Temperament a Stres
Temperament jako moderator zjawisk związanych ze stresem (wg J. Strelaua)
Funkcjonalne znaczenie temperamentu ujawnia się najsilniej w sytuacjach skrajnych lub szczególnie wymagających.
Cechy temperamentu posiadają status MODERATORA, czyli stanowią one warunek poprzedzający pojawienie się innych zjawisk, na które wpływają.
Cechy temperamentu dotyczą przede wszystkim energetycznych i czasowych parametrów zachowania, dlatego modyfikują wszystkie zjawiska związane ze stresem, mające charakter energetyczny lub czasowy.
Wiele cech temperamentalnych wiąże się bezpośrednio z emocjami. Emocje zaś są jednym z podstawowych składników stanu stresu.
Temperament ma związek z czterema zjawiskami stresu:
wpływ temperamentu na intensywność stresorów
rola temperamentu jako współczynnika determinującego stan stresu
moderujący efekt temperamentu w radzeniu sobie ze stresem
udział cech temperamentu w psychofizjologicznych i/lub psychologicznych kosztach stanu stresu
--------------------------------------------------------------------------------
Stres psychologiczny
Stan charakteryzujący się negatywnymi emocjami o dużym natężeniu, któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne wyraźnie przekraczające poziom charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia.
Przyczyną stanu stresu u jednostki jest brak równowagi między wymaganiami stawianymi jednostce, a jej możliwościami sprostania tym wymaganiom.
Wielkość stanu stresu jest funkcją stopnia rozbieżności między wymaganiami stawianymi jednostce, a jej możliwością sprostania tym wymaganiom, przy założeniu, że jednostka ma odpowiednią motywację do poradzenia sobie z nimi.
Wymagania traktowane są jako stresory lub sytuacje wywołujące stres. Jako wymagania traktować możemy następujące czynniki:
Nieprzewidywalne lub niekontrolowalne wydarzenia życiowe
Kłopoty dnia codziennego
Istotne zmiany życiowe
Sytuacje o skrajnie wysokiej lub skrajnie niskiej wartości stymulacyjnej
Uwewnętrznione wartości i wzorce zachowania
Wymagania istniejące OBIEKTYWNIE oddziałują niezależnie od percepcji jednostki (traumatyczne lub ekstremalne zmiany życiowe: śmierć, utrata osoby bliskiej, katastrofy, wojny). W takich wypadkach specyficznie jednostkowa ocena sytuacji odgrywa raczej rolę mediatora poprzez wzmacnianie lub tłumienie efektu wywołującego stres. Wymagania istniejące SUBIEKTYWNIE wynikają ze specyficznej dla danej jednostki oceny. Świadoma lub nieświadoma ocena zagrożenia, szkody i wyzwania, stanowiąca przyczynę stresu - wg Lazarusa - jest typowa tylko dla ludzi i tylko w odniesieniu do człowieka może być przedmiotem badań.
Radzenie sobie jest tu rozumiane jako funkcja regulacyjna, polegająca na utrzymywaniu adekwatnej równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami lub na redukowaniu rozbieżności pomiędzy wymaganiami a możliwościami. Skuteczne radzenie sobie zmniejsza stan stresu. "Radzenie sobie jest silnie związane z kontekstem, ażeby było ono efektywne, musi zmieniać się w czasie i niezależnie od rodzaju stresujących warunków" (Lazarus, 1993).
Możliwości radzenia sobie z wymaganiami zależą od: inteligencji, zdolności specjalnych, umiejętności, wiedzy, cech osobowości i temperamentu, cech fizycznych, liczby doświadczeń związanych z daną sytuacją stresową, strategii radzenia sobie ze stresem, aktualnego stanu (fizycznego i psychicznego).
Niewielka rozbieżność między wymaganiami a możliwościami (o ile nie trwa zbyt długo) może wpłynąć pozytywnie, zwiększając skuteczność działania lub przyśpieszając rozwój. Powodem złego przystosowania jest stres nadmierny (niezwykle silne emocje negatywne, którym towarzyszy wysoki przyrost poziomu aktywacji). Chroniczny stres, to stan stresu doświadczanego permanentnie lub często i niekoniecznie w stopniu nadmiernym. W następstwie stresu nadmiernego i/lub chronicznego w organizmie zachodzą zmiany, które mogą wpłynąć na funkcjonowanie psychiczne, np. na podwyższenie poziomu lęku i depresji lub spowodować zakłócenia fizjologiczne czy biochemiczne, dające o sobie znać w postaci chorób psychosomatycznych bądź innych problemów zdrowotnych.
--------------------------------------------------------------------------------
Relacja temperament - stres
Temperament może przyczyniać się znacząco do determinowania stanu stresu przynajmniej z trzech następujących perspektyw:
z punktu widzenia intensywności stymulacyjnej wartości wymagań
ze względu na optymalny poziom aktywacji, traktowany jako standard normalnego funkcjonowania
z uwagi na uwzględnienie zorientowanych na emocje cech temperamentu, wyrażających się w tendencji do wywoływania emocji, szczególnie negatywnych
***
AD.1.
Pod wpływem wysokiego poziomu aktywacji obniża się zdolność tolerancji na wydarzenia życiowe o znacznej intensywności. Jest to spowodowane procesem wzmacniania działających bodźców. Przy niskim poziomie aktywacji następuje obniżenie zdolności tolerancji na wydarzenia życiowe o nieskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja, izolacja), co stanowi rezultat procesów tłumienia działających bodźców.
J. A. Gray, analizując związek pomiędzy aktywacją, a siłą układu nerwowego, wprowadził pojęcie aktywowalności (zob. aktywowalność a cechy temperamentu).
Niska aktywowalność np. ekstrawersja, skłonność do poszukiwania silnych doznań, silny typ UN X Mało stymulujące wydarzenia życiowe = Wzrost stanu stresu
Wysoka aktywowalność np. introwersja, skłonność do unikania silnych doznań, słaby typ UN X Silnie stymulujące wydarzenia życiowe = Wzrost stanu stresu
Te same cechy temperamentu, zależnie od rodzaju wymagań środowiska, mogą zadziałać jako moderatory stresu lub nie.
***
AD.2.
Temperament determinuje optymalny poziom aktywacji, stanowiący dla jednostki wzorzec normalnego funkcjonowania. Intensywność bodźca jest źródłem pozytywnego lub negatywnego zabarwienia emocjonalnego. Zarówno zbyt niski poziom aktywacji (spowodowany niedoborem stymulacji), jak i zbyt wysoki poziom aktywacji (spowodowany nadmiarem stymulacji) może być przyczyną powstania ujemnego zabarwienia emocjonalnego (uczucie przykrości), którego wzrost prowadzi do stanu stresu. Umiarkowany poziom aktywacji jest źródłem dodatnich emocji.
Wydarzenia życiowe o obiektywnie tej samej intensywności mogą stać się źródłem pozytywnego lub negatywnego zabarwienia emocjonalnego w zależności od pozycji jednostki na określonym wymiarze temperamentu. Tę zależność można przypisać do takich wymiarów, jak ekstrawersja, poszukiwanie doznań i reaktywność.
Wysoka aktywowalność np. introwersja, skłonność do unikania silnych doznań, słaby typ UN X stresor o dużej intensywności = ujemne zabarwienie emocjonalne
Niska aktywowalność np. ekstrawersja, skłonność do poszukiwania silnych doznań, silny typ UN X stresor o dużej intensywności = nie musi wystąpić stres, czasem nawet występują emocje pozytywne
***
AD.3.
Niektóre z wymiarów temperamentu, takie jak neurotyczność, emocjonalność i reaktywność emocjonalna, definiowane w kategoriach tendencji do generowania określonych emocji, oddziałują jako moderatory stanu stresu poprzez wzmaganie lub obniżanie emocjonalnej reakcji na stresory, zgodnie z pozycją zajmowaną przez jednostkę na wymiarze temperamentu zorientowanym na emocje.
C.M. Aldwin: emocjonalność mierzona EPI Eysencka wpływa na liczbę podawanych sytuacji stresowych - jednostki o wysokiej emocjonalności wymieniały więcej zdarzeń życiowych oraz więcej codziennych kłopotów aniżeli jednostki emocjonalnie stabilne;
N. Bolger, E.A. Schilling: neurotyczność jest wysoko skorelowana z doświadczanym stresem spowodowanym działaniem codziennych stresorów (neurotyczność powinna być traktowana jako tendencja do przeżywania dystresu nawet w sytuacji braku stresorów, co wynika z tendencji do doświadczania negatywnych stanów emocjonalnych);
P.M. Kohn, K. Lafreniere, M. Gurevich: lęk i codzienne kłopoty wpływają na spostrzeganie stresu, ich wkład w wariancję reakcji stresowych wyniósł ponad 50%;
M. Zuckerman: sytuacje i zachowania, które dla osób nie poszukujących doznań (unikających ryzyka) już same w sobie są stresorami, dla osób poszukujących doznań stresorami nie są;
J. Duckitt, T. Broll: ekstrawersja moderuje wpływ aktualnych zmian życiowych na napięcie psychiczne (stan stresu).
--------------------------------------------------------------------------------
Temperament & radzenie sobie ze stresem
Każda jednostka ma własny sposób oceny sytuacji i indywidualny styl radzenia sobie ze stresem, ale też każda sytuacja wyzwala sobie właściwie (zależne od kontekstu) procesy radzenia sobie. Rozwój własnego stylu radzenia sobie ze stresem jest moderowany przez cechy temperamentalne.
ekstrawersja, poszukiwanie doznań, siła UN, aktywność styl radzenia zorientowany na rozwiązanie problemu (podejmowanie aktywnego wysiłku na rzecz zmiany niekorzystnej relacji jednostka-środowisko)
tendencja do wycofywania się, temperament zahamowany, neurotyczność, emocjonalność, reaktywność emocjonalna styl radzenia zorientowany na emocje
Ujmując radzenie sobie w kategoriach gospodarowania zasobami, powiedzieć można, iż o stopniu zaangażowania w radzenie sobie świadczy stopień rozdysponowania i zużycia zasobów, siła oraz wytrwałość, z jaką jednostka korzysta z posiadanych zasobów. Czynnikiem, który wpływa moderująco na wydatkowanie wysiłku, jest temperament.
aby osiągnąć ten sam poziom wykonania w warunkach silnie stresujących, osoba o wysokim poziomie lęku musi podjąć większy wysiłek (ponieść większe koszty psychofizjologiczne), niż osoba o niskim poziomie lęku;
temperament reguluje wartość stymulacyjną warunków, w jakich przebiega radzenie sobie, chroniąc tym samym posiadane zasoby, czyli np. czynności pomocnicze pochłaniają dodatkowe zasoby, ale w warunkach wysokiego ryzyka i możliwości porażki podejmowanie ich może pomóc w utrzymywaniu wysokiej wydajności, chroniąc tym samym zasoby (wysokoreaktywni - wspomagjący styl działania, niskoreaktywni - prostolinijny styl działania).
--------------------------------------------------------------------------------
Temperamentalny czynnik ryzyka (TCR)
Temperamentalnym czynnikiem ryzyka może być każda cecha temperamentu lub konfiguracja cech, która w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, w sposób ciągły lub powtarzający się, zwiększa ryzyko pojawienia się zaburzeń zachowania lub patologii bądź sprzyja kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej. TCR zaliczyć można do grupy czynników względnego ryzyka.
"Temperamentalna cecha staje się czynnikiem determinującym patologię zachowania nie sama przez się, ale w kombinacji z brakiem dopasowania się, to znaczy z wymaganiami i oczekiwaniami środowiska, które są nadmierne i stresujące dla jednostki z jej specyficznym temperamentem" (Thomas i Chess, 1991).
Szczególnie podatne na zaburzenia kliniczne są te dzieci, które posiadają nie sprzyjającą konfigurację cech temperamentalnych i do tego jeszcze narażone są na działanie nie sprzyjających czynników środowiskowych (Maziade, 1988).
Zdaniem Kendlera i Eavesa do powstania zaburzeń psychicznych przyczynia się współdziałanie czynników genetycznych i środowiska. Interakcja tych czynników może mieć trojaki charakter:
addytywny wpływ genotypu i środowiska
genetyczna kontrola wrażliwości jednostki na oddziaływanie środowiska
genetyczna kontrola narażenia na wpływy środowiska
Środowisko chroniące - pozbawione nadmiernych lub długotrwałych stresorów.
Środowisko predysponujące - zawierające czynniki wywołujące nadmierny lub długotrwały stres.
***
Modele interakcji czynników temperamentalnych i środowiskowych
Zaburzenia zachowania jako efekt sumowania się dwóch niezależnych czynników: temperamentu i środowiska.
Osoby z TCR są bardziej podatne na zaburzenia zachowania bez względu na to, czy są w środowisku chroniącym, czy nie. Model ten podkreśla znaczenie temperamentu jako czynnika sprzyjającego słabemu dopasowaniu jednostki do środowiska (np. psychotyczność w rozumieniu Eysenckowskim).
Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu modyfikującego wrażliwość na oddziaływanie środowiska.
Określone cechy temperamentalne uznane za TCR (wysoki poziom lęku, emocjonalność, duża siła reakcji i reaktywność) zwiększają wrażliwość jednostki na stresujące sytuacje i tym samym modyfikują natężenie wpływu stresorów.
Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu moderującego kontakt jednostki ze środowiskiem.
Zależnie od tego, jaki jednostka ma temperament, może ona wybierać, poszukiwać lub sama tworzyć środowiska sprzyjające zaburzeniom zachowania. Cechy temperamentalne składające się na TCR (np. wymiar poszukiwania doznań, aktywność, skłonność do zbliżania się, impulsywność) skłaniają jednostkę do kontaktu ze środowiskami nadmiernie lub przewlekle stresującymi, co prowadzić może do rozwoju zaburzeń zachowania.
Temperament jako czynnik kontrolujący zaburzenia zachowania i wrażliwość na oddziaływanie czynników środowiskowych (połączenie modelu I i II).
TCR czyni jednostkę bardziej podatną na zaburzenia zachowania w środowisku predysponującym. Brak TCR chroni jednostkę przed negatywnym wpływem oddziaływań środowiska predysponującego.
Temperament jako czynnik modyfikujący zaburzenia zachowania i kontakt ze środowiskiem (połączenie modelu I i III).
Z jednej strony temperament sam w sobie sprzyja podatności na zaburzenia zachowania, z drugiej zaś strony modyfikuje kontakt ze sprzyjającymi tego typu zaburzeniom czynnikami środowiskowymi.
Innymi słowy: TCR prowadzi do wzrostu ryzyka kontaktu ze sprzyjającym zaburzeniom zachowania środowiskiem, co wpływa na zwiększenie podatności na pojawienie się zaburzeń zachowania i patologii.
--------------------------------------------------------------------------------
Przykłady czynników wpływających na zaburzenia zachowania
brak zrównoważenia emocjonalnego, introwersja
kłopoty codzienne i cecha lęku
reaktywność
wysoka aktywowalność (przeciwieństwo filtrowania bodźców) oraz długotrwałe stany aktywacji spowodowane zmianą sytuacji życiowej prowadzą do subiektywnego poczucia choroby
poszukiwanie grozy i przygód
wzór zachowania A (związany z aktywnością o wysokiej wartości stymulacyjnej) w połączeniu z wysoką reaktywnością związane są z prawdopodobieństwem ukształtowania się wysokiego poziomu lęku
osoby o wysokiej emocjonalności twierdzą, że mają kontakt z większą liczbą stresorów, cecha ta też zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń zachowania
u osób introwertywnych i neurotycznych długotrwały stres uniewrażliwia na negatywne skutki napięcia, zmniejszając ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową (Eysenck)
wysoki poziom neurotyczności i psychotyczności wchodzi w interakcję ze stresorami, zwiększając ryzyko powstania choroby wieńcowej
chroniczne podniecenie i tłumienie emocji są predyktorami zgonu na raka
Prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń zachowania rośnie wprost proporcjonalnie do liczby czynników ryzyka!
Wyszukiwarka