1 Rasa i rasizm z perspektywy antropologii kulturowej.
Problem biologicznego zróżnicowania ludzi
Rasizm rozwinął się w pierwszej połowie XIX wieku (Arthur de Gobineau - Esej o nierówności ras ludzkich 1853-1855.)
Gwałtownie rosnąca popularność antropologii biologicznej wiązała się w XIXw z rasizmem rozwijanym przez Artura de Gobineau
Antropologia kulturowa powstała jako wyraz sprzeciwu wobec rasizmu rozwijanego w ramach antropologii biologicznej i uznaje że kultura nie jest wynikiem biologicznego wyposażenia człowieka - rasy, ale wynikiem mechanizmów pozabiologicznych. Antropologia jest więc w punkcie wyjścia nauką biologiczną zajmującą się zróżnicowaniem ludzkości na różne typy biologiczne. Jej punktem wyjścia A jest koncepcja rasizmu a więc teza, że ludzkość składa się z odmian biologicznych, posiadających różne cechy biologiczne, a co za tym idzie psychiczne i mentalne, posiadające też różne zdolności i co za tym idzie uzdolnienia kulturotwórcze prowadzące do powstawania kultur o zróżnicowanym charakterze i poziomie.
Myślenie w kategoriach rasy pojawia się jako formuła próbująca zracjonalizować tradycyjne przekonania o nierówności ludów takie jak chociażby koncepcje religijne wiążące zróżnicowanie człowieka z legendą o synach Noego i podziałem nie tylko w sensie społecznym - szlachta Jafet, Kapłani Sem, chłopi Cham , ale i rasowym na (Semitów od Sema a więc Żydów i Arabów, Chamitów - Cham - Murzynów i Jafetytów - Jafet- białych Europejczyków) Antropologia kulturowa jako negacja antropologii biologiczno-rasistowskiej- zróżnicowanie jako wyrastające z różnic o charakterze kulturowym a nie naturalnym. Punktem wyjścia dla A są koncepcje wielości dróg ewolucji człowieka oraz zróżnicowania poszczególnych ras zróżnicowane cechy psychiczne i możliwości umysłowe
2.Ewolucjonizm a funkcjonalizm różnice w podejściu do rozumienia kultury.
Ewolucjonizm to orientacja intelektualna rozwijająca się w drugiej połowie XIX, której zasadniczym motywem jest przekonanie, iż świat ulega nieustannym stopniowym zmianom w wyniku których następują procesy stopniowego doskonalenia się jego poszczególnych elementów. Ewolucjonizm efekt stopniowego wyzwalania się myśli europejskiej spod presji kreacjonizmu czyli przekonania, że istniejący porządek świata powstał w wyniku jednorazowego aktu stworzenia i ma charakter statyczny a zmiany w nim się dokonujące maja co najwyżej charakter wahadłowy lub cykliczny czyli oznaczają przemiany prowadzące w istocie do punktu
Tryumf ewolucjonizmu związał się z ogłoszeniem teorii ewolucji biologicznej przez - K. Darwina i A. R. Wallace'a.
Przedstawiciele ewolucjonizmu :1) Edward Burnett Tylor (1832 -1917) 2) Lewis Henry Morgan (1818-1881): Ujęcie ewolucji w formule trzech stadiów: Dzikość, Barbarzyństwo, Cywilizacja. Uznanie iż dzikość i barbarzyństwo rozpadają się na stan starszy, średni i młodszy, cywilizacja na starożytny i współczesny. Uznanie iż ewolucja powinna być zawsze rozpatrywana jako ewolucja konkretnego społeczeństwa i wszystkie społeczeństwa przechodzą przez poszczególne stany. O tempie ewolucji decyduje splot okoliczności.
Ewolucjonizm stanowi najlepszy przykład stanowiska określanego jako atrybutywne rozumienie kultury.
Antropologia kulturowa w orbicie ewolucjonizmu.
Antrop. Kult. skoncentrowała swoje wysiłki na obszarze społeczeństw pierwotnych jako punkcie odniesienia dla określenia mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Podejście takie wymagało przede wszystkim wypracowania narzędzi pozwalających na dokonywanie takich analiz. W jego ramach zaczęto metodycznie badać poszczególne elementy życia społecznego takie jak: systemy organizacji rodziny, struktury wierzeń dążąc do ukazania ich historycznej ewolucji i pozwalające na porównywanie poszczególnych społeczeństw i ustalanie szczebla rozwoju na którym się znalazły.
Ewolucjonizm filozoficzny Herberta Spencera (1820-1903)
Herbert Spencer stał się myślicielem, który działając równolegle do Darwina i Wallace'a stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji. Tak rozumiana ewolucja tworzyła spójny mechanizm tłumaczenia zmian zachodzących w historii jako przedłużenia kosmicznej i biologicznej ewolucji oraz postrzegany jako proces postępowy proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia społecznego ludzi.
Główne momenty ewolucji człowieka:
1 zmiany prowadzące do rozwoju australopiteka, 5-3,5 mln lat temu
2. wyewoluowanie z australopiteka nowe formy homo habilis ok. 2mln lat temu
3. pojawienie się uformowanego homo erectus około1 mln lat tmu
4. powstanie gatunku homo sapiens około 200 tyś. lat temu narodziny człowieka z Cro Magnon ok. 40 -35 tysięcy lat temu.
Kwestia interpretacji mechanizmu ewolucji. Koncepcja Edgara Morina stawiająca problem nierównomiernego rozwoju poszczególnych organów i możliwości człowieka rodzących specyficzne dla niego problemy z ich opanowaniem. Mózg jako struktura ewolucyjna stwarzająca człowiekowi największe problemy. Formuła homo sapiens - homo demens.
E. Morin, Zagubiony paradygmat natura ludzka, Warszawa 1979
Funkcjonalizm - orientacja badawcza wyrosła z krytyki ewolucjonizmu. Punktem wyjścia funkcjonalizmu jest dystrybutywna koncepcja kultury. Funkcjonalizm kwestionuje- *genetyczne rozpatrywanie zagadnień antropologii.*idee porównywania kultur. Każda z nich jest traktowana jako autonomiczna całość.
Podstawowe założenia: Każdą kulturę należy rozpatrywać jako całość. Każdy element danej kultury staje się zrozumiały tylko w kontekście całości. Całość posiada określoną strukturę uwarunkowaną ludzkimi potrzebami. Podstawowe znaczenie mają potrzeby biologiczne. Potrzeby można podzielić na pierwotne instrumentalne i integratywne. Ich zaspokajanie wyznacza cały system kultury.
Pracą, którą uznaje się za manifest funkcjonalizmu są Argonauci Zachodniego Pacyfiku opublikowani w Londynie w 1922 roku - B. Malinowski
3. Społeczeństwo pierwotne a społeczeństwo cywilizowane.
Cywilizacja - (civilis - obywatelski) - dobrostan życia w społeczeństwie osiągnięty dzięki wysiłkowi jego uczestników.
Cywilizacja oznacza stopień rozwoju społecznego cechujący się:
1.znaczną liczbą ludności,
2.złożoną struktura hierarchiczną,
3.specjalizacją ról i funkcji społecznych,
4.natężeniem styczności międzyludzkich,
5.organizacją państwową.
Cechy cywilizacji:
-wzrost mocy produkcyjnych,
-zróżnicowanie społeczne,
-administracja i pismo,
-urbanizacja.
Cechy charakterystyczne społeczeństw pierwotnych (nie cywilizowanych):
-Mała liczebność, rozproszenie izolacja
-Prostota technik i systemu gospodarczego
-Bezklasowy charakter struktury społecznej
-Wspólnotowy typ więzi i kontroli społecznej
-Brak pisma, ……….Stabilność……Ahistoryczność.
Gospodarka a środowisko
Definicja gospodarki
Gospodarka obejmuje te zjawiska, przedmioty i procesy, które bezpośrednio wiążą się z wytwarzaniem (zdobywaniem), podziałem, a w pewnym stopniu także z konsumpcją dóbr materialnych stanowiących podstawę zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka.
Typy gospodarki pierwotnej:
Tradycyjne podziały - łowiectwo, rolnictwo i pasterstwo
Współcześnie - podział najbardziej ogólny i podstawowy - gospodarka przyswajająca i produkcyjna.
TYPY GOSPODARKI PIERWOTNEJ :
A) Niewyspecjalizowane łowiectwo i zbieractwo
B) Wyspecjalizowane łowiectwo i zbieractwo - nastawienie się na określone rodzaje zwierząt i roślin (bizony, zwierzęta
C) Kopieniactwo - uprawa roli oparta na spulchnianiu ziemi narzędziami ręcznymi (kopaczka ręczna, motyka) Kopieniactwo jako rolnictwo „ogrodowe” - w wielu społ. pierwotnych domena kobiet.
D) Rolnictwo zaawansowane -uprawa ziemi narzędziami ciągniętymi przez ludzi bądź zwierzęta (radło, pług)
E) Pasterstwo
4. Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury w antropologii kulturowej.
Atrybutywne rozumienie kultury to : uznanie kultury za przedmiot realnie istniejący jako określony zespoł zachowań właściwych wszystkim ludziom i uznawanie za zadanie nauki opisania jej cech, atrybutów . (Podejście to obok ewolucjonizmu prezentuje np. dyfuzjonizm)
Jego przeciwieństwem jest dystrybutywne rozumienie kultury uznające, iż jedynymi realnie istniejącymi postaciami kultury są kultury poszczególnych grup ludzi. Nie ma więc sensu badanie kultury jako takiej a jedynie poszczególnych kultur. (podejście funkcjonalistyczne)
5. Ewolucjonizm i dyfuzjonizm w antropologii kulturowej.
Dyfuzjonizm i nieewolucjonistyczne nurty pozytywizmu.
Dyfuzjonizm.
Założenia kierunku:
Przedstawiciele kierunku sami określali siebie jako szkołę historyczno kulturową. Współczesna nazwa kierunku wywodzi się od określenia procesów uznawanych przez nich za kluczowe dla rozumienia cywilizacji czyli dyfuzji. (dyfuzja - przenoszenie, przepływ).
Za decydujące w rozwoju ludzkości uważali kontakty między kulturami w wyniku, których dokonania jednych kultur są przejmowane przez przedstawicieli innych kultur. Cywilizacja rozprzestrzenia się na zasadzie takich właśnie kręgów mających ośrodki obszar oddziaływania i peryferie. Zadaniem antropologii jest właśnie badanie owych procesów.
Stanowisko dyfuzjonistów wynikało z przeciwstawienia się przekonaniu ewolucjonistów o twórczym charakterze ludzi jako z natury skłonnych do dokonywania wynalazków i nowatorstwa tworzącego bogactwo i różnorodność kultur. Dyfuzjoniści uważali, że jest wręcz przeciwnie : „Wydaje się bardziej poprawne uważać umysł człowieka z natury za nietwórczy w zakresie wszystkich tych kwestii, które nie dotyczą najbardziej bezpośrednich zamierzeń życiowych” (Friedrich Ratzel) .
Dyfuzjoniści byli pracownikami muzeów badającymi głownie zbiory antropologiczne i koncentrowali się na zabytkach kultury materialnej.
Przedstawiciele:
Friedrich Ratzel (1844-1904) Zasługą Ratzla było związanie badań z czynnikiem geograficznym. Uznawał kontakty między kulturami za źródła podobieństw nawet odległych społeczeństw dopuszczał odrębności i samoistny rozwój raczej w kulturze duchowej niż materialnej.
Fritz Graebner (1877-1934) Twórca teorii kręgów kulturowych (Kulturkreis). Źródła dla rozwoju kręgów stanowią „kultury zasadnicze”, których wzajemne oddziaływanie pozwala wyjaśnić rozwój kultury ludzkiej
6. Rewolucja neolityczna i jej znaczenie w historii ludzkości.
Epoki archeologiczne:
Epoka kamienia starszego (paleolit)
Epoka kamienia nowszego (neolit)
Epoka brązu
Epoka żelaza
Tradycyjna polska nomenklatura :
Paleolit - epoka kamienia łupanego - okres gospodarki łowiecko - zbierackiej
Neolit - epoka kamienia gładzonego - okres gospodarki rolniczo - hodowlanej
Pojęcie i zjawisko rewolucji neolitycznej. Rewolucja = PRZWRÓT. Nie tyle gwałtowny co odwracający radykalnie to co było dotąd.
Przejście od gospodarki łowiecko-zbierackiej do rolniczo-hodowlanej jako fundamentalna zmiana relacji między człowiekiem a przyrodą.
Przejście od gospodarki przyswajającej do gospodarki wytwórczej, od gospodarki nieproduktywnej do produktywnej, od symbiotycznej do narzucającej,
KOMPLIKACJA I POGŁĘBIENIE ZWIĄZKÓW MIĘDZY CZŁOWIEKIEM A PRZRODĄ W WYNIKU REWOLUCJI NEOLTYCZNEJ.
Rewolucja neolityczna jako fundamentalny przełom w dziejach ludzkości otwierający drogę do cywilizacji. Koncepcja trzech rewolucji w dziejach ludzkości : rewolucja neolityczna - rewolucja przemysłowa - rewolucja informatyczna
7. Primordializm a funkcjonalizm w rozumieniu etniczności.
Etniczność -Uznawanie odrębności siebie i innych (postrzeganie grupy jako odrębnej) pod względem:
a)elementów kultury (język, religia, obyczaje, zachowania ekonomiczne)
b)genealogii, (wspólnota pochodzenia)
c)terytorium (ojczyzna - niekoniecznie akurat zamieszkiwana, ale wspólna ziemia obiecana dla Żydów żyjących w diasporze)
d)cechy indywidualne (charakter grupowy (np. narodowy), cechy fizyczne np. „lud lnianowłosy, rosły”, itd.)
Typy grup etnicznych:
-miejskie mniejszości etniczne,
-grupy etniczne mające swój naród przynależności poza granicami państw w którym żyją,
-grupy regionalne, „zalążkowe narody” (np. Kaszubi)
-ludy tubylcze,
Dwie koncepcje etniczności:
Koncepcja prymordialistyczna (primordializm). - (pierwotnościowa) uznająca etniczność za fundamentalne odczucie człowieka i w związku z tym za podstawę organizacji wszelkich społeczeństw.
Przykładem koncepcji prymordialistycznej może być znana praca Amerykańskiego politologa Samuela P. Huntingtona Zderzenie cywilizacji uznająca wzory kultury za fundamentalny czynnik różnicujący ludzkość na grupy które tylko racjonalna izolacja może powstrzymać przed permanentnymi wyniszczającymi konfliktami
Koncepcja funkcjonalistyczna. - Uznaje że więź społeczna nie ma jako taka określonego charakteru i w konkretnych społeczeństwach, w oparciu o dążenia i interesy elit zostaje zdefiniowana i upowszechniona przybierając postać - więzi etnicznej - narodowej, dynastycznej religijnej klasowej itd.
Dobrym przykładem koncepcji funkcjonalistycznej jest praca Arjuna Appaduraia (1949) Nowoczesność bez granic (1998 wyd. polskie 2006.)
8. Antropologia biologiczna a antropologia kulturowa.
Formuły użycia nazwy antropologia w kulturze współczesnej:
Antropologia biologiczna
Antropologia kulturowa (społeczna)
-Utrwalenie nazwy antropologia w nauce i kulturze rozpoczyna się od 1859 gdy francuski lekarz i biolog Paul Broca określa tak swoją koncepcję nauki o człowieku jako gatunku.
-Koncepcja ta obejmuje zagadnienia charakterystyki gatunku człowiek i jego zróżnicowania i odpowiada w dzisiejszym rozumieniu formule antropologii biologicznej. Gwałtownie rosnąca popularność antropologii biologicznej wiązała się w XIX z rasizmem rozwijanym przez Artura de Gobineau i eugeniką Francisa Galtona.
Antropologia kulturowa powstała jako wyraz sprzeciwu wobec rasizmu rozwijanego w ramach antropologii biologicznej i uznaje że kultura nie jest wynikiem biologicznego wyposażenia człowieka - rasy, ale wynikiem mechanizmów pozabiologicznych
Antropologia kulturowa jest więc nauką o człowieku jako istocie posiadającej kulturę i określanej przez kulturę. Jest poszukiwaniem tego co wspólne w tym co zróżnicowane.
Po drugie z pytaniem dotyczącym natury różnic między ludźmi - charakterem relacji między kulturowym a biologicznym zróżnicowaniem gatunku homo. Pytaniem czy o zróżnicowaniu decyduje biologia, która powoduje zróżnicowanie kulturowe (rasizm), czy też zróżnicowanie ma charakter kulturowy a biologia nie odgrywa istotnej roli w zróżnicowaniu ludzkości. Należy zwrócić uwagę, że samo pojęcie antropologia wywodzi się z obszaru badań biologicznych i dotyczy zróżnicowania biologicznego - rasowego ludzi
Etnografia i etnologia to nauki uznawane często za synonimiczne z antropologią kulturową
Problem terminu antropologia
Historycznie rzecz ujmując wyrazem owego odcięcia jest sama nazwa „antropologia” która pojawia się jako określenie dziedziny nauk biologicznych stawiających sobie za cel opracowanie biologicznej charakterystyki gatunku człowiek - Homo sapiens sapiens tak w kontekście jego cech wspólnych jak i występującego zróżnicowania. (Twórca koncepcji antropologii - Paul Broca (1824-1880) francuski chirurg i badacz zwolennik teorii stałości ras ludzkich.
Antropologia jest więc w punkcie wyjścia nauką biologiczną zajmującą się zróżnicowaniem ludzkości na różne typy biologiczne. Jej punktem wyjścia jest koncepcja rasizmu a więc teza, że ludzkość składa się z odmian biologicznych, posiadających różne cechy biologiczne, a co za tym idzie psychiczne i mentalne, posiadające też różne zdolności i co za tym idzie uzdolnienia kulturotwórcze prowadzące do powstawania kultur o zróżnicowanym charakterze i poziomie.
9. Strukturalizm w antropologii kulturowej.
STRUKTURALIZM.
Claude Levi-Strauss (ur. 1908-2009)
Strukturalizm jako koncepcja dominująca w antropologii lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Levi-Strauss jako główny przedstawiciel koncepcji i inspirator całego nurtu. Uznanie, że kulturą rządzą podobne prawa jak językiem.
Potoczne rozpatrywanie poszczególnych elementów w kontekście całości. Teoretyczne rozumienie struktury na gruncie strukturalizmu prowadzi do traktowania ludzkiego myślenia jako organizowanego wewnętrzna strukturę narzucającą mu swoją logikę. Kultura przestaje być tworem ludzkim lecz staje się wynikiem uwarunkowań związanych z logiką ludzkiego myślenia - strukturalizm określa się ze względu na jego stosunek do podmiotowości „antyhumanizmem teoretycznym” a ze względu na stosunek do historii antyhistoryzmem.
Ponieważ strukturalizm w ujęciu Claude Levi-Straussa odwołuje się do głębokich struktur ludzkiego myślenia jego zasadniczą tendencją jest odwrót od badań terenowych i skupienie się na uogólniającej refleksji porównawczej.
Konsekwencja strukturalizmu jest uznanie istnienia uniwersalnej struktury organizującej ludzkie myślenie i decydującej o funkcjonowaniu człowieka.