Przedmiot: Diagnoza pedagogiczna

dr R. Biernat

Agata Fronckowiak

Katarzyna Rojek

Paulina Archutowska

Justyna Czubak

Niemal w każdym zespole klasowym spotkać można ucznia nieśmiałego, dla którego najmniejsze wystąpienie publiczne jest nie lada przeżyciem. Nieopanowana trema oznacza zablokowanie zdolności do myślenia i przypominania sobie wiadomości w danej chwili potrzebnych, a w konsekwencji prowadzi do niepowodzeń. Nieśmiałość i towarzyszące jej uczucie lęku i strachu przed odpowiedziami mogą więc stać się prawdziwą przyczyną niepowodzeń ucznia w szkole. To też zadaniem nauczyciela jest podjęcie działań w celu „oswojenia” przez ucznia nieśmiałości i pokonania bądź zminimalizowania tremy.

1. Problem nieśmiałości u dzieci

Nieśmiałość jest przez badaczy rozpatrywana głownie w dwóch nurtach: opisowym oraz interpretacyjnym. Ujęcie opisowe wysuwa pytanie, jaka jest(jakie ma cechy, jak się zachowuje) osoba nieśmiała. Ujęcia interpretacyjne informują o tym, dlaczego powstaje taki stan jak nieśmiałość. Słabo rozwinięty jest nurt badań dotyczący pomocy dzieciom nieśmiałym. W literaturze pedagogicznej brakuje modeli i koncepcji pomocy tym dzieciom.

2. Koncepcja diagnozowania sytuacji społecznej dzieci nieśmiałych

Opracowana koncepcja umożliwia wyodrębnienie dzieci nieśmiałych z zespołu klasowego oraz diagnozę ich aktywności społecznej podczas zespołowego rozwiązywania zadania w klasie szklonej, kompetencji społecznych, poziomu i adekwatności samooceny, a także stylu wyjaśniania przyczyn zdarzeń.

Teraz przedstawimy zmienne i sposoby ich pomiaru koncepcji diagnozowania sytuacji społecznej dzieci nieśmiałych.

1. Wybór dzieci nieśmiałych

W prezentowanej tu koncepcji wybór dzieci nieśmiałych dokonywany jest z otoczenia społecznego dziecka : wychowawcy i rówieśników z klasy. Wychowawca otrzymuje opis funkcjonowania dziecka nieśmiałego w sytuacjach społecznych, który obejmuje takie wskaźniki jak :

- zahamowanie zwykłych reakcji w sytuacji społecznej ekspozycji (dziecko: ma trudności w przekazywaniu wyuczonego materiału podczas odpowiedzi w obecności rówieśników; wezwany do odpowiedzi myli się, wypowiada się chaotycznie, zacina, jąka; nie odpowiada na pytania dotyczące przygotowanych w domu lekcji, lepsze rezultaty osiąga w pracach pisemnych niż w wypowiedziach ustnych).

- małe nasilenie aktywności i działania ( dziecko: nie podejmuje zadań z własnej inicjatywy, nie prosi nauczyciela o dodatkowe wyjaśnienia, nie bierze czynnego udziału w lekcjach, nie zadaje nauczycielowi pytań).

- ograniczenie aktywności fizycznej ( dziecko: niechętnie inicjuje rozmowy, zajęcia, więcej czasu spędza na swoim miejscu w klasie, mniej chodzi i rozmawia z innymi).

- wycofanie się z kontaktów interpersonalnych( dziecko: stroni od kolegów, do grupy włącza się tylko wtedy, gdy zostanie zachęcone lub wezwane, w związkach koleżeńskich podporządkowuje się inicjatywie większości).

- małomówność lub cichy sposób mówienia.

- unikanie kontaktu wzrokowego.

Zadaniem nauczyciela jest sporządzenie listy uczniów odpowiadających temu opisowi. Jako pierwsze na liście umieszcza nazwisko ucznia , który jest najbardziej nieśmiały, następnie dzieci w mniejszym stopniu nieśmiałości.

W zależności od objawów dziecko otrzymuje określony numer na liście. Podczas zajęć nauczyciel obserwuje zachowanie dziecka, po czym może stwierdzić czy jego poziom nieśmiałości zmienił się i czy może przypisać mu inny numer na liście.

Do wyłonienia dzieci nieśmiałych z zespołów klasowych według kryterium rówieśników służy technika socjometryczna:

„Zgadnij kto…” - badanym zadaje się najczęściej pisemnie serię pytań o określone cechy lub zachowania, na podstawie których wskazują oni tych członków grupy, którzy ich zdaniem najbardziej odpowiadają przedstawionemu kryterium. Przykładowe pytania: „To jest ktoś, kto zawsze pomaga innym…”, „Jest bardzo dobrym uczniem…”, „Jest samolubny…”itp. Technika ta pozwala poznać percepcję członków grupy- jak badani postrzegają innych członków grupy, jakie przypisują im cechy i zachowania lub nawet pozycje społeczne (np. kogo dzieci uważają za najbardziej lubianą osobę w grupie). Technika ta może być stosowana również dla dzieci młodszych.

Kolejną techniką jest szeregowanie rangowe - badanym przedstawia się określone kryterium - określoną cechę, np. koleżeńskość, pomaganie innym, atrakcyjność i prosi się o uporządkowanie wszystkich członków grypy pod tym względem, począwszy od osoby spełniającej kryterium w stopniu najsilniejszym do osoby, która najsłabiej lub wcale nie spełnia danego kryterium. Technika ta nie jest przydatna do badania dzieci młodszych.

II Aktywność społeczna

Aktywność społeczna to obserwowalna dążność do oddziaływania na otoczenie społeczne, rozumiane jako zadanie rozwiązywane zespołowo, lub na grupę, która to zadanie rozwiązuje.

Obserwacja sytuacyjna z wykorzystaniem Skali Aktywności Społecznej - Bierności Społecznej

W celu zbadania aktywności społecznej dzieci nieśmiałych zaaranżowano obserwację sytuacyjną. Wykorzystano pomysł A. Guryckiej oraz skonstruowaną przez nią Skalę Aktywności Społecznej - Bierności Społecznej. Dzieci otrzymały zadanie złożone z dwóch etapów: indywidualnego, dotyczącego samodzielnego opracowanie projektu, oraz zespołowego, dotyczącego uzgodnienia wspólnego projektu w trzyosobowym zespole.

Pierwszy sposób pomiaru aktywności społecznej.

Pierwszy etap

Nauczycielka kieruje do uczniów zadanie aby wykonały projekt dwudniowej wycieczki. Zadaniem uczniów jest zaplanowanie trasy jej przebiegu oraz zaopatrzenia uczestników. Projekt ma być wykonany samodzielnie. Nauczycielka upewnia się czy polecenie jest zrozumiałe dla każdego. Po ewentualnych wyjaśnieniach nauczycielka rozdaje kartki papieru. Przeznacza na to zadanie 10 minut. (karta pracy Z 3)

Drugi etap

Dzieci losowo zostają podzielone na trzyosobowe zespoły. Każdy zespół posiada obserwatora i troje uczniów odpowiedzialnych za poszczególne kryteria wycieczki. Ten kto jest odpowiedzialny za opracowanie danej części, ma przeprowadzić dyskusje w grupie, tak żeby wymienić swoje pomysły i wybrać jeden z nich. Nauczycielka rozdaje kartki dzieciom na których mają ten projekt zapisać. I tak odbywa się dyskusja nad całym projektem wycieczki, kolejno prowadzona przez członków zespołu. Na koniec obserwator prosi osoby badane, a kierownicy poszczególnych części napisali, do czego wspólnie doszli w ramach prowadzonego przez siebie etapu. W tym celu daje dzieciom kartę pracy ( karta pracy Z 4).

Sytuacja ta stwarza szanse obserwowania zachowań dzieci w dwóch rolach: prowadzącego dyskusję oraz uczestnika dyskusji. Wykorzystując skalę A. Guryckiej można określić poziom ich aktywności społecznej. Skala ta zawiera 10 kategorii czynności, ułożonych według stopnia, w jakim osoba oddziałuje na otoczenie:

10. Kierowanie

9. inicjatywa

8. protest

7. zachęta

6. ocena

5. informowanie

4. pytanie

3. zgoda

2. podporządkowanie

1. wykonawstwo

(slajdy)

Na podstawie skali można uzyskać informacje o liczbie czynności społecznych, podejmowanych przez osoby badane w trakcie zespołowego rozwiązywania zadania, jak i ich zróżnicowaniu wyrażającym się w liczbie występujących w kategorii skali.

Arkusz do percepcji sytuacji zadaniowej

Podejmowanie (lub nie) aktywności społecznej podczas zespołowego rozwiązywania zadania może zależeć od postrzegania przez dzieci sytuacji zadaniowej, np. negatywny stosunek do partnerów może być przyczyną niepodejmowania aktywności, niezadowolenie z rezultatów swojej pracy jako kierownika dyskusji może być przyczyną nieangażowania się w dalszą część pracy zespołu. Poznawaniu tej zmiennej służy „Arkusz dobadanie percepcji sytuacji zadaniowej”, który składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy „ bycia kierownikiem”, a druga „ bycia uczestnikiem” dyskusji. Dzieci oceniają: rezultaty własnego działania

- swoje pomysły, umiejętność prowadzenia dyskusji, podejmowane decyzje ( pytanie nr 4, 7, 9, 10 i 20)

- rezultaty działania partnerów - pomysły innych, ich umiejętność prowadzenia dyskusji (3,8,12,15,18)

- własny stosunek do partnerów interakcji - chęć współpracy, zainteresowanie pomysłami innych (13, 14, 16, 17, 19)

- stosunek partnerów interakcji do własnej osoby- chęć współpracy, zainteresowanie ich pomysłami (1, 2, 5, 6, 11)

Arkusz zawiera 20 pytań, dziecko udziela odpowiedzi na pięciostopniowej skali. Maksymalnie może uzyskać 80 punktów. Im większa liczba punktów tym bardziej pozytywnie dziecko postrzega sytuację zadaniową.

Arkusz do badania samopoczucia w sytuacji zadaniowej

Arkusz ten umożliwia poznanie emocji i ich natężenia, jakich dzieci doświadczają, występując w roli kierownika bądź uczestnika dyskusji. Arkusz obejmuje osiem emocji/ stanów. Znajdują się one w poniższej karcie pracy. Dziecko określa nasilenie emocji poprzez zaznaczenie miejsca na saki. Skala jest pięciostopniowa. Emocje przyjemne kod 4

Raczej przyjemne - kod 3

Neutralne - kod 2

Raczej nieprzyjemne - kod 1

Nieprzyjemne - kod 0

III Kompetencje społeczne

Kompetencje społeczne to umiejętności właściwego odbierania sygnałów społecznych, poszukiwania rozwiązań problemów w relacjach z innymi ludźmi.

Do kompetencji społecznych zaliczamy technikę socjometryczną „Plebiscyt życzliwości i niechęci” M. Deptuła

Pozwala ona wnioskować o kompetencjach społecznych dziecka na podstawie jego popularności w grupie. Popularność oznacza „ stopień sympatii i antypatii, jaką darzone jest dziecko przez wszystkich innych uczniów swojej klasy”. Wskaźnikiem popularności danego dziecka w grupie są deklaracje uczuć wobec niego, złożone przez wszystkie dzieci w klasie. Badanie może być prowadzone przez jedną osobę, która rozdaje każdemu dziecku alfabetyczny spis wszystkich uczniów danej klasy, informuje o celu badania oraz sposobie udzielania odpowiedzi. Udziela jej za pomocą skali kilkustopniowej - przez przypisanie osobom określonych symboli: od „++” (bardzo) lubię, przez „0” jest mi obojętny/nie wiem, do „- -„ bardzo nie lubię.

Drugim wariantem jest to że osoba wybrana z grupy oceniana jest przez wszystkich pozostałych członków w podobnym jak poprzednio systemie ocen. Technika ta pozwala na uzyskanie informacji o stosunku całej grupy do określonych jednostek, jak też o stosunku jednostek do całej grupy. Identyfikuje dzieci szczególnie nie lubiane i szczególnie lubiane oraz dzieci wyrażające najbardziej pozytywne lub najbardziej negatywne nastawienie uczuciowe wobec grupy. Można też zorientować się o ogólnym klimacie emocjonalnym, jaki panuje w danej grupie. Technika możliwa do zastosowania wobec dzieci przedszkolnych. Należy zadbać o to, aby dzieci miały warunki do samodzielnego udzielania odpowiedzi, aby nie uzgadniały czy też nie ujawniały własnych odpowiedzi. W celu podania materiału analizie należy:

• Sporządzić dla całej klasy tabelę macierzową (tabela 2.5)

• Wpisać nazwiska tych osób poziomo i pionowo

• Nanieść oceny

• Obliczyć wartości według określonego schematu

IV Poziom i adekwatność samooceny

Według jednej z definicji samoocena to „zespół sądów i opinii, której jednostka odnosi do swojej osoby. Dotyczą one fizycznych, psychicznych i społecznych właściwości jednostki”. W omawianej tu koncepcji samoocena jest rozpatrywana według dwóch aspektów:

• Wysoka - niska: w zależności od tego czy jednostka ocenia własną wartość i możliwości jako duże czy jako niewielkie. Poziom samooceny jest uzależniony od tego, jakie są jej rzeczywiste możliwości( a ściślej mówiąc, od tego co ona o tym myśli) i od tego, jakie sobie stawia wymagania;

• Adekwatna - nieadekwatna: niezależnie od tego, czy wysoka czy niska, może być adekwatna - gdy jednostka ocenia siebie zgodnie z tym, jak jest rzeczywiście, lub nieadekwatna - za wysoka, gdy przecenia siebie, bądź za niska, gdy nie docenia własnej wartości.

Wskaźnikiem poziomu samooceny są opinie dziecka o swoim funkcjonowaniu w czterech rolach społecznych np. w roli ucznia, dyżurnego, kolegi, partnera do zabawy. Poznaniu tych opinii służy „Arkusz do oceny własnego funkcjonowania w sytuacjach społecznych” (B. Harwas-Napierała). Dziecko na czterostopniowej skali (5- bardzo dobrze, 4- dobrze, 3- średnio, 2- słabo) ocenia, jak funkcjonuje jako kolega, uczeń, dyżurny, partner do zabawy.

Następnym sposobem pomiaru poziomu i adekwatności samooceny jest „ Arkusz do badania funkcjonowania dzieci nieśmiałych w rolach społecznych” umożliwia on ocenę funkcjonowania rówieśników w wymienionych wcześniej rolach społecznych badanie może być prowadzone przez jedną osobę, która rozdaje dzieciom arkusz ( Z 8) oraz informuje o celu badania i sposobie udzielania odpowiedzi.

Od oceny dokonanej przez rówieśników należy odjąć samoocenę dziecka. Idealną zgodność samooceny i ocen otrzymanych od rówieśników oznacza wynik zero. Zakres wskaźnika adekwatności wynosi 3 punkty, przy czym znak poprzedzający wartość wskaźnika informuje o kierunku rozbieżności. Wartości ujemne oznaczają, że dzieci nieśmiałe oceniają siebie wyżej aniżeli ich rówieśnicy. Natomiast wartości dodatnie świadczą o tym, że dzieci nieśmiałe oceniają siebie niżej niż ich koledzy z klasy.

V Styl wyjaśniania przyczyn zdarzeń

Styl wyjaśniania to,, sposób myślenia o przyczynach swoich sukcesów i porażek”. Badaniom tej zmiennej służy ,, Kwestionariusz atrybucyjnego stylu u dzieci”, zwany ASQ. Kwestionariusz zawiera opisy 48 sytuacji. Zadaniem dziecka jest wybór sposobu zachowania się w danej sytuacji, który byłby najbardziej zbliżony do jego reakcji np. wyobraź sobie sytuacje, w której ktoś kradnie Ci pieniądze. Co wtedy myślisz? Ta osoba jest nieuczciwa czy ludzie są nieuczciwi? Wybierz jedną odpowiedz. Badanie prowadzone jest przez jedną osobę. Kwestionariusz umożliwia ocenę atrybucyjnego stylu u dzieci w wymiarach podanych w tabeli. Ku optymizmowi skłania dzieci przekonanie, że przyczynami ich sukcesów są one same, np. ich zdolność, pracowitość, wytrwałość, itp.

Podsumowanie

Aktywność społeczna, kompetencje społeczne oraz samoocena i styl wyjaśniania przyczyn zdarzeń to zmienne, które mają duże znaczenie dla społecznego funkcjonowania dziecka w grupie rówieśniczej.

Z badań wynika, że dzieci nieśmiałe w sytuacjach społecznych doznają dyskomfortu psychicznego, który jest spowodowany przede wszystkim negatywną samoocena. Skutkiem tego jest dezorientacja aktywności w tych sytuacjach. Brak doświadczeń wynikających z aktywności zmniejsza szanse rozwijania umiejętności społecznych. Zmiany w obrębie tych obszarów mogą sprzyjać przezwyciężaniu nieśmiałości.

Prezentowane tu techniki i narzędzia badawcze umożliwiają poznanie sytuacji społecznej dzieci( nie tylko nieśmiałych) oraz mogą być wykorzystane do oceny skuteczności podejmowanych działań o charakterze profilaktyczno-wychowawczym.

Bibliografia:

1.Jarosz Ewa, Wysocka Ewa Diagnoza psychopedagogiczna, podstawowe problemy i rozwiązania Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006

2. Koźlak Małgorzata ,,Oswoić nieśmiałość'', Nowe w szkole, nr 2, 2003

3. Zabłocka Małgorzata Przezwyciężanie nieśmiałości u dzieci Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008

---