Dialog i spotkanie jako mechanizmy kształtowania wartości

„Tylko dialog w kategoriach wartości będzie twórczym i posiadającym element nadziei.”

Ks. Adam Solak „Przestrzenie nadziei”

Dominacja agresji i okrucieństwa we wzajemnych relacjach międzyludzkich skłania do poszukiwania dróg pozwalających wrócić do szlachetności oraz trwałych idei, które będą synonimem humanistycznych wartości oraz wpłyną na wzmocnienie sensu ludzkiego działania i życia.

Obecna sytuacja edukacji wymaga rozległych i daleko idących zmian, gdyż w świecie nowych wartości, wzrostu rangi pieniądza, wyraźnego odwrócenia się od humanizmu głębokie aksjologiczne różnice międzygeneracyjne sprawiają, iż brakuje odpowiedzi na pytanie, jak wychowywać.

Analizując pojęcie wartości, nie należy czynić tego w oderwaniu od pojęcia norm. Wartość jest przede wszystkim identyfikowana w kontekście ludzkiego dążenia, a norma to regulowanie ludzkich obowiązków. Pojęć tych nie można utożsamiać ze sobą, gdyż wartość jest swego rodzaju wzorcem i domaga się urzeczywistnienia w ludzkim czynie, a norma obowiązuje w ludzkim postępowaniu. Niemniej jednak można dostrzec pewną relację między wartościami a normami, normy, bowiem opierają się na wartościach i wówczas możemy powiedzieć, że wartości są w nich zawarte.

Wzbudzanie i kształtowanie określonych wartości odbywa się w toku procesu wychowania. Podmiotem tego procesu jest dziecko, natomiast przedmiotem wychowania jest w tym wypadku nabycie odpowiednich sprawności przez wychowanka. W wychowaniu człowieka jako istoty ludzkiej przedmiotem wychowania będzie takie naturalne wyzwalanie sprawności moralnych, które są podstawą do czynienia dobra. Wychowanie człowieka jako istoty społecznej będzie przede wszystkim miało na celu takie kulturowe ukształtowanie sprawności etycznych, dzięki którym u jednostki powstanie skłonność do czynienia dobra społecznego. Natomiast wychowując człowieka jako obywatela wyrabiamy sprawności doktrynalne warunkujące sprawność do obywatelskiego czynienia dobra.

Podstawowym środowiskiem, które kształtuje system wartości dzieci i młodzieży, jest rodzina. Dzieje się tak przede wszystkim, dlatego, że rodzina jest taką grupą, wspólnotą, w której skupia się kształtowanie wszystkich trzech rodzajów wartości: rodzinnych, społecznych i państwowych. Jednakże z całą pewnością kwestią tą powinna zajmować się również szkoła, która poza funkcją dydaktyczną pełni także funkcje opiekuńcze i wychowawcze, a ponadto stanowi następne, po rodzinie, znaczące środowisko w życiu dziecka i młodego człowieka. Ważnym środowiskiem, którego wpływy socjalizujące również zauważamy w zakresie funkcjonowania młodego człowieka, jest grupa rówieśnicza. Grupa ta jest źródłem doświadczeń odmiennych od tych, z którymi dzieci i młodzież spotykają się w rodzinie oraz szkole. Działań skierowanych przez rówieśników na młodych ludzi nie traktuje się jako świadomych i zamierzonych działań wychowawczych, dlatego w tym wypadku należy zwrócić uwagę na tak zwane wpływy socjalizacyjne, czyli procesy przebiegające spontanicznie i bez świadomej kontroli. Niemniej jednak wpływ ten może być bardzo silny i w związku z tym należy również zaznaczyć jego rolę w kształtowaniu młodego człowieka.

Kształtowanie systemu wartości jest niezwykle istotną kwestią w procesie wychowania dzieci i młodzieży oraz stwarzania im warunków do rozwoju. Wypracowanie i ukształtowanie właściwej i trwałej hierarchii wartości jest czynnikiem niezbędnym do świadomego życia i podejmowania odpowiedzialnych decyzji, dokonywania pewnych wyborów oraz przejawiania określonych zachowań.

Wychowanie należałoby, zatem odnosić do procesu przygotowywania dzieci i młodzieży do pełnienia ról społecznych. Każdy człowiek w ciągu całego swojego życia pełni wiele ról, które nadaje mu jego otoczenie lub, które sam sobie wybiera. Role te formułowane są w postaci oczekiwań i tym samym określonych wymagań względem jednostki. Wzorce i wartości przekazywane przez omawiane środowiska w różnym stopniu wpływają na funkcjonowanie młodego człowieka w rodzinie, społeczeństwie i państwie.

Rozpatrzmy, zatem mechanizmy kształtowania wartości, jakimi niewątpliwie są dialog i spotkanie.

„Relacje dialogowe [...] - to zjawisko nieomal uniwersalne, nieodłączne od mowy ludzkiej, od wszelkich doznań i form obcowania między ludźmi, od wszystkiego co posiada sens i znaczenie. [...] gdzie zaczyna się świadomość, tam zaczyna się i dialog.”

M. Bachtin: Problemy poetyki Dostojewskiego

Zainteresowanie dialogową relacją międzyludzką na gruncie nauk społecznych - w szczególności nauk o wychowaniu - wiąże się z poszukiwaniem form egzystencji godnych człowieka, optymalnie sprzyjających jego rozwojowi, a także dążeniem do odrzucenia wszelkich wynaturzeń uwłaczających godności ludzkiej.

Za prekursora dialogu uważa się Sokratesa. Głosił on pochwałę słowa żywego, zgodnie z antycznym przekonaniem, iż viva vox docet - żywe słowo uczy. Sokrates uznawał owo żywe słowo za archetyp, którego słowo pisane jest tylko kopią, i umiejscawiał je w hierarchii wartości o wiele wyżej:

„ Płody przedstawiają się jakby żywe, jeżeli jednak zapytać je o coś, one bardzo dostojnie milczą”

Co więcej żywej mowie przysługuje prawo wyboru słuchacza i to ona:

„wraz z wiedzą zapisuje się w umyśle uczącego się, zdolna go wspomagać, świadoma tego, do kogo należy przemawiać, a wobec kogo milczeć"

Zakres znaczeniowy pojęcia dialog nie oznacza tylko rozmowy. Może być też rozumiany jako: metoda, proces lub postawa społeczna. Metoda dialogu to sposób komunikacji między ludźmi przez rozmowę w celu wzajemnego zrozumienia się, zbliżenia do siebie, a także współdziałania. Proces dialogowy to droga do zbliżenia ich punktów widzenia i sposobu życia. Postawa dialogowa polega na stałej gotowości i dążeniu do zrozumienia innych, zbliżenia się do nich i w miarę możności współpracy z nimi.

Szeroki sens temu pojęciu nadaje też Słownik katolickiej nauki społecznej (red. W. Piwowarski 1993); przez dialog rozumie się tutaj rozmowę mającą na celu wzajemną konfrontację i zrozumienie poglądów oraz współdziałanie w poszukiwaniu prawdy, obronie wartości ogólnoludzkich oraz współpracy dla sprawiedliwości i pokoju.

Pojęcie dialogu i spotkania, są trwale ze sobą związane i towarzyszą człowiekowi od zarania jego dziejów; dialog polega na przekonywaniu, porozumieniu lub szukaniu konsensu. Chodzi w nim przede wszystkim o przedstawienie swoich przekonań partnerom tak, aby ułatwić im ich zrozumienie i przyjęcie. W konsekwencji ma to doprowadzić do znalezienia i poszerzenia tego, co jest wspólne, co może być podstawą współdziałania.

Dialog w szerokim rozumieniu jest rozmową ambitną, rozbudowaną pod względem kategorii i liczebności uczestniczących w niej podmiotów, ich charakteru, różnorodności i wielości styczności między nimi, zawartości treściowej oraz zamierzeń i skutków realnych. Uczestnikami takiej rozmowy są nie tylko pojedyncze osoby, ale przede wszystkim różnego rodzaju grupy społeczne, wspólnoty, organizacje lokalne i międzynarodowe, instytucje o różnym charakterze i zasięgu działania. Uczestnicy takiego dialogu rozmawiają ze sobą w ramach bezpośredniej styczności lub za pośrednictwem wybranych przez siebie przedstawicieli lub też - wykorzystując techniczne środki przekazu - drogą pośrednią. Występuje tutaj bogata sieć spotkań międzyludzkich: werbalnych i niewerbalnych, bezpośrednich i pośrednich, oficjalnych i nieoficjalnych, o charakterze intencjonalnym i spontanicznym, krótkich i długotrwałych.

Dialog charakteryzuje się wysokim poziomem kultury stosunków interpersonalnych: ludzie komunikują się ze sobą, starają się siebie zrozumieć, tolerują swoją inność, zbliżają się emocjonalnie do siebie - darzą siebie szacunkiem a mając na względzie społeczne dobro, podejmują współpracę w różnych sferach życia ludzkiego. Jest to styl życia gwarantujący ustawiczny rozwój indywidualny i zbiorowy. Może być też rozumiany jako metoda kreowania środowiska wychowawczego w ramach danej grupy społecznej, placówki, instytucji edukacyjnej i w ramach terytorialnych lub rozwiązywania jakiegoś problemu edukacyjnego.

Podobnie obszerny jest zakres treści dialogu: może dotyczyć wszystkich dziedzin życia człowieka, ludzi oraz ich kultury materialnej i duchowej, życia i funkcjonowania grup społecznych, szerszych wspólnot, organizacji o różnym charakterze i zasięgu działania, państwa i państw, różnych ważkich problemów natury politycznej, społecznej, ekonomicznej, kulturowej. Przyświeca tej rozmowie szeroki zestaw celów: przekazanie i uzyskanie różnych informacji, rozwiązanie problemów naukowych i innych, obrona wartości ogólnoludzkich, formowanie postaw otwartości, wzajemne zrozumienie, zbliżenie społeczno-emocjonalne ludzi do siebie, podjęcie i rozwinięcie pro społecznych działań nie tylko w sferze informacyjno-poznawczej, podjęcie i kontynuowanie wielostronnej współpracy zmierzających do stworzenia ludziom odpowiednich warunków życia.

Dialog i spotkanie pomaga rozbudowywać w człowieku rozmaite wartości.

Otwartość: oznacza mówienie innym o sobie, ujawnienie siebie innym ludziom, głównie bliskim, zaufanym, zaprzyjaźnionym. W języku polskim otwartość bywa rozumiana jako cecha człowieka charakteryzującego się szczerością, brakiem obłudy, mówiącego szczerze o sprawach dotyczących jego osoby oraz wszelkich innych kwestiach, a także skłonnego do przyswajania sobie wszelkich nowości, żądnego wiedzy i poznania. Otwartość bywa też rozumiana jak rodzaj stosunku jednostki do innych ludzi.

Rozumienie i zrozumienie: Dobrze kogoś zrozumieć to znaczy wiedzieć, co ma na myśli, trafnie domyślać się tego, co chciał przekazać. J. Rutkowiak tak określa rozumienie drugiego człowieka: ...postawić siebie na miejscu kogoś innego, przeżyć w wyobraźni to, co ten ktoś przeżywa w rzeczywistości, odgadując w ten sposób, co znaczą obserwowane od zewnątrz zachowania się owego drugiego.

Zbliżenie społeczno-emocjonalne: sprowadza się do utrzymywania między partnerami szerokich więzi społecznych wzbogaconych czynnikiem empatii.

Wspomaganie się wzajemne: to działania, zachowania pomocne, czyli realnie czynione wysiłki dla dobra drugiej osoby, przekazywanie jej różnymi drogami jakichkolwiek własnych zasobów - m. in. informacji, dóbr materialnych, różnych usług, miłości i innych pozytywnych uczuć, swojego statusu społecznego. Jest to działanie na rzecz drugiego człowieka znajdującego się w sytuacjach trudnych, do których można zaliczyć sytuacje konfliktowe, stany niedostatecznej wydolności fizycznej i psychicznej, zagrożenia różnego rodzaju, stany stresowe.

W filozofii współczesnej powstał nurt filozofii dialogu, wg, którego dialog jest źródłowym, zakorzeniającym w świecie, autentycznym (prawdziwym) sposobem bytowania człowieka; dialog (rozmowa) przekracza obiektywizującą i podporządkowaną praktycznej korzyści relację podmiot — przedmiot na rzecz relacji podmiot — podmiot, odsłaniając lub konstytuując ontologicznie, epistemicznie i aksjologicznie pierwotną relację Ja — Ty i — po spełnieniu koniecznych warunków owocności dialogu — prowadzi do swoistej substytucji „Ja” w „Ty” i „Ty” w „Ja” we wspólnocie losu, czyli w osobowym — religijnym, etycznym, estetycznym — współprzeżywaniu i współdziałaniu.

Postawa dialogiczna obecna jest w kulturze europejskiej od starożytności w nurcie filozofii o charakterze medytacyjnym, a więc tam, gdzie filozofia jest pojmowana jako sztuka życia. Postawa ta, wraz z wpływem tradycji dialogu judaistycznego jest obecna w chrześcijaństwie. Dialogizm jest także próbą przezwyciężenia subiektywizmu, zgodnie, z którymi istnieje i poznaje wyłącznie jeden podmiot — Ja, a drugi człowiek jest projekcją, sobowtórem, poznawanym, co najwyżej pośrednio. Klasycy współczesnej filozofii dialogu: M. Buber, F. Rosenzweig, F. Ebner, E. Rosenstock-Huessy, E. Griesbach, E. Lévinas, kładą nacisk na relację religijną jako miejsce spełniania się dialogu: „Ja” jest ujmowane w odniesieniu do „Ty” absolutu. Etyka jest w filozofii dialogu filozofią pierwszą, a postawa dialogiczna jest kluczowym rysem tzw. filozofii życia.

Dialog jest nieodłącznie związany z prawdą o godności osoby ludzkiej. Jest szczególnym wyrazem spotkania międzyosobowego, takiego, w którym dochodzi do wzajemnej afirmacji godności każdego z partnerów tego spotkania. Przypomniał o tym Jan Paweł w swojej encyklice poświęconej trudnemu dialogowi ekumenicznemu:

"Określenie to nie pozostaje zapewne bez związku ze współczesną myślą personalistyczną. Postawa dialogiczna odpowiada naturze osoby i jej godności. Stanowisko to na terenie filozofii współczesnej spotyka się z chrześcijańską prawdą o człowieku wyrażoną przez Sobór: człowiek jest, bowiem jedynym na ziemi stworzeniem, którego Bóg chciał dla niego samego i dlatego nie może odnaleźć się w pełni inaczej, jak tylko poprzez bezinteresowny dar z siebie samego. Dialog leży na jedynej drodze do samo spełnienia człowieka: zarówno poszczególnych osób, jak też każdej ludzkiej wspólnoty. [...] [...] każdy dialog ma również wymiar całościowy, egzystencjalny. Angażuje cały ludzki podmiot [...]"

Relacja z Drugim zawiązuje się jako odpowiedzialność. Pojawiająca się bliskość jest moją odpowiedzialnością wobec Drugiego. Relacja fizyczna z zupełnie Innym niż Ja, wyprowadza Ja z samotności bycia. Relacja pomiędzy Ja-Etnologiem a Drugim-Obcym jest spotkaniem dwóch różnych osób. Pojawienie się Drugiego to koniec władzy Ja. Ostatnie słowo nie zależy ode mnie, od mojej wolności - nie jestem sam. Bycie z innym jest bardzo ważną wartością wśród wartości dostępnych człowiekowi. Droga na ten szczyt prowadzi przez rozmowę. Przestrzeń rozmowy staje się wiec miejscem ostatecznego poznania. Ja nie może inaczej dotrzeć do prawdy, niż przystępując do rozmowy i podejmując ryzyko budowania dialogu wspólnie z Drugim.

Spotkanie - w języku psychologii egzystencjalnej oznacza specjalną relację między dwiema osobami. Jest to osiągnięta przez te osoby wzajemna łączność duchowa. Komunikując się ze sobą dzielą się sobą nawzajem. Druga osoba przestaje być bezosobowa, staje się w naszych oczach osobą szczególną, częścią naszego świata i częścią nas samych. Na tyle ile jest to możliwe wkraczamy w jej świat, w jej rzeczywistość. Pomimo tego, że każde z nas zachowuje swoją odrębność to nawiązuję się miedzy nami swego rodzaju połączenie.

„Jedno nie jest połową dwojga, to tych dwoje jest połowami jednego”

Druga osoba staje się podmiotem a nie przedmiotem. Pozwalamy w całej pełni poznać się jako osobę i tak samo my poznajemy.

„Trzeba używać rzeczy, a kochać ludzi”

Wielu ludzi boi się spotkania. Żyjemy, bowiem w świecie gdzie panuje powszechna dyskryminacja, przemoc, niezgoda. Boimy się pokazać samych siebie i często zakładamy maskę tajemniczości. Dlatego tak ważne jest, aby wpajać dzieciom już od najmłodszych lat wiedze o pięknie płynącym ze spotkania i z dialogu. O wartościach, jakie one ze sobą niosą. O potrzebie spotykania się, dyskutowania a tym samym otwierania się na innych - na ich problemy. Spotkanie to także piękna lekcja tolerancji - każdy z nas jest inny, mamy różne problemy, obawy, radości i smutki.

Przez całe nasze życie dojrzewamy, stajemy się sobą uczymy się rozmawiać albo wręcz odwrotnie - zamykamy się za szczelnymi drzwiami gdzie nie pozwolimy wejść nikomu. Jest nam trudno się obnażyć wolimy, więc nawet nie próbować.

Dialog i spotkanie jest podstawą do rozwinięcia się tak pięknych uczuć, jakimi niewątpliwie są przyjaźń i miłość. Między osobami musi mieć miejsce całkowite i uczciwe ujawnienie się sobie nawzajem. Nieuczciwość zawsze w jakiś sposób do nas wróci. Jeżeli wchodzimy w takie relacje bez przekonania o wymogu wzajemnej uczciwości i otwartości, nie może być mowy ani o przyjaźni, ani o miłości. To jedynie zależność typu podmiot - przedmiot, której przejawami są kłótnie, nieporozumienia, zazdrość i gniew.

Wartościowy dialog wymaga szczerości, która nigdy nie oznacza oceniania drugiej osoby. Wymaga on również odwagi, której niewątpliwym przejawem jest ujawnienie prawdy o sobie. Doświadczanie siebie nawzajem, wzmacnia w nas samych poczucie własnej tożsamości.

Mowa ludzka stając się rozmową z innymi, dialogiem, staje się wyrazem osobowości człowieka. Spełnia też pewnie warunki, które chronią istnienie człowieka od samotności, od izolacji. Mowa ludzka wyraża człowieka i jego bogactwo wewnętrzne: słowami, gestami, sposobem zachowania się, uśmiechem, uściskiem, wreszcie - milczeniem, które bywa często wymowniejsze od słów.

Wielkim mistrzem i nauczycielem dialogu był nasz wielki rodak Jan Paweł II. To on swym przykładem, poświęceniem uczył nas rozmowy, zachęcał do spotkania. W dialogu upatrywał on wielki dar Boży, nieograniczony w treści i formie.

Ojciec Święty Jan Paweł II w swym orędziu na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2001 roku wzywa nas do dialogu, w którym widzi drogę do miłości i pokoju:

„Dialog pozwala dostrzec, że różnorodność jest bogactwem, i skłania umysły ludzi do wzajemnej akceptacji, prowadzącej do autentycznej współpracy, zgodnej z pierwotnym powołaniem całej ludzkiej rodziny do jedności. Dialog jest, zatem znakomitym narzędziem budowania cywilizacji miłości i pokoju, wskazanej przez mego czcigodnego poprzednika, papieża Pawła VI, jako ideał, na którym winno się wzorować życie kulturalne, społeczne, polityczne i ekonomiczne naszej epoki. Na początku trzeciego tysiąclecia trzeba znów wskazywać drogę dialogu światu nękanemu przez liczne konflikty i przemoc, który czasem poddaje się zniechęceniu i nie potrafi dosięgnąć wzrokiem widnokręgu nadziei i pokoju”

Już w momencie narodzin człowiek zaczyna dialog z drugim człowiekiem. Dialog jest trudem. Wymaga wielkiej cierpliwości, taktu, kultury, umiejętności argumentowania. Wymaga indywidualizacji, skromności, pokory, uznania, że każdy z nas ma prawo do godności i szacunku. Zatem niewątpliwie dialog sam w sobie niesie wielką naukę miłości, tolerancji, otwartości, zrozumienia. Dialog jest wielką sztuką, ale umiejętność rozmowy kształtuje w nas wiele pięknych wartości.

„...dialog (...) jawi się jako potrzeba wpisana w samą naturę człowieka”

JP II

Bibliografia:

Ks. Adam Solak „ Przestrzenie nadziei”

WYCHOWAWCA : Marian Śnieżyński - „Trud dialogu” , listopad 2000 r.

WYCHOWAWCA : Radosław Trepiński - „Wszystko zaczyna się od dialogu”

Urszula Ostrowska „Dialog w pedagogicznym badaniu jakościowym”

Jerzy Bukowski „Zarys filozofii spotkania”, ZNAK, Kraków, 1987r.

Jan Paweł II „ Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2001”

Marian Śnieżyński, „Zarys dydaktyki dialogu”, Wydawnictwo

Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1998r.

---