RYNEK, POPYT, PODAŻ

1. Pojęcie i funkcje rynku, klasyfikacja rynków.

Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają.

Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Przez grę popytu i podaży dokonuje obiektywnej wyceny poszczególnych towarów, czyli ustala ich ceny. Cena dla poszczególnych podmiotów gospodarczych jest informacją o przebiegu procesów gospodarczych; jest dla nich parametrem, który umożliwia przeprowadzenie popranego rachunku ekonomicznego. Przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego, służące podejmowaniu ekonomicznie uzasadnionych decyzji, warunkuje racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególne dziedziny wytwarzania oraz dopasowanie struktury w gospodarce rynkowej jest podstawowym mechanizmem alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania.

Ten całokształt transakcji, czyli rynek, można klasyfikować według różnych kryteriów podziału:

• według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić rynek produktów i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału);

• według zasięgu geograficznego możemy rozróżnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy;

• w zależności od sytuacji rynkowej możemy mówić o rynku sprzedawcy i rynku nabywcy; ten pierwszy charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej (jest to cecha charakterystyczna gospodarki nakazowo-rozdzielczej, określanej mianem gospodarki niedoborów), natomiast rynek nabywcy charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem, co daje uprzywilejowaną pozycję nabywcy;

• w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji możemy wyróżnić rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy, rynek pszenicy oraz rynek heterogeniczny, np. rynek pracy - występują na nim różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą, wówczas mówimy o segmentacji rynku;

• w zależności od stopnia wyrównywania się ceny wyróżniamy rynek doskonały i niedoskonały.

Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków: rozproszenie po stronie popytu i podaży, brak barier wejścia na rynek, przejrzystość (transparencja) oraz jednorodność dóbr.

Pierwszy warunek oznacza, że każdy z podmiotów dysponuje jednakową siłą ekonomiczną i jest ich bardzo dużo, w rezultacie żaden z podmiotów nie może wpływać na kształtowanie się cen. Decyzje poszczególnych podmiotów są oparte na cenie danej z zewnątrz, z rynku; cena jest dla nich parametrem. Warunek drugi oznacza, że wszystkie zasoby są w pełni mobilne. Istnieje zatem możliwość wejścia na dany rynek oraz wyjścia z niego, jak również łatwość zmiany zastosowania zasobów. Warunek przejrzystości oznacza, że sprzedający oraz kupujący dysponują pełnymi informacjami o towarach i warunkach zawierania transakcji, w tym zwłaszcza o cenach. Jednorodność dóbr oznacza, że dobra o tym samym przeznaczeniu mają jednakowe ceny fizyczne i są postrzegane przez nabywców jako jednakowe , niezależnie od tego, jaki producent je wytworzył.

W rzeczywistym życiu gospodarczym spełnienie tych warunków zwykle nie jest możliwe. Zebranie informacji o warunkach wszystkich transakcji danego towaru wymaga czasu i jest kosztowne. Często o zawarciu transakcji decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaźniony sprzedawca. Producenci świadomie - stosując reklamę, znaki firmowe itp. - dążą do zróżnicowania produktów, w rezultacie np. proszek do prania danej firmy jest postrzegany jako lepszy, mimo że skład chemiczny wszystkich proszków jest prawie jednakowy. Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek nie jest doskonały i „pozwala” na istnienie wielu cen na ten sam towar.

Przeciwieństwem rynku doskonałego jest rynek monopolistyczny. Przy najwyższym stopniu monopolizacji oznacza to sytuację, w której występuje jedno przedsiębiorstwo mające wyłączność produkcji i zbytu jakiegoś towaru. Przedsiębiorstwo monopolistyczne kontroluje więc w pełni sytuację rynkową, ma możliwość ustalania rozmiarów podaży i cen; w tej sytuacji cena nie jest dla niego parametrem branym z rynku, to ono jest dawcą ceny. Jednakże nawet taka uprzywilejowana pozycja nie oznacza zupełnej dowolności czy też braku ograniczeń przy ustalaniu ceny. Monopolistyczny dawca ceny musi w swojej polityce cen uwzględnić uwarunkowania popytowe i podażowe. Zagadnienia te będą omówione w dalszej części podręcznika.

Przystąpmy teraz do analizy dwu podstawowych wielkości, których gra jest istotą rynku, tych marshallowskich „ostrych nożyc”, czyli popytu i podaży.

2. Popyt i określające go czynniki.

Popyt na dane dobro jest to ilość tego dobra, jaką nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie i w określonym czasie. Jest to popyt efektywny, tzn. taki, przy którym chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu. Wyróżniamy jeszcze popyt potencjalny, który oznacza pragnienie nabycia określonego dobra nie poparte możliwościami dochodowymi. W przypadku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy popyt potencjalny może się przekształcić w popyt efektywny.

W zależności od motywacji nabywców popyt możemy podzielić na trzy kategorie: funkcjonalny, niefunkcjonalny i spekulacyjny. Popyt funkcjonalny wynika z cech jakościowych danego dobra - jest funkcją jego wartości użytkowej. Popyt niefunkcjonalny wynika z oddziaływania tzw. Efektów zewnętrznych na użyteczność. Oznacza to, że użyteczność danego dobra może się zmieniać w zależności od zachowania się innych konsumentów. Możemy wyróżnić trzy rodzaje zachowań nabywców : efekt owczego pędu, efekt snobizmu i efekt veblenowski. Efekt owczego pędu oznacza, iż popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni konsumują to dobro. Oznacza on potrzebę utożsamiania się z innymi konsumentami i ich stylem bycia. Efekt snobizmu, odwrotnie, oznacza iż popyt na dane dobro maleje wskutek tego, że inni kupują to dobro. Oznacza on zatem potrzebę wyróżnienia się, bycia ekskluzywnym, odmiennym od innych. Efekt veblenowski dotyczy popytu na tzw. dobra prestiżowe. Ich konsumpcja świadczy o statusie konsumenta, nosi znamiona konsumpcji ostentacyjnej. Dlatego popyt na takie dobra wzrasta wraz ze wzrostem ich cen. Popyt spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości.

Popyt jest funkcją wielu zmiennych. Pierwsza z nich wynika niejako z definicji - jest to cena. Oprócz niej są jeszcze inne, pozacenowe determinanty popytu: dochody nabywców, ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych, oczekiwane zmiany sytuacji rynkowej, gusty i preferencje nabywców, zmiana liczby i struktury ludności. Zmiana popytu może więc następować w wyniku równoczesnych zmian wielu czynników. Jeśli chcemy uchwycić związki między zmianami popytu a zmianami tylko jednego z czynników, stosujemy klauzulę cetefis paribus. Oznacza to następujące postępowanie badawcze: jeśli jakaś wielkość jest określona przez kilka czynników i chcemy uchwycić związki między zmianami tej wielkości a zmianami jednego z nich, przyjmujemy, że inne czynniki nie zmieniają się. Jeśli chcemy zbadać zależność między popytem (P_p) a ceną (c), zakładamy, że czynniki pozacenowe nie zmieniają się.

1. Popyt a cena

Zależność między popytem a ceną jest na ogół zależnością odwrotną.

Wzrost ceny powoduje spadek popytu, spadek ceny powoduje wzrost popytu. Możemy to przedstawić graficznie (rys. 4.1)

Cena

C₂

C₁

P_p

0 Q₂ Q₁ Popyt

Rys. 4.1 Typowa krzywa popytu

Wzrost ceny z c₁ do c₂ powoduje spadek popytu z Q₁ do Q₂, i odwrotnie, spadek ceny z c₂ do c₁ powoduje wzrost popytu z Q₂ do Q_1. Poruszanie się po krzywej popytu w górę lub w dół jest graficznym odzwierciedleniem reakcji popytu na zmianę ceny. Siłę tej reakcji możemy mierzyć; wrócimy do tego w dalszej części tego rozdziału.

Konstrukcję (wykreślenie) krzywej popytu, relacje między krzywą popytu pojedynczego konsumenta i krzywą popytu rynkowego poznamy w następnym rozdziale, teraz podkreślmy, że zmiana ceny powoduje dwojaki efekt: substytucyjny i dochodowy. Wzrost ceny jednego dobra narusza dotychczasową struktur cen, czyni to dobro relatywne droższym. Skłania to nabywcę do rezygnacji z dobra relatywnie droższego i zastąpienia go (substytucji) innym dobrem relatywnie tańszym. Jest to efekt substytucyjny zmiany ceny. Wzrost ceny dobra powoduje również inny skutek - wpływa na możliwości nabywcze konsumenta, obniża jego dochód realny. Konsument może teraz nabyć mniej dóbr. Jest to efekt dochodowy zmiany ceny. Siła tego efektu zależy od udziału dobra, którego cena wzrosła, w ogólnych wydatkach konsumenta. Analogicznie efekty, tylko skierowane w drugą stronę, występują przy spadku ceny.

2.2 Nietypowe krzywe popytu

przedstawiona na rys. 4.1 krzywa popytu ilustruje typową zależność między popytem a ceną. Istnieją jeszcze nietypowe reakcje popytu na zmianę ceny:

1. Popyt może nie reagować na zmianę ceny, mówimy wówczas, że jest doskonale nieelastyczny albo sztywny (patrz rys. 4.2_a). Dotyczy to dóbr, które zaspokajają niezbędne potrzeby i nie mają substytutów: trumny, sól, niektóre lekarstwa.

2. Popyt reaguje na zmianę ceny krańcowo elastycznie - jest doskonale elastyczny (rys. 4.2b). Jest to teoretyczna sytuacja rynku doskonałego. Przy cenie c₁ wyznaczonej przez rynek poszczególne przedsiębiorstwo może zrealizować (sprzedać) całą swoją produkcję. Przy cenie wyższej, np. c₂ przedsiębiorstwo nie realizuje ani jednej jednostki.

3. Zmiany popytu i zmiany ceny mogą być jednokierunkowe, gdy wzrost ceny powoduje wzrost popytu, a spadek ceny spadek popytu. Popyt zachowuje się więc nietypowo, paradoksalnie (rys. 4.2c). Wyróżniamy tu trzy przypadki: paradoks Veblena, paradoks Giffena oraz paradoks spekulacyjny. Paradoks Veblena, jak już wspominaliśmy wyżej, dotyczy popytu na dobra prestiżowe, których konsumpcja zaspokaja potrzebę demonstracji statusu materialnego nabywcy. Ten efekt demonstracji rośnie wraz z ceną nabywanych dóbr. Powoduje to wzrost popytu wraz ze wzrostem ceny tych dóbr. Paradoks Giffena dotyczy dóbr podrzędnych, których udział w ogólnych wydatkach jest wysoki. Wzrost cen tych dóbr powoduje spadek dochodów realnych; implikuje to wzrost popytu na te dobra, gdyż mimo wzrostu ceny dalej są one relatywnie tańsze, co przy spadku dochodów realnych ma jeszcze większe znaczenie. Paradoks Giffena oznacza, że efekt dochodowy jest silniejszy od efektu substytucyjnego. Nabywcy nie zastępują tych dóbr innymi, gdyż mimo wzrostu cen dalej pozostają one relatywnie tańsze. Paradoks spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości. Jeśli panuje przekonanie, że cena w przyszłości nadal będzie rosła, to popyt rośnie mimo wzrostu ceny. Dotyczy to także spadku cen; przekonanie, że również w przyszłości ceny będą spadały, wpływa na spadek bieżącego popytu mimo spadku ceny.

P_p

cena cena P_p

P_p

c₁

c₂

c₁

Q₁ popyt popyt Q₁ Q₂ popyt

(a) (b) (c)

rys. 4.2 Nietypowe krzywe popytu

2.3 Pozacenowe determinanty popytu.

Cena nie jest jedyną zmienną określającą rozmiary popytu na dany produkt. Są one determinowane też czynnikami, które określiliśmy wyżej jako pozacenowe. Stosując klauzulę ceteris paribus rozważmy teraz związek między zmianami popytu a zmianami dochodu nabywcy. Jest to relacja jednokierunkowa, tzn. wzrost dochodu powoduje wzrost popytu, a spadek dochodu powoduje spadek popytu. Możemy to przedstawić graficznie przez przesunięcie krzywej popytu w prawo lub w lewo (rys. 4.3).

Wzrost dochodów, czyli przesunięcie krzywej popytu z położenia P_p1 do położenia P_p2 powoduje, ze przy tej samej cenie c₀ popyt zwiększa się z Q₁ do Q₂ i odwrotnie, spadek dochodu - co znajduje graficzny wyraz w przesunięciu krzywej popytu z położenia P_p1 do położenia P_p3 - powoduje spadek popytu z Q₁ do Q₃. Siłę tej reakcji możemy mierzyć. Wrócimy do tego w dalszej części rozdziału.

Od tej prawidłowości, czyli jednokierunkowych zmian dochodu i popytu, są wyjątki - popyt może reagować na zmiany dochodu w sposób paradoksalny, tzn. wzrost dochodu może powodować spadek popytu. Dotyczy to szczególnie dóbr podrzędnych, mających substytuty lepszej jakości.

Następnym czynnikiem współokreślającym popyt na dane dobro są ceny dóbr pozostających wobec tego dobra w stosunku substytucji lub komplementarności. Dobra substytucyjne to dobra zastępujące w zaspakajaniu określonej potrzeby.

---