13.03.2013

Klasyfikacja ICD-10 dzieli zaburzenia zachowania na następujące kategorie:

-zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego

-zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji

-zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji

-zaburzenia opozycyjno-buntownicze

Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego- zachowania aspołeczne, agresywne, które są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do domu i/lub do interakcji z członkami rodziny lub domownikami./ kradzieże domowe, niszczenie zabawek i ubrań, nacinanie nożem mebli, niszczenie cennych przedmiotów, przemoc wobec członków rodziny i celowe podpalenia ograniczone do domu. Powstają w kontekście zaburzonych relacji dziecka z jednym lub obydwojgiem rodziców,/ członkami rodziny.

Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji- pod uwagę bierzemy fakt integracji dziecka, nastolatka z grupą rówieśnicza. Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji są rozpoznaniem lepiej rokującym.

Ze względu na proces socjalizacja:

-trudności wychowawcze z prawidłowym procesem socjalizacji,

-trudności wychowawcze z nieprawidłowym procesem socjalizacji,

- trudności wychowawcze ograniczone do środowiska rodzinnego;

Rodzaj trudności wychowawczych	Kryterium wspólne	Kryterium szczegółowe
Ograniczone do środowiska rodzinnego	Występują 3 lub więcej objawy, w tym co najmniej 3 dotyczą punktów 9-23 z ogólnych kryteriów zaburzeń zachowania, z których 1 trwał przynajmniej 6 miesięcy.	Zaburzenia zachowania ograniczone są do środowiska (kontekstu) rodzinnego
Z nieprawidłowym procesem socjalizacji			Wyraźnie słabe związki dziecka z grupą rówieśniczą, przejawiające się izolacją, odrzuceniem, niepopularności i brakiem trwałych, bliskich, wzajemnych przyjaźni.
Z prawidłowym procesem socjalizacji			Występują w sytuacjach poza domem lub środowiskiem (kontekstem) rodzinnym, związki rówieśnicze pozostają w prawidłowych granicach.

ZABURZENIA ZACHOWANIA Z NIEPRAWIDŁOWYM PROCESEM SOCJALIZACJI.

Zachowania dyssocjalne lub agresywne, współwystępujące ze znacząco nieprawidłowymi relacjami dziecka z innymi dziećmi.

Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się izolacją od innych dzieci, odrzuceniem i niepopularnością, brakiem bliskich przyjaciół lub trwałych empatycznych i obustronnych związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej.

Relacje z dorosłymi są także nacechowane rozdźwiękiem i wrogością, towarzyszyć mogą zaburzenia emocjonalne. Przekroczenia norm społecznych są dokonywane przez dziecko lub nastolatka pojedynczo.

Typowe zachowania: tyranizowanie, udział w bójkach, stosowanie siły i przemocy, nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność, brak współpracy i opór wobec autorytetów, ciężkie napady złości i niekontrolowanej wściekłości, niszczenie cudzej własności, podpalenia, okrucieństwo, wobec zwierząt i innych dzieci. Najłatwiej rozpoznawalny w szkole.

ZABURZENIA ZACHOWANIA Z PRAWIDŁOWYM PROCESEM SOCJALIZACJI.

Zachowania dyssocjalne lub agresywne- cechą charakterystyczną jest obecność właściwych i trwałych przyjaźni z rówieśnikami. Niemożliwe do akceptacji zachowania dziecka są aprobowane przez grupę formalną czy nieformalną/ subkultura/. Uczestniczenie w grupie o

pozostawanie w której pozostaje lojalne i ma trwałe przyjaźnie.

ZABURZENIA OPOZYCYJNO-BUNTOWNICZE

-Utrwalony wzorzec, polegający na występowaniu zachowań negatywistycznych, wrogich, buntowniczych, prowokacyjnych, niszczycielskich, które wyraźnie przekraczają normy dla danego wieku, kontekstu społeczno-kulturowego i którym nie towarzyszą poważniejsze naruszenia praw innych ludzi.

-Aktywne przeciwstawianie się prośbom i normom dorosłych, celowego dręczenia innych ludzi. Dzieci są skłonne do złości, urazy i łatwego reagowania zdenerwowaniem wobec innych. Wykazują niski próg tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Bunt ma charakter prowokacyjny. Cechuje ich nadmierna szorstkość, niechęć do współpracy oraz opór wobec autorytetów. Takie zachowania widoczne są w kontaktach z osobami znanymi.

-Kryterium rozstrzygającym jest brak zachowam, które naruszają przepisy prawne i podstawowe prawa innych osób/ kradzieże, okrucieństwo, tyranizowanie, napaści, niszczycielstwo./

Trudności opozycyjno-buntownicze obejmujący zachowania negatywistyczne, wrogie i buntownicze. Jego główną cechą jest przeciwstawianie się, bez agresji fizycznej, niszczenia własności, kłamstw i kradzieży.

Do zdiagnozowania trudności opozycyjno-buntowniczych muszą być stwierdzone cztery z następujących zachowań, trwających minimum 6-12 miesięcy:

-dziecko traci panowanie nad sobą,

-często kłóci się z dorosłymi,

-często łamie ustalone zasady lub odmawia stosowania się do wymagań dorosłych

-często umyślnie irytuje ludzi,

-często oskarża innych o popełnianie błędów lub niewłaściwe zachowanie,,

-często jest wrażliwe lub łatwo irytują je inni,

-często jest rozgniewane lub urażone,

-często jest złośliwe i mściwe.

Portret psychologiczny dziecka z trudnościami

Kryterium	Charakterystyka	Uwagi
Płeć	Najczęściej chłopiec	Proporcja występowania zaburzenia u chłopców i dziewcząt wacha się od 3:1 do 7:1
Funkcjonowanie szkolne	Częstsze problemy z nauką, niepowodzenia szkolne
Przetwarzanie informacji	-Częste deficyty poznawcze dotyczące rozwiązywania problemów (mniejsza zdolność generowania alternatywnych sposobów rozwiązania problemu) -zniekształcenia w myśleniu o interakcjach społecznych -dzieci te częściej przypisują innym negatywne, a nawet wrogie intencje przy ich niejednoznacznych zachowaniach. -niskie zdolności werbalne, -braki w zakresie funkcji samokontroli, takie jak utrzymywanie uwagi, planowanie, samoobserwacja, hamowanie impulsywnych zachowań.	-większą skłonność znajdowania rozwiązań ocenianych przez innych jako agresywne, -mniejsza tendencję do podawania społecznie akceptowanych rozwiązań konfliktów
Strefa emocjonalna	-częsta impulsywność -duża potrzeba stymulacji -doświadczanie wielu negatywnych emocji: agresji, złości, wrogości	Dzieci poszukują ryzykownych doświadczeń w celu podwyższenia swojego poziomu emocjonalnego pobudzenia
Relacje rówieśnicze	-trudności w nawiązywaniu stosunków z rówieśnikami -konfliktowe kontakty interpersonalne -słaba empatia -niski poziom rozwoju moralnego -zachowania manipulacyjne -częste odrzucenie przez inne dzieci	Przypisywanie innym wrogich intencji może rodzic chęć odwetu i w ten sposób przyczyniać się do powstawania konfliktów błędnego koła
Środowisko rodzinne	-dewiacja u rodziców (zaburzenie osobowości u rodzica, zachowanie przestępcze, alkoholizm), -niezgoda w małżeństwie (akt przemocy) -rozwód -często również wychowywanie dziecka przez jedno z rodziców lub przybranych lub kolejnych przybranych rodziców	Dzieci w takiej rodzinie uczone są zachowań antyspołecznych bezpośrednio poprzez nieuniknione następstwo zdarzeń
Wzory interakcji Rodzic-dziecko	-niedostateczne umiejętności wychowawcze rodziców, -brak uczucia, odrzucenie dziecka, -stosowanie środków represji, fizyczne krzywdzenie dziecka -słabe nadzorowanie i monitorowanie dzieci, niespójna dyscyplina- niekonsekwentne nagradzanie zarówno pozytywnych jak i negatywnych zachowań dziecka np. rodzice wzmacniają wymuszające zachowania dziecka	Dzieci są nauczone niewłaściwych zachowań w sposób pośredni- przez brak kontroli i konsekwentnej dyscypliny.

Pierwsze badania oparte o analizę czynnikową przeprowadzili L. E. Hewitt i R. L. Jenkins w wyniku której wyodrębnili: badania nad wpływem stosunków rodzinnych i metod wychowawczych na zachowanie dziecka

-model agresji nieusocjalizowanej (przeciwstawianie się autorytetowi, tendencje do atakowania, bójki, brak adekwatnego do sytuacji poczucia winy, nadmierna wrażliwość)'

-model nieusocjalizowanej przestępczości (wagary, ucieczki z domu, włóczęgostwo, udział w gangach);

-model nadmiernego zahamowania (wzmożona uległość, wrażliwość, tendencje do odosobnienia, apatia);

Podział zaburzeń zachowania opracowany przez K. Hartmanna w roku 1978.

Autor wyodrębnił 3 zespoły zaburzeń naruszających przyjęte normy społeczne:

-zespół niestabilności (skłonności depresyjne, tendencje do wycofywania się, słabość kontaktów społecznych, skłonność do konfliktów, ucieczki) stanowiący niewielkie zagrożenie społeczne;

-zespół zachowania aspołecznego (niechęć do nauki i pracy, nadużywanie alkoholu, włóczęgostwo, konfliktowość)- jest to średni stopień zagrożenia dla społeczeństwa.

-zespół przestępczości (zagrożenie dla innych osób, niszczenie mienia, znęcanie się nad innymi osobami, wczesne przed 14 r.ż. ujawnianie skłonności przestępczych, wykroczenia przeciw praw (ujawnione i nieujawnione)) stanowiący znaczne zagrożenie dla porządku społecznego.

L. Bandura sprowadza klasyfikacje trudności wychowawczych do dwóch członów podziału:

-trudności wychowawcze spowodowane przez dzieci o przewadze procesów pobudzania (dzieci agresywne, nadpobudliwe, nieopanowane), np. naruszanie dyscypliny szkolnej (aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się, brak czystości i porządku, lekceważący stosunek do szkoły i nauczyciela, brak opanowania na lekcjach, bójki palenie papierosów), ucieczki, kradzieże, kłamstwa, trudności natury seksualnej;

-trudności wychowawcze spowodowane przez dzieci o przewadze procesów hamowania (dzieci nieśmiałe, apatyczne, nieufne, bez wiary we własne siły), np., trudności z nawiązaniem kontaktu i współpracy, unikanie towarzystwa, brak aktywności, brak samodzielności. często są to dzieci słabe fizycznie, np. niskiego wzrostu, niezręczne. Pogłębiająca się postawa nieśmiałości, apatii, braku wiary w samego siebie, przy braku podjęcia odpowiednich działań ze strony wychowawcy, prowadzi do dalszych kłamstw, do ucieczek ze szkoły itd.

Klasyfikacja dzieci trudnych ze względu na różne dominujące symptomy A. Koczetow.

-Dzieci z zaburzeniami w sferze nawiązywania kontaktów społecznych z innymi ludźmi, rekrutujące się zwłaszcza z jedynaków i uczniów nie lubianych w klasie szkolnej, zajmujących w niej niską pozycję społeczną. Charakterystycznymi cechami ich zachowania- oprócz trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi osobami- są: brak subordynacji tak w stosunku do kolegów i koleżanek z klasy, jak i nauczycieli oraz błędne wyobrażenie o świecie i życiu, nacechowane nadmiernym pesymizmem lub bezkrytycznym optymizmem. N ogół osiągają one dobre wyniki w nauce.

-Dzieci ze wzmożoną lub zaniżaną reakcja emocjonalną, będące często ofiarą dramatycznych przeżyć psychicznych. Charakteryzują się drażliwością i nieopanowanymi reakcjami lub biernością i obojętnością wobec wszystkiego, co się wokół nich dzieje. Wśród dzieci tych dominują dziewczynki przejawiające opóźnienia w ogólnym rozwoju, w tym także społeczno-moralnym. Nie wykazują zainteresowań życiem społecznym i nie odczuwają większej potrzeby porozumiewania się z innymi.

-Dzieci z jednostronnym życiu psychicznym, wśród których znajduje się wielu uczniów drugorocznych. Przejawiają wyraźną niechęć do nauki szkolnej w ogóle lub zamiłowanie do jednego czy dwóch przedmiotów nauczania. Wiąże się to z brakiem wielokierunkowych zainteresowań i niezdolnością stosowania przez nie odpowiednich technik pracy umysłowej. Ponadto wykazują niechętną i nieżyczliwą postawę wobec nauczycieli zwłaszcza prowadzących lekcje z przedmiotów nie lubianych lub nie będących - ich zdaniem- dobrymi pedagogami.

-Dzieci z wadliwie rozwiniętymi właściwościami woli, wywodzące się przeważnie: z rodzin, w których zaspokajano wszelkie ich zachcianki. Wśród nich znajdują się dzieci niezdecydowane, kapryśne, samowolne, kierujące się nie tyle wolą, ile uporem i to w sprawach często błędnych, mało ważnych. Motywem ich działalności, są ich własne przeżycia emocjonalne lub sytuacja, w jakiej się aktualnie znajdują.

W ostatnich 10-15 latach preferuje się inną klasyfikację trudności wychowawczych (Havers N.)

-sposoby zachowania agresywnego, charakteryzujące się nadmiarem agresywności fizycznej i werbalnej

-sposoby zachowania powściągliwego, nacechowanego przesadna lękliwością do zamykania się w sobie

-sposoby zachowania niedojrzałego, czyli uchodzącego jako n nieodpowiednie nienormalne dla danego okresu rozwojowego

-sposoby zachowania przestępczego, wspólne kradzieże, przynależność do grupy przestępczej, wagary, ucieczki

Biorąc pod uwagę pewne sfery rzeczywistości w których przejawiają się zaburzenia zachowań dziecka można wyróżnić (Konopnicki):

-trudności w kontaktach dziecka z dorosłymi. Przejawia się to w nieposłuszeństwie, nie respektowaniu poleceń i wymagać rodziców czy wychowawców, w aroganckim, agresywnym stosunku do nich.

-trudności wychowawcze mogą występować w kontaktach dziecka z rówieśnikami. Przejawem są tu : dokuczanie, przezywanie, otwarta agresja w postaci bójek, nieumiejętność dostosowania się we wspólnej zabawie i pracy.

-trudności wychowawcze mogą wiązać się ze stosunkiem dziecka do zadań i obowiązków. Przejawem jest tzw. Lenistwo szkolne, nie odrabianie zadań, ucieczki z lekcji.

-odchylenia od prawidłowego zachowania mogą przejawiać się też w stosunku do norm i zasad współżycia, wyrazem tych odchyleń są zachowania o charakterze chuligańskim, niszczenie mienia społecznego, kradzieże.

Ze względu na stopień złożoności objawów można mówić o trudnościach:

-jednoobjawowych (jeden typ zachowania dziecka np. kłamstwo)

-wieloobjawowych (cały system zaburzonych zachowań, np. dziecko, które nie uczy się, kłamie, wagaruje)

Psycholodzy, psychiatrzy w celu rozpoznania trudności (zaburzeń) zachowania posługują się Klasyfikacją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV-TR) lub międzynarodową klasyfikacją chorób Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10). Wyróżniają oni kryterium biologiczne, behawioralne, poznawcze, systemowe oraz podatność na stres.

Sporadyczne występowanie nawet większości z powyższych zachowań nie jest jednoznaczne do zakwalifikowania dziecka do grupy zaburzeń.

Uwarunkowania trudności wychowawczych

Pytanie o uwarunkowania zachowań dysfunkcjonalnych jest pytaniem o to w jakich warunkach zachodzi proces zaburzenia zachowania i co wpływa na jego przebieg.

Od czego zależy zachowanie człowieka?

-sytuacji w jakiej się znajdziemy (bodziec, okoliczności)

-środowiska (społeczne, rodzina, instytucje)

-emocji- przebieg procesów emocjonalnych

-motywy działania- przebieg procesów motywacyjnych

-osobowości- suma doświadczeń życiowych opartych o potrzeby, charakter

-procesy poznawcze- odpowiadają za orientacje w otoczeniu

-biologia-uwarunkowania biologiczne, fizjologiczne

-aktywność własne, poziom aktywacji- trzeba mieć takie siły żeby człowiek mógł funkcjonować.

Uwarunkowania zachowań dysfunkcjonalnych

W psychologii humanistycznej zaburzenia są traktowane jako deficyty rozwoju osobowości, które powstają w wyniku niezaspokojenia potrzeb psychologicznych, a głównym źródłem zaburzeń jest hamowanie rozwoju. Jeśli osoba działa destruktywnie, to dlatego że rzeczywistość, w której żyje, blokuje rozwój jej prawdziwych, pozytywnych zachowań (Kozielecki J., 1997)

C. R. Rogers przyjmuje, iż destrukcyjne zachowania człowieka są wynikiem niekorzystnych uwarunkowań środowiskowych i społecznych.

Wrogie i napięte stosunki interpersonalne, anachroniczne metody nauczania, błędne wyobrażenie o samym sobie - utrudniają kształtowanie się autentycznej osoby, jej kompetencji i indywidualnego systemu wartości.

Człowiek, którego rozwój został zablokowany, nie jest osobą w pełni zdrową. (Kozielecki J., 1997)

Według C. R. Rogersa rozdźwięk między ,,ja” a organizmem powoduje nie tylko przyjęcie postaw obronnych i skłania do zniekształcenia swych doświadczeń, lecz wpływa także na relacje z innymi ludźmi.

Osoby nastawione obronnie skłonne są do odczuwania wrogich uczuć wobec osób, których zachowanie wyraża ich własne wyparte uczucia.

Czynny złe i destruktywne są, jak twierdzi C. R. Rogers, wyrazem braku, samorealizacji i niespełnienia.

A. H. Maslow twierdzi, iż człowiek staje się destruktywny, gdy jego wewnętrzna natura jest zakłócana, wypierana czy frustrowana, gdy ma poczucie zagrożenia wynikającego z braku zaspokojonych potrzeb podstawowych.

Według interakcyjnego modelu zachowań dysfunkcjonalnych (Gaś) zachowania dysfunkcjonalne są wypadkową wzajemnych interakcji między trzema grupami zmiennych:

-,,zmiennych wyjściowych i podstawowych”

-,,zmiennych społeczno-psychologicznych”

-,,zmiennych zachowania społecznego”

,,Zmienne wyjściowe i podstawowe” koncentrują się głównie na dwóch czynnikach:

-strukturze społeczno-demograficznej- obejmującej wykształcenie ojca i matki, wykonywany przez rodziców zawód, przekonania religijne oraz strukturę rodziny;

-socjalizacji- jako drugiego czynnika, na który składają się: ideologia rodziców, tradycyjne przekonania matki i ojca, religijność rodziców oraz tolerowanie dewiacji przez matkę, klimat domowy (wymagania i kontrola ze strony matki oraz współdziałanie rodziny z matką), wpływy rówieśników (głównie zainteresowania przyjaciół) oraz wpływ środków masowej informacji.

,,Zmienne społeczno-psychologiczne”,

-system osobowości na który składa się: struktura pobudzeń motywacyjnych związana z wartościami i oczekiwaniami osiągnięć szkolnych, oczekiwanie niezależności oraz struktura osobistych przekonań (krytycyzm wobec rzeczywistości społecznej) samoocena i poczucie kontroli zewnętrznej i wewnętrznej, jak tez struktura osobistej kontroli (postawa tolerancji wobec dewiacji, religijność)

-system spostrzegania środowiska- w którym wyróżnia się strukturę dalszą oraz strukturę bliższą. Struktura dalsza jest bardziej odległa w powodowaniu zmian i ma mniejsze znaczenie w determinowaniu zachowań (niską skłonność do udzielania poparcia oraz kontrolowania zarówno ze strony rodziców jak i przyjaciół, a także niską zgodność norm pomiędzy rodzicami i przyjaciółmi). Na strukturę bliższą składają się: dezaprobata rodzicielska wobec zachowań aspołecznych, aprobata zachowań aspołecznych przez rówieśników oraz rówieśnicze wzorce odurzania się, które bezpośrednio implikują podejmowanie niektórych działań (np. używania środków odurzających).

Generalizując, młodzież podejmuje zachowania dysfunkcjonalne na skutek trzech zmiennych, które wpływają na pojawianie się zaburzeń w zachowaniu:

-stres- utrudniający bądź uniemożliwiający osiąganie celów rozwojowych,

-Braki w zakresie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania problemów, właściwej komunikacji interpersonalnej, adekwatnej samooceny oraz rozumienia i interpretowania doświadczeń życiowych,

-niedomagania w funkcjonowaniu rodziny

- niedomagania w funkcjonowaniu szkoły

-sytuacyjnej, silnej presji rówieśników.

Literatura przedmiotu podaje kilka kategorii najważniejszych cech i umiejętności zwiększających zaradność adolescenta w sytuacjach trudnych, jak i czynników ryzyka i czynników chroniących.

Czynniki chroniące i czynniki ryzyka

Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je hamują.

Czynniki chroniące: cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka. Mają one zwiększyć odporność człowieka na negatywne wpływy środowiska zewnętrznego.

Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje i warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych.

Czynniki ryzyka to sytuacje i warunki oraz niekorzystne cechy tkwiące w samym dziecku i w jego środowisku. Czynniki ryzyka mogą być związane z sytuacją rodzinną, sytuacja szkolną, z grupą rówieśnicza oraz czynnikami osobowościowymi.

W przypadku zmiennych związanych z jednostką zidentyfikowano następujące:

-czynniki ryzyka: buntowniczość, więzi z dysfunkcjonalnymi rówieśnikami, akceptacja zachowań dysfunkcjonalnych, wczesna inicjacja zachowań dysfunkcjonalnych, negatywne relacje z dorosłymi, skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych, impulsywność, niska samoocena i brak wiary we własne siły, nieadekwatne umiejętności życiowe, odrzucanie religii i powszechnie obowiązujących wartości, niepowodzenia szkolne, silne zewnętrzne poczucie kontroli, skłonność do poszukiwania wrażeń, nieadekwatna ekspresja gniewu i agresji.

-czynniki chroniące : angażowanie się w działania prospołeczne, doświadczanie uznania wynikającego z działań prospołecznych, zdrowe przekonania i jasne standardy etyczne, pozytywny obraz siebie, wysoka samoocena, negatywne postawy wobec zachowań dysfunkcjonalnych, pozytywne relacje z dorosłymi, zaangażowanie.

W przypadku zmiennych związanych z grupą rówieśniczą:

-czynniki ryzyka: pozostawanie w grupie rówieśniczej przejawiającej zachowania dysfunkcjonalne, bliskie kontakty z grupą rówieśniczą negującą obowiązujące normy i zachowania społecznie akceptowane, istnienie negatywnej presji rówieśniczej.

-czynniki chroniące: pozostawanie w grupie rówieśniczej prowadzącej społecznie akceptowany styl życia, istnienie pozytywnej presji rówieśniczej.

W przypadki zmiennych związanych z rodziną:

-czynniki ryzyka: występowanie w historii zachowań ryzykownych, problemy z kierowaniem życiem rodzinnym, konflikty rodzinne, prezentowanie przez rodziców zachowań dysfunkcjonalnych, społeczna izolacja rodziny, wysoki stres rodzinny, niewystarczająca lub niekonsekwentna dyscyplina wychowawcza.

-czynniki chroniące: silne więzi rodzinne, zdrowe przekonania i jasne standardy zachowań, wysokie oczekiwania rodziców, poczucie zaufania w rodzinie, pozytywna dynamika życia rodzinnego, kontrola rodzicielska, zaangażowanie rodziców w życie dziecka.

W przypadku zmiennych związanych ze szkołą:

-czynniki ryzyka: wczesne i powtarzające się zachowania antyspołeczne, wczesne niepowodzenia w nauce, niskie zaangażowanie w życie szkoły, brak więzi ze szkołą, niska sprawność dydaktyczna nauczycieli, słabe umiejętności wychowawcze nauczycieli, wysoki poziom lęku i agresji w szkole, skłonność do ustawicznego kierowania uczniów do specjalistów poza szkołą.

-czynniki chroniące: okazje do angażowania się w działania prospołeczne, dostarczanie nagród za działania prospołeczne, zdrowe przekonania i jasne standardy zachowań, troska i wsparcie ze strony nauczycieli i pracowników obsługi, pozytywny klimat szkoły, więzi z nauczycielami, promowanie osiągnięć szkolnych.

W przypadku zmiennych związanych z lokalną społecznością:

-czynniki ryzyka: dostępność środków odurzających, normy i prawo sprzyjające odurzaniu się, skrajne deprywacje ekonomiczne i społeczne, gwałtowne zmiany środowiskowe, niskie zaangażowanie w życie sąsiedzkie, dezorganizacja lokalnej społeczności, postawy społeczne akceptujące zachowania dysfunkcjonalne,

-czynniki chroniące: okazje do działania na rzecz lokalnej społeczności, niska dostępność środków odurzających, normy kulturowe sprzyjające stawianiu wysokich oczekiwań od młodzieży, system wsparcia w lokalnej społeczności, kontrola sąsiedzka, wysoka świadomość i zaangażowanie społeczne.

W przypadku zmiennych związanych z szerokim społeczeństwem:

-czynniki ryzyka: zubożenie społeczeństwa, bezrobocie i trudności z uzyskaniem zatrudnienia, dyskryminacja, niekorzystne wpływy medialne.

-czynniki chroniące: świadomości pracowników mediów co do ich wpływu na korzystających z mediów, niska dostępność środków odurzających, brak tolerancji dla łamania prawa, dezakceptacja dla łamania norm społecznych.

Zaobserwowano, że efekty oddziaływania czynników ryzyka kumulują się, zatem prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im więcej jest czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe i im dłużej trwa ich działanie.

Każdy z powyższych czynników ryzyka jest swoistym wyzwaniem dla wszechstronnego rozwoju młodego człowieka, tak jak każdy z czynników chroniących sprzyja osiąganiu dojrzałości fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej.

Rola wymienionych czynników zależy od wieku życia nastolatka, fazy rozwojowej, uwarunkowań sytuacyjnych i środowiskowych itd.

Praca z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze powinna wiązać się z realizacją następujących zadań:

-poznawać dziecko, jego środowisko

-czuć jego potrzeby

-utrzymywać stałe kontakty z rodzicami (popularyzować wiedzę psychologiczną i pedagogiczną- pedagogizacja rodziców, udzielanie instruktażu w sprawie postępowania z dzieckiem).

-jak najszybciej zauważyć trudności u swoich wychowanków,

-określić rodzaj, jakość i stopień występujących u nich zaburzeń.

-dostosować działania dydaktyczno-wychowawcze do możliwości i potrzeb dziecka.

-stworzyć życzliwą atmosferę i wyzwolić gotowość koleżeńskiej pomocy u rówieśników.

Przezwyciężaniu trudnościom wychowawczym sprzyja też:

-Zapewnienie spójności kontekstu wychowania, w którym poszczególne oddziaływania wychowawcze danego nauczyciela będą wspierane przez podobne oddziaływania ze strony innych nauczycieli i całego systemu szkolnego. Konieczna jest zatem zgoda wszystkich wychowawców danej szkoły co do podstawowych celów i metod wychowania, a także co do obowiązujących norm i sankcji za ich naruszenie.

-Podejmowanie działań profilaktycznych, czyli promowanie w szkole tego wszystkiego, co służy zapobieganiu trudnościom wychowawczym i zachowaniom nagannym. Chodzi tu zwłaszcza o dobór kompetentnych nauczycieli, którzy stają się dla uczniów autentycznymi autorytetami i cenionymi przyjaciółmi, oraz o tworzenie w szkole klimatu więzi i życzliwości, prowadzenie zajęć dydaktycznych, które fascynują i zaciekawiają wychowanków.

-Opracowanie czytelnego, zrozumiałego dla wszystkich regulaminu szkoły oraz szkolnego programu wychowawczego. W dobrze zorganizowanej szkole, podobnie jak w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, uczniowie doskonale wiedzą jakie są ich prawa i obowiązki oraz jakie zachowania są pożądane, a jakie nie mogą być tolerowane. Wiedzą też, jakie są rodzaje sankcji za naruszanie określonych norm, a także jakie są procedury egzekwowania tychże sankcji.

-Dbanie o porządek oraz tworzenie warunków, które umożliwiają egzekwowanie konsekwencji ewentualnego naruszenia regulaminu szkoły przez danego ucznia.

-Egzekwowanie konsekwencji wszystkich zachowań nagannych ze strony uczniów. Powinno być ono proporcjonalne do popełnionego wykroczenia, a jednocześnie stanowcze i nieuchronne.

-Zero tolerancji dla wszelkich zachowań, które są naruszeniem regulaminu szkoły. Lekceważenie bowiem choćby niewielkiego błędu wychowanka sprawia, że jego następny błąd będzie znacznie większy.

-Udzielanie pomocy uczniom, którzy sprawiają trudności wychowawcze.

Kompetentny pedagog rozumie, że brak dyscypliny, przeszkadzanie w zajęciach, zachowania zaburzone i agresywne to przejawy nadmiernej aktywności lub problematycznych zachowań poważnych problemów psychicznych, moralnych czy społecznych, których wychowanek doświadcza w domu rodzinnym, w szkole, w grupie rówieśniczej czy w kontakcie z samym sobą.

Uczeń agresywny i stosujący przemoc wobec kolegów to ktoś, kto sam potrzebuje pomocy.

---