Metody przesłuchania świadków zeznających nieszczerze
Na wszystkich płaszczyznach życia dostrzegalne jest występowanie zarówno prawdy, jak i kłamstwa. Nie istnieje człowiek, który nigdy nie skłamał, gdyż ubarwianie rzeczywistości, a niekiedy jej świadome zmienianie jest nieodzowną częścią natury ludzkiej, i nie sposób go wyeliminować. W aspekcie moralnym kłamstwo oceniane jest jako zjawisko negatywne, jednak rozmaite okoliczności i sytuacje, w jakich człowiek się znajduje, niejednokrotnie nie z własnej woli, sprawiają, iż oczywistym jest, że nie za każdym razem mówienie nieprawdy ocenić można jednoznacznie. Wiadomo jednak, że pojawienie się kłamstwa zawsze sprawia mniejsze lub większe trudności w dotarciu do prawdy obiektywnej, a więc utrudnia wydanie sądu zgodnego z rzeczywistością.
Kłamstwo i jego istota, od czasów najdawniejszych związane z istnieniem człowieka, ciągle stanowią nie do końca wyjaśnioną stronę rzeczywistości, chociaż niemal od zawsze są przedmiotem zainteresowania badaczy. Jest wiele dziedzin, które szukają odpowiedzi na pytania, co powoduje, że ludzie mówią nieprawdę i jakie mechanizmy temu towarzyszą, a także, czy istnieją skuteczne sposoby wykrywania kłamstwa 1.
Również w dziedzinie procesu karnego problem kłamstwa pozostaje kwestią będącą obiektem nieustannego zainteresowania. Nie sposób nie zauważyć, że dowód, jaki stanowią zeznania świadka, jest jedną z podstawowych i najczęściej wykorzystywanych w procesie karnym form dotarcia do prawdy. Pomimo szczególnej ostrożności, sceptycyzmu i rozwagi, jaką organ procesowy obowiązany jest zachować przy ocenie dowodów z zeznań świadków nie można zapominać, że świadek to człowiek, który ma możliwość kłamać i może próbować z tej możliwości skorzystać. Co prawda na przestrzeni lat ubiegłych wielokrotnie pojawiały się prognozy, w myśl których znaczenie zeznań świadków miało spadać, a w związku z tym przewidywano ograniczenie roli osobowych źródeł dowodowych w procesie wykrywczym, w szczególności z uwagi na rozwój techniki kryminalistycznej i opracowywanie coraz doskonalszych metod wykrywczych. Jednakże prognozy te okazały się nietrafne, gdyż pomimo dostępności innych metod proces karny nie może obejść się bez wykorzystania zeznań jako środka dowodowego 2.
Nie tylko kłamstwo stanowi okoliczność, dla której przy ocenie wiarygodności zeznań organ procesowy powinien zachować szczególną rozwagę. Należy pamiętać, że istnieje szereg czynników mających wpływ na to, w jaki sposób człowiek postrzega rzeczywistość. Czynniki te często prowadzą do deformacji percepcji zmysłowej i mogą być przyczyną znacznych różnic pomiędzy rzeczywistością obiektywną, a jej subiektywnym odbiorem.
Świat zewnętrzny, który istnieje niezależnie od jednostki ludzkiej postrzegany jest przez człowieka za pomocą zmysłów. Tworzą one swoisty pryzmat, przez który obiektywnie istniejąca rzeczywistość przedostaje się do ludzkiej świadomości, powodując w niej odzwierciedlenie tego, co realnie istnieje. Procesy poznawcze łączą się ściśle z aktami emocjonalnymi, odczuwane przez człowieka stany emocji mają wielki wpływ na to, jaki obraz danego aspektu rzeczywistości powstaje w ludzkim umyśle. Procesy poznawcze w zestawieniu z emocjonalnymi kształtują przez bezpośrednie oddziaływanie akty woli człowieka. Zdolność poznania świata zewnętrznego, jak również możliwość oddziaływania na ten świat, pozostające w stałej interakcji, mają swoje źródło w złożonych funkcjach centralnego układu nerwowego 3.
Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, nasuwa się wniosek, że istnieje szereg takich sytuacji, w których obiektywny obraz ulega przekształceniu w ludzkiej świadomości, co z kolei prowadzi do powstawania różnorakich nieścisłości i błędów w zeznaniach świadków. Do czynników tego typu zaliczają się wrażenia, czyli najprostsze procesy zachodzące w psychice, których istota polega na odzwierciedlaniu oddzielnych właściwości przedmiotów, takich jak barwy, dźwięki, temperatura czy zapach, oraz zjawisk występujących w świecie zewnętrznym. Wrażenia mogą być zróżnicowane w zależności od siły bodźca czy też osobistej wrażliwości na bodźce. U jednej osoby mogą one ulegać zmianie na przestrzeni czasu trwania i okoliczności występowania, a przez różne osoby są odbierane inaczej, tzn. przez każdego specyficznie 4 .
Równie istotne jak wrażenia są momenty, w których jakiś przedmiot działa na ludzkie zmysły odzwierciedlając się jako całość łącznie ze wszystkimi cechami, jakie posiada. Są to spostrzeżenia. Spostrzeganie bywa zaburzone przez zjawisko iluzji, czyli sytuacji, kiedy jakiś przedmiot przyjmowany jest za inny, oraz halucynacji, czyli stanu, w którym wydaje nam się, że istnieje jakiś przedmiot lub zjawisko, które w rzeczywistości nie występuje 5.
Ponadto stan aktywności intelektualnej, jakim jest uwaga, charakteryzuje się takimi cechami, jak: podzielność, koncentracja i przerzutność, które mają indywidualną skalę dla każdej jednostki ludzkiej 6.
Nie sposób pominąć wpływu pamięci i wyobraźni na percepcję, wszak procesy pamięciowe charakteryzują się zmiennością, na którą wpływa stosowanie zgromadzonego doświadczenia do nowopowstałych obrazów 7.
Należy podkreślić, że po jakimś czasie szczegóły zjawisk czy przedmiotów zacierają się w pamięci ludzkiej, a ich obraz zastępowany jest wyobrażeniem, które może być w rożnym stopniu precyzyjne, i z różną dokładnością oddawać prawdziwość zjawiska.
Zważywszy na powyższe należy stwierdzić, że niemal każdy proces psychiczny ma wpływ na odbieranie przez nas rzeczywistości w określony sposób, przy czym chodzi tu zarówno o procesy intelektualne, emocjonalne, czuciowe, jak i o akty woli czy chęci, w szczególności niezdolność czy zdolność zachowania się w określony sposób, czy podjęcia konkretnych decyzji. Ponadto wszelkim świadomym procesom psychicznym stale towarzyszą charakterystyczne dla człowieka procesy myślenia związane z uczuciami o zróżnicowanym nasileniu. Za ich pomocą człowiek wyraża swój stosunek do świata 8.
Fakt ten również odgrywa istotną rolę w toku procesu karnego, gdzie wywołane wskazanymi czynnikami różnice między stanem obiektywnym a jego odzwierciedleniem w ludzkiej świadomości mogą stanowić istotne przeszkody w dotarciu do zgodnego z rzeczywistością stanu rzeczy. Świadek, który odebrał komunikat o sytuacji przez pryzmat własnych zmysłów, własnej wrażliwości, indywidualnej uwagi, czy chociażby wyobraźni, pomimo szczerych zamiarów może nie być zdolny do złożenia zeznań pomocnych w sensie dowodowym na gruncie procesu karnego.
Jednak oprócz wyżej opisanych okoliczności należy brać pod uwagę fakt, iż świadek może świadomie przejawiać wolę wprowadzenia w błąd organu procesowego. W psychologii zeznań istotnym problemem jest kwestia świadomego kłamstwa pojawiającego się w zeznaniach. Sytuacja, w której świadek składa zeznanie z pełną świadomością pewne fakty przemilczając, lub też jego relacja pozostaje w jawnej sprzeczności z wiedzą, jaką na dany temat posiada, mówi się o zeznaniu nieszczerym 9.
Innymi słowy, świadek zeznaje nieszczerze wówczas, gdy treść składanych przez niego oświadczeń wiedzy nie jest zgodna z jego przekonaniem co do stanu faktycznego, przy czym nie ma znaczenia, czy jego przekonanie tożsame jest ze stanem obiektywnie prawdziwym. Może zdarzyć się, że świadek składa zeznania kłamliwe, ale prawdziwe, i dzieje się to wówczas, gdy zeznający mimo świadomego zamiaru powiedzenia nieprawdy zeznaje prawdziwie, gdyż jego wiedza o obiektywnej rzeczywistości jest znikoma 10.
Świadome kłamstwo może być motywowane różnymi przyczynami. Ludzie kłamią najczęściej z powodu chęci zatajenia prawdy, która może wywodzić się z obawy przed spodziewanymi konsekwencjami wcześniejszego zachowania. Przyczyną kłamstwa może być także chęć ochrony bądź obciążenia innej osoby, jak również potrzeba zatajenia prawdziwych emocji czy uczuć 11.
Kłamstwo podczas przesłuchania ma jeszcze bardziej złożone przyczyny. Składanie wyjaśnień przez oskarżonego lub podejrzanego skłania przesłuchującego do założenia możliwości, że osoba ta będzie zmierzać do wprowadzenia w błąd i zatajenia prawdy w celu odsunięcia od siebie odpowiedzialności karnej. Świadkowie zeznający nieszczerze czynić to mogą z obawy, że zostanie wykryta okoliczność jeszcze nie znana organowi procesowemu, mogą mieć na celu ukrycie winy podejrzanego lub obawiać się zemsty z jego strony. Warto jeszcze wspomnieć o takich motywach nieszczerego zeznawania, jak: lęk przed osobista kompromitacją w oczach społeczeństwa lub rodziny, czy nawet przed odpowiedzialnością karną. Niekiedy świadek swoim kłamstwem chce chronić bliskich czy przyjaciół, a czasem motywem jego działania jest czerpanie korzyści finansowych ze złożenia określonych zeznań, co ma miejsce w przypadku tzw. świadków do wynajęcia 12.
Jak widać istnieje cały szereg przypadków determinujących składanie nieszczerych zeznań. Jako użyteczną metodę oceny wiarygodności zeznań oraz rozpoznawania zeznań celowo sfałszowanych badacze wskazują analizę prawdziwości zeznań opartą na kryteriach prawdziwości, do których zalicza się:
ogólne cechy zeznania,
treści dla niego specyficzne,
osobliwości występujące w zeznaniu,
treści pozostające w związku z motywacją i specyficzne elementy przestępstwa.
Ocena wiarygodności zeznania opiera się na analizie, które kryteria i w jakim zakresie zostały spełnione. Co oczywiste, większa liczba kryteriów znajdująca odbicie w wypowiedziach przesłuchiwanego daje większe prawdopodobieństwo, że zeznanie jest szczere 13.
W związku z trudnościami, na jakie napotyka proces wykrywczy przy korzystaniu z osobowych środków dowodowych, na początku XX w. opracowano metody przesłuchania, pozwalające na stwierdzenie z większym prawdopodobieństwem, czy zeznanie jest szczere, czy nie. Są to tzw. metody obiektywnych sprawdzianów prawdomówności, znane też w literaturze pod nazwą diagnostyki stanu faktycznego.
Pojęcie to obejmuje dwa rodzaje metod przesłuchania:
psychologiczne, tj. reprodukcji i asocjacji,
oraz psychofizjologiczne, wśród których wymienia się aparaturowe, czyli przesłuchanie przy użyciu wariografu i farmakologiczne, czyli poddanie przesłuchiwanemu środków z grupy soli kwasu barbiturowego, morfiny, heroiny, chloroformu lub serum prawdy, czyli skopolaminy czy ewipanu 14.
Zastosowanie wariografu opiera się na rejestracji różnych reakcji organicznych przesłuchiwanego na zadawane mu pytania. Obecnie stosuje się do tego typu badań zmodyfikowany poligraf Kellera, w skład którego wchodzi pneumograf służący do rejestracji zmiany oddechu, sfigmograf - bada częstotliwość pulsu i ciśnienia krwi i galwanomert - mierzy opór prądu elektrycznego, który przechodzi przez ciało badanego. Zaznaczyć należy, że wariograf rejestruje reakcję badanego na pytania krytyczne. Przyjmuje się, że reakcja ta jest wynikiem stresu czy lęku jaki powoduje kłamstwo. Nie zawsze jest to prawda, gdyż podobna reakcja organizmu badanego może wystąpić również na tle jego emocjonalnego związku ze zdarzeniem, na okoliczność którego jest przesłuchiwany 15. Wobec tego określenie lie detector - wykrywacz kłamstw jest pojęciem nie do końca ścisłym. Przy użyciu poligrafu stosuje się najczęściej test pytań kontrolnych i test wiedzy o przestępstwie 16. zastosowanie wariografu wykluczają zaburzenia fizjologiczne i psychiczne u osoby badanej 17.
Art. 171. |
Narkoanaliza opiera się na wywołaniu u badanego stanu specyficznego osłabienia woli, co może skłonić go do ujawnienia wszystkich okoliczności zdarzenia, o których mu wiadomo. Stanowiska co do skuteczności narkoanalizy są podzielone, z jednej strony wskazuje się na niemożliwość składania kłamliwych zeznań w stanie odurzenia narkotycznego, ale spotykany jest tez pogląd, że podejrzany, który nie chce przyznać się do winy nie zrobi tego nawet pod wpływem narkotyków czy hipnozy18. Należy też pamiętać, że różna może być indywidualna reakcja organizmu badanego na podanie środka narkotycznego, np. może to spowodować halucynacje czy zaburzenie przytomności, a w efekcie brak możności uzyskania wiarygodnych zeznań. |
Przesłuchanie metodami psychologicznymi sprowadza się do użycia metody reprodukcji bądź asocjacji.
Metoda reprodukcji opiera się na skonstruowaniu opisu zdarzenia będącego przedmiotem zeznań. Opis taki powinien dokładnie oddawać ogólną treść zdarzenia, ale różnic się pewnymi szczegółami, które w zdarzeniu autentycznym nie miały miejsca. Skonstruowana w ten sposób historia odczytywana jest przesłuchiwanemu, któremu po pewnym czasie poleca się ją powtórzyć. Jeżeli osoba przesłuchiwana odtwarzając opowiadanie pominie szczegóły celowo zmienione przez autora opisu, podając w ich miejsce autentyczne, to można przypuszczać, iż taka osoba złożyła świadomie nieszczere zeznanie, gdyż jej wiedza o zdarzeniu świadczy o tym, że dokładnie zna jego rzeczywisty przebieg z racji uczestnictwa lub obserwacji 20.
W praktyce metoda reprodukcji nie daje sama w sobie zadowalających wyników, i chociaż nie sposób odmówić jej jakiegokolwiek znaczenia, to uzyskane za jej pomocą wyniki nie mogą być traktowane jako pewnik. Osoba przesłuchiwana w ten sposób ma czasem możliwość poznania szczegółów zdarzenia będącego przedmiotem postępowania z innych źródeł niż własne uczestnictwo czy obserwacja. Niejednokrotnie szczegóły takie ujawniane są przez prasę czy media 21. Aby mieć pewność, że przesłuchiwany zeznawał wcześniej nieszczerze, przy konstruowaniu opisu do przedstawienia mu należy zamieścić tylko takie zmienione fakty, które są znane jedynie organowi prowadzącemu przesłuchanie, ewentualnym świadkom czy sprawcy. Zaznaczyć należy, że wymagałoby to od organu prowadzącego postępowanie bardzo drobiazgowej wiedzy o zdarzeniu, a uzyskanie jej nie zawsze jest możliwe za pomocą innych środków dowodowych.
Kolejna metoda psychologiczna - asocjacji, zwana także skojarzeniową oparta jest na tezie, że przedmioty i zdarzenia, które występują obok siebie przy silnych przeżyciach wchodzą w ścisły związek skojarzeniowy. Prowadzi to do wniosku, że jeżeli w przyszłości pojawi się jeden z tych elementów, to automatycznie pociąga za sobą pojawienie się drugiego, z nim skojarzonego.
Przy prowadzeniu takich badań rozróżnić należy skojarzenia pospolite, czyli spotykane stale i tłumaczone podobnym życiowym doświadczeniem, oraz indywidualne, typowe dla konkretnych osób, przypominające im tylko znane okoliczności i sytuacje 22.
Badanie metodą asocjacji należy zacząć od ułożenia przemyślanej listy haseł, na której znajdować się będą zarówno wyrazy nasuwające skojarzenia pospolite, jak również kilka haseł krytycznych, związanych bezpośrednio z sytuacją będącą przedmiotem dochodzenia. Hasła krytyczne mają na celu wywołanie emocjonalnego skojarzenia u przesłuchiwanego, na skutek silnych odczuć z nimi związanych, i muszą być właściwe jedynie dla osoby, która posiada rzeczywistą wiedzę o przebiegu sytuacji 23.
W zakresie kojarzenia asocjacyjnego wyróżnić można cztery sposoby prowadzenia badań.
Kojarzenie swobodne jednorazowe opiera się na poleceniu przesłuchiwanemu, żeby reagował na odczytane przez eksperymentatora hasła pierwszym słowem jakie przyjdzie mu do głowy w chwili, gdy usłyszy bodziec słowny.
Przy metodzie kojarzenia jednorazowego kierowanego różnica polega na instrukcji wydawanej odpowiadającemu, któremu poleca się reagowanie w określony sposób, np. podaniem przeciwieństwa usłyszanego bodźca werbalnego.
Kojarzenie swobodne ciągłe polega na reagowaniu przez przesłuchiwanego na zasłyszane hasło serią pojedynczych słów, co ma zrobić tak szybko, jak jest do tego zdolny, przy czym proszony jest o łańcuch skojarzeniowy, w którym każde słowo reakcji będzie mu nasuwało kolejne.
Metoda kojarzenia ciągłego kierowanego opiera się na tym samym schemacie, co swobodnego, jednak eksperymentator udziela badanemu instrukcji, by ograniczył skojarzenia w jakiś sposób. Różnica między metodami kojarzenia jednorazowego a kojarzenia ciągłego wynika z faktu, że w pierwszym przypadku eksperymentator posługuje się lista słów, a w drugim używa pojedynczego bodźca werbalnego 24.
Przy przeprowadzaniu badania mierzy się czas reakcji przesłuchiwanego. Zakłada się, że po usłyszeniu hasła krytycznego respondent wydłuży czas odpowiedzi, w celu uniknięcia podania skojarzenia indywidualnego mającego związek ze zdarzeniem, które jest przedmiotem badania. Czas reakcji zostanie wydłużony również po usłyszeniu bodźca kolejnego po haśle krytycznym, gdyż przesłuchiwany będzie analizował swoją odpowiedź na hasło krytyczne. Wydłużony czas reakcji wskazuje, iż osoba badana reaguje nietypowo w przypadku niektórych haseł, a co za tym idzie, mogła mieć styczność ze zdarzeniem, do którego organ prowadzący postępowanie chce dotrzeć.
Cały eksperyment asocjacyjny kontrolowany jest za pomocą odczytania listy haseł osobom niezwiązanym ze zdarzeniem , co pozwala określić typowy przeciętny czas reakcji 25.
Nie można pominąć istotnego spostrzeżenia, że metoda asocjacji nie sprawdza się u osób upośledzonych umysłowo, chorych psychicznie czy też z innymi zaburzeniami świadomości. Oprócz tego hasła obojętne mogą okazać się krytycznymi dla badanej osoby z powodów osobistych, kiedy reakcja indywidualna na bodziec werbalny może pojawić się w wyniku konkretnych doświadczeń życiowych 26. Metoda asocjacji, podobnie jak reprodukcji wymaga dobrej znajomości szczegółów zdarzenia, co pozwala na ułożenie efektywnej listy haseł.
Podsumowując, wyniki zastosowania metod przesłuchania świadków zeznających nieszczerze muszą być oceniane z jak największą ostrożnością i rozwagą. Tylko wówczas mogą stanowić źródło pomocnej dla postępowania wiedzy o faktach. W żadnym razie nie mogą być stosowane jako rutynowe formy działania organów śledczych. Przesłuchanie za ich pomocą zawsze wymaga udziału wykwalifikowanych specjalistów z dziedziny psychologii. Wiedza w zakresie czynników wpływających na procesy psychiczne stale pogłębia się, co w zestawieniu z rozwojem techniki kryminalistycznej daje optymistyczne rokowania na polu wykrywania obiektywnej prawdy o okolicznościach popełnienia przestępstwa. Przy tym wszystkim należy jednak pamiętać, że rola świadka w procesie karnym na długo jeszcze pozostanie priorytetową.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
E. Gruza, Kryteria oceny wiarygodności zeznań świadków [w:] M. Goc, E. Gruza, T. Tomaszewski, Problemy współczesnej kryminalistyki, tom VII, cz. druga, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Kryminalistyki, Warszawa 2003, s. 251.
2 Ibidem, s. 151-152.
3 P. Horoszowski, Kryminalistyka, PWN, Warszawa 1958, s. 43-44.
4 Ibidem, s. 44.
5 Ibidem, s. 47-48.
6 Ibidem, s. 60-62.
7 P. Horoszowski, op. cit., s. 62-64.
8 Ibidem, s. 68.
9 M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 130-131.
10 P. Horoszowski, op. cit, s. 41.
11 E. Gruza, op. cit., s. 251.
12 M. Ciosek, op. cit., s. 131.
13 Ibidem, s. 132
14 P. Horoszowski, op. cit., s. 122.
15 B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2004, s. 1140-1141.
16 R. Bull, A. Memon, A. Vrij, Prawo i psychologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003,
17 M. Ciosek, op. cit., s. 134.
18 B. Hołyst, op. cit., s. 1146.
19 Ibidem, s. 1146.
20 P. Horoszowski, op. cit., s. 122.
21 Ibidem, s. 124.
22 P. Horoszowski, op. cit., s. 123.
23 Ibidem, s. 123.
24 H. Scholosberg, R. S. Woodworth, Psychologia eksperymentalna, PWN, Warszawa 1966, s. 83-84.
25 P. Horoszowski, op. cit., s. 123-124.
26 M. Ciosek, op. cit., s. 134..