• nauka rzutu oszczepem ( zadanie główne )

• skiping A

II-zespół:

• doskonalenie skoku w dal techniką piersiową ( zadanie główne )

• ćwiczenia kształtujące gibkość z wykorzystaniem płotków lekkoatletycznych

III-zespół:

• doskonalenie techniki startu niskiego ( zadanie główne )

• skiping C

c) lekcja piłki siatkowej

I-zespół

• odbicia piłki sposobem oburącz górnym ( zadanie główne )

• przeskok i przejście pod płotkiem lekkoatletycznym

II-zespół:

• odbicia piłki sposobem oburącz dolnym ( zadanie główne )

• bieg połączony z przewrotem w przód na materacu

III-zespół:

• zagrywka sposobem dolny o ścianę ( zadanie główne )

• odbicia piłki sposobem oburącz górnym lub dolnym w określonym kierunku ( zadanie główne )

IV-zespół:

• przekładanie piłki przez toczącą się obręcz, poruszanie się krokiem odstawno-dostawnym

d) lekcja piłki nożnej

I-zespół:

• nauka uderzenia piłki prostym podbiciem ( zadanie główne )

• bieg slalomem między stojakami

II-zespól:

• prowadzenie piłki prostym podbiciem zakończone strzałem na bramkę ( zadanie główne )

• żonglerka piłki nogami

III-zespół:

• podania piłki w biegu zakończone strzałem na bramkę ( zadanie główne )

• żonglerka piłki głową

IV-zespół:

• gra 1x1 ( zadanie główne )

• rzuty piłką lekarską na odległość

Forma stacyjna ( strumieniowa )

Polega na ustawieniu na określonej przestrzeni szeregu stacji, na których będą wykonywane ustalone ćwiczenia. Uczniowie strumieniem ( jeden za drugim ) realizują zadania ruchowe. Przerwa następuje dopiero po pokonaniu całego toru - wszystkich stacji. Tory ćwiczebne mogą być sztuczne, naturalne lub mieszane. Przygotowanie torów sztucznych polega na wykorzystaniu dostępnego sprzętu i urządzeń sportowych, które nauczyciel ustawia w określony sposób ( najczęściej w obiektach zamkniętych ), tory naturalne to wykorzystanie ukształtowania terenu - jego osobliwości i specyfiki. Tory mieszane to połączenie wyżej opisanych koncepcji, czyli ustawienie w terenie dodatkowych urządzeń i przyborów sportowych. Przyjmuje się, że tor przeszkód powinien składać się z 6-14 stanowisk. Tory przeszkód mogą mieć charakter zamknięty lub otwarty. Forma stacyjna znajduje zastosowanie przede wszystkim w usprawnianiu organizmu. Tempo oraz czas ćwiczeń na poszczególnych stacjach należy tak dobierać, aby pokonywanie toru było płynne i odpowiednio szybkie. Forma ta znajduje zastosowanie głównie w atletyce terenowej oraz w rozgrzewce - jako część specjalistyczna, ukierunkowana na rozwijanie określonej zdolności kondycyjnej lub koordynacyjnej.

Indywidualne usprawnianie na ścieżkach zdrowia, sprawnościowych, obciążeniowych, testowych i innych, to także przykład metody programowanego usprawniania.

Sztuczny tor przeszkód ( forma stacyjna )- kształtowanie zwinności, koordynacji ruchowej

I - stacja: bieg slalomem między stojakami ( 4-6 stojaków )

II-stacja: przejście przez ławeczkę

III-stacja: przewrót w przód na materacu

IV-stacja: przejście pod płotkami lekkoatletycznymi ( 3-4 płotki )

V-stacja: przejście przez skrzynię ustawioną wszerz ( 4-5 części skrzyni )

VI-stacja: bieg „zygzakiem” ( odcinek 10 m)

VII-stacja: przełożenie szarfy od głowy do stóp

VIII-stacja: przełożenie szarfy od stóp do głowy

IX-stacja: w biegu przekładanie piłki lekarskiej wokół tułowia

X-stacja: przewrót w tył na materacu

XI-stacja: przeskoki zawrotne przez ławeczkę

XII-stacja: skłony tułowia z leżenia tyłem ( przy drabinkach )

XIII-stacja: wejście i dotknięcie ostatniego szczebla drabinek

XIV-stacja: bieg połączony z obrotem o 360 stopni

Uwaga - pomiędzy stacjami uczniowie poruszają się biegiem

Forma obwodu ćwiczebnego

Należy do bardzo intensywnych sposobów prowadzenia zajęć ruchowych. Podobnie jak w formie stacyjnej tu również należy przygotować szereg stanowisk w układzie zamkniętym -najlepiej po obwodzie sali- w kształcie koła lub elipsy. Liczba stacji zależy od ilości ćwiczących, od zadań ruchowych do realizacji, rozwoju psychofizycznego i motorycznego uczniów. Najczęściej obwody ćwiczebne zawierają od 6 do 12 lub od 7 do 14 stacji. Po przygotowaniu obwodu ćwiczebnego nauczyciel rozstawia ćwiczących na poszczególnych stanowiskach tak, że jedni uczniowie będą na pierwszej stacji a inni na ostatniej. Uczeń lub grupa ćwiczących przebywa na danej stacji przez określony czas ( zazwyczaj od 30 s do 1 minuty ), potem następuje przerwa i uczniowie przechodzą do następnej stacji. Planowanie obwodów ćwiczebnych musi być prowadzone w oparciu o dwie podstawowe zasady budowy lekcji tj. zasadę wszechstronności oraz zmienności ( przemienności ) pracy.

W zależności od celu obwody ćwiczebne należy ukierunkowywać na rozwijanie szybkości, siły, koordynacji ruchowej, wytrzymałości, mocy, gibkości itd. Natomiast nauczanie umiejętności ruchowych na obwodzie ćwiczebnym daje mniejsze rezultaty z powodu utrudnionych możliwości w realizacji czynności kontrolnych i korygujących przez nauczyciela.

Forma obwodu ćwiczebnego znajduje powszechne zastosowanie przede wszystkim w treningu sportowym. Z kolei wykorzystanie tej formy prowadzenia zajęć w lekcjach wychowania fizycznego nie jest powszechnym zjawiskiem, a jest to przecież jeden z bardziej skutecznych środków kształtowania sprawności fizycznej.

Przykład obwodu ćwiczebnego - kształtowanie skoczności, zwinności i siły

Czas ćwiczeń - 30 s, przerwa - 1 min.

I-stacja: bieg po kopercie

II-stacja: wyskoki i zeskoki rozkroczne wzdłuż ławeczki

III-stacja: skłony tułowia z leżenia tyłem przy drabinkach

IV-stacja: skoki przez skakankę obunóż, jednonóż

V-stacja: w leżeniu przodem -podciąganie się ramionami wzdłuż ławeczki ( ławeczka zawieszona na drabinkach 4-5 szczebel )

VI-stacja: przeskoki boczne wzdłuż ławeczki

VII-stacja: w leżeniu przodem -unoszenie wyprostowanych ramion z piłką lekarską ( 1 kg )

VIII-stacja: przeskoki obunóż przez piłki lekarskie ( 8-10 piłek rozstawionych w odległości do 1 m )

IX-stacja: kozłowanie piłki między stojakami ( 3 stojaki, piłki do koszykówki )

X-stacja: wyskok i zeskok ( 2-3 części skrzyni )

XI-stacja: odbicia piłki siatkowej o ścianę

XII-stacja: skok w dal z miejsca

Forma małych obwodów ćwiczebnych

To przykład prowadzenia zajęć ruchowych polegający na przygotowaniu od 3 do 4 mniejszych obwodów stacyjnych, z których każdy ma jedno główne zadanie ruchowe oraz 3 lub 4 zadania dodatkowe w rozumieniu pomocnicze ( przygotowawcze ) do zadania głównego. Prowadząc zajęcia tą formą należy podzielić klasę na stacje wchodzące w skład małych obwodów ćwiczebnych, następnie uczniowie przechodzą kolejne stanowiska I, II, III lub IV małego obwodu stacyjnego, poczym następuje zmiana całego - małego obwodu ćwiczebnego. Ilość stacji na poszczególnych obwodach ćwiczebnych oraz liczba małych obwodów ćwiczebnych jest uzależniona od podobnych czynników jak w przypadku formy klasycznego obwodu ćwiczebnego. Należy pamiętać również o tym, aby wszyscy uczniowie przeszli kolejne stacje ustawione na małych obwodach ćwiczebnych.

Forma ta wymaga od nauczyciela dużych umiejętności organizacyjnych oraz skutecznego i sprawnego działania. Zastosowanie formy małych obwodów ćwiczebnych dotyczy zarówno kształtowania sprawności fizycznej, jak i też nauczania oraz doskonalenia umiejętności ruchowych.

Rozwiązania praktyczne

a) lekcja gimnastyki

I - obwód: nauka stania na rękach

Stacja 1: skoki zawrotne przez ławeczkę

Stacja 2: w podporze przodem -tyłem do drabinek, wejście nogami do stania na rękach

Stacja 3: stanie na rękach z uniku podpartego przy drabinkach

II-obwód: doskonalenie przewrotu w przód

Stacja 1: przetoczenia z przysiadu podpartego na plecy i powrót do pozycji wyjściowej

Stacja 2: przewrót w przód z siadu klęcznego na jednej części skrzyni

Stacja 3: przewrót w przód z przysiadu podpartego do przysiadu podpartego

III-obwód: nauka układu ćwiczeń równoważnych wg inwencji ucznia

Stacja 1: układ wykonany na płaskim podłożu

Stacja 2: dobór i nauka pojedynczych elementów układu

Stacja 3: układ ćwiczeń równoważnych na ławeczce

b) lekcja lekkiej atletyki

I-obwód: nauka skoku w dal sposobem naturalnym

Stacja 1: skok w dal z miejsca

Stacja 2: nauka odbicia, prawidłowej fazy lotu i lądowania

Stacja 3: skok w dal z krótkiego rozbiegu

II-obwód: doskonalenie rzutu piłeczką palantową

Stacja 1: rzuty z miejsca

Stacja 2:rzut z kilku kroków marszu

Stacja 3: rzut z pełnego rozbiegu

III-obwód: doskonalenie techniki biegu krótkiego

Stacja 1 : skiping A

Stacja 2: skiping C

Stacja 3: bieg powtarzany na odcinku 30-40 m

c) lekcja koszykówki

I-obwód: nauka kozłowania piłki

Stacja 1: kozłowanie piłki po prostej

Stacja 2: kozłowanie piłki po prostej ze zmianą ręki kozłującej

Stacja 3: kozłowanie piłki ze zmianą ręki kozłującej i kierunku poruszania się

II-obwód: doskonalenie rzutu do kosza z biegu

Stacja 1: rzut do kosza z miejsca z bliskiej odległości

Stacja 2: rzut do kosza po jednym koźle

Stacja 3: rzut do kosza po kozłowaniu

III-obwód: doskonalenie chwytów i podań oburącz sprzed klatki piersiowej

Stacja 1: chwyt i podanie piłki w miejscu

Stacja 2: chwyt i podanie piłki w marszu

Stacja 3: chwyt i podanie piłki w biegu zakończone rzutem do kosza

IV-obwód: kształtowanie zwinności i skoczności

Stacja 1: przeskoki obunóż i jednonóż

Stacja 2: bieg slalomem przodem i tyłem między stojakami

Stacja 3: przewroty w przód i tył łączone

Forma indywidualna

Polega na prowadzeniu zajęć poprzez odwołanie się do pomysłowości, wyobraźni, kreatywności i inwencji twórczej uczniów. Nauczyciel określa rodzaj zadania ruchowego do wykonania, a uczeń dobiera samodzielnie sposób jego realizacji. Na przykład nauczyciel poleca uczniom przeprowadzenie grupy ćwiczeń, które poprawiają i rozwijają gibkość. Ćwiczący natomiast indywidualnie dobierają rodzaj ćwiczenia, pozycję wyjściową oraz liczbę powtórzeń. Prowadzący zajęcia, stosując formę indywidualną, powinien zwracać szczególną uwagę na poprawność i jakość wykonywanych ćwiczeń oraz na stopień realizacji celu ćwiczenia.

Forma indywidualna może mieć zastosowanie w kształtowaniu zdolności kondycyjnych oraz koordynacyjnych, jak również w doskonaleniu umiejętności ruchowych. Realizacja zadań ruchowych za pomocą metod proaktywnych i kreatywnych jest także ściśle powiązana z formą indywidualną. Częste stosowanie tego sposobu prowadzenia zajęć doskonale wpisuje się w zasadę kształcenia ustawicznego oraz edukację fizyczną w ujęciu prospektywnym i permanentnym.

Myślę, że forma indywidualna daje nauczycielowi także pewien rodzaj informacji zwrotnej o skuteczności przyjętych przez niego metod, form i środków pracy [ Strzyżewski 1986, s. 215-218 ].

Przedstawione formy prowadzenia zajęć są ważnym elementem organizacji procesu lekcyjnego, wpływają na intensyfikację ćwiczeń oraz skutecznie zabezpieczają właściwą efektywność przygotowanej jednostki metodycznej.

---