PLATON - KONCEPCJA PAŃSTWA IDEALNEGO
Ateńczyk Arystokles, zwany później Platonem żył w latach 427-347 p.n.e., w czasach rozkwitu kultury ateńskiej. Urodził się w arystokratycznej rodzinie, która zadbała o jego dobre i staranne wychowania i wszechstronne wykształcenie.
Od najmłodszych lat interesował się filozofią, uczył się poezji, malarstwa i muzyki.
Mając 20 lat poznał Sokratesa i przebywał z nim 8 lat, aż do jego śmierci. Lata te miały decydujący wpływ, gdyż podniosły jego wysoką kulturę logiczną i etyczną.
Po tragicznej śmierci Sokratesa w roku 399, rozgoryczony Platon opuścił Ateny. Odbył kilka podróży i rozpoczął pisanie dialogów, w których żarliwie bronił pamięci zmarłego mistrza.
Najważniejsze ze swych podróży odbył Platon do Syrakuz na Sycylii. Tam zapoznawczy ze szwagrem władcy , Dionem, podjął próbę wprowadzenia w życie idei państwa doskonałego. Próba zakończyła się fiaskiem, co przypłacił Ateńczyk niewolą i więzieniem.
Podróże Platona trwały 12 lat, z których powrócił jako w pełni dojrzały.
W roku 385 założył w Atenach szkołę filozoficzną, zwaną Akademią, której poświęcił całe swoje życie. W nieustannej swojej pracy naukowej i nauczycielskiej, mieszkając przy szkole i żyjąc otoczony uczniami.
Do końca życia rozwijał i doskonalił swe poglądy i przed sama śmiercią poprawiał napisana przed wielu laty I Księgę Państwa.
Zmarł spokojnie w podeszłym wieku mając 80 lat, w dniu swoich urodzin, w dniu zjawienia się Apollina - Boga Słońca, na ziemi.
Swoje zainteresowania filozoficzne zawdzięczał Sokratesowi. Jego dzieła obejmujące 36 dialogów oraz kilka listów przetrwały do dziś. Dzieła te dzieli się na 3 grupy. W swej formie są jakby krótkimi utworami dramatycznymi - maja określoną serię a ich tekst rozpisany jest na role. Tematem dyskusji w których najczęściej kluczowa rolę odgrywa Sokrates są zagadnienia filozoficzne. W założenia filozofia Platona miała spełniać zadania dwojakiego rodzaju:
zwalczać materializm
tworzyć system oparty na uznaniu realnego istnienia idealnego Dobra.
Metodą stosowaną przez Platona jest dialektyka oparta na umysłowych dociekaniach teoretyczno-analitycznych i korzystająca z pomocy instytucji tam, gdzie analiza pojęciowa jest niewystarczająca. Dialektyka Platońska jest w zasadzie dialektyką Sokratejską: sztuka prowadzenia dialogu i dyskusji, której celem jest wzniesienie się do ogólnej definicji na podstawie poszczególnych faktów i zweryfikowania jej przez odwołanie się do innych faktów. Platon stosuje dialektykę jako metodą dyskusji, jako metodą metafizyczną. Wszystko co istnieje otrzymuje swój byt od idei, dzięki ideom mamy pojęcia ogólne, na których z kolei opiera się cała nasza wiedza. Podstawa filozofii Platona jest nauka o ideach na których opiera się jego fizyka, antropologia, etyka, polityka. W dialogu „PAŃSTWO” znajdujemy fragment, który jest wykładem najważniejszej myśli Platona tj. JEGO TEORI IDEII. Fragment ten nazywany jest przez historyków „metaforą jaskini”. Wyobraźmy sobie olbrzymią, mroczną pieczarę, w której znajdują się ludzie skłuci łańcuchami. Za ich plecami na zewnątrz z świetle słonecznego dnia, cos się dzieje. Ludzie ci nie są w stanie opuścić pieczary i obserwują tylko grę cieni pojawiających się przed ich oczyma. Po pewnym czasie przestają odczuwać ucisk kajdan - zdaje im się, że wiodą żywot wolny i niezależny. Cienie, z którymi obcują zaczynają pojmować jako coś co istnieje realnie, co ma byt samodzielny, co jest rzeczywiste.
Zdaniem Platona taka jest właśnie sytuacja człowieka, który żyje w świecie pozoru, prowadzi pustą egzystencje bez wartości. Ale ów człowiek zdaniem Platona ma szansę wyzwolić się z kajdan, wyjść na światło dnia, może osiągnąć światło i radość życia a wszystko to zrobić może przy pomocy duszy, którą określał jako nieśmiertelną i należącą do świata wiecznego a nie zmiennego. Platon porównuje ludzką egzystencję do bytowania więźniów w ciemnej pieczarze. W owym porównaniu skupia się cała problematyka myśli filozofa, jego koncepcja świata, człowieka, poznania. Jako istoty cielesne należymy do świata tworów materialnych. To właśnie ciało jest źródłem naszej ułomności ono wiąże nas ze światem pozoru, bo rzeczywistość materialnych przedmiotów nie jest rzeczywistością prawdziwą. Przedmioty należące do świata zmysłów powstają, ulegają modyfikacji i giną. Są niedoskonałe. Ponad światem zmysłów istnieje byt prawdziwy, którego cecha jest doskonałość. Jest to byt niematerialny sfera wiecznych i niezmiennych idei. Tylko idee istnieją naprawdę. Rzeczy cielesne są jedynie odbiciem. Ich byt uzależniony jest od idei (Idealizm obiektywny).
Świat idei platońskiej był światem hierarchicznym na szczycie tego świata znajdują się 3 idee: piękno, prawda, dobro. W „Państwie” jako ideę naczelną wymienia Platon Ideę Dobra. Idea Dobra jest najwyższym poznaniem i słońcem w królestwie idei. Tak jak słońce ziemskie czyni wszystkie ciała widzialnymi, tak Idea Dobra umożliwia poznanie innych idei w prawdziwym świetle, nasycając je etycznym celem ostatecznym. Idea ta nadaje prawdę przedmiotom poznania, a poznającego obdarza mocą poznawania. Jest ona przyczyną wiedzy i prawdy. Poznanie i prawda noszą w sobie piękno, ale Idea Dobra jest jeszcze piękniejsza od nich. Świat idei istniał niezależnie od człowieka, a także niezależnie od świata materialnego. Idealizm platoński był idealizmem obiektywnym świat idei to świat idealny. Nauka o duszy obok teorii idei jest drugą częścią platońskiego idealizmu Duszę Ludzką Platon określa jako ideę tchnienia życiowego, która rozchodzi się we wszystkich kierunkach, przyrównuje ją do rydwanu zaprzężonego w parę koni. Woźnicę czyni rozumem a konie reprezentują dzielność i pożądliwość. Woźnica zazwyczaj panuje nad zaprzęgiem, a cały rydwan zmierza do świata prawdy, którą sam tylko rozum, duszy kierownik oglądać może. Taką właśnie duszę, w której rozum dominuje wg Platona posiada filozof . Platon głosił, że dusza ludzka to rozum, który pozwala argumentować i rozważać, działalność, która czyni człowieka odważnym lub tchórzliwym, daję silną wolę i pożądliwość, która składa się z potrzeb i pragnień człowieka tak jak jedzenie, picie i seks. Platon głosił, że człowiek składa się z duszy i ciała. Osobę idealną charakteryzowałaby doskonała forma psychiczna i fizyczna. Doskonała, czyli zdrowa. Platon głosił, że ludzie powinni szukać doskonałego porządku i czystości w swoich duszach poprzez dążenie do tego, by rozum kontrolował namiętności i pożądliwości. Te bowiem na różne sposoby zakłócają porządek. Na przykład nadmierne pragnienie picia wina jest nieracjonalne, ponieważ ulegający mu człowiek zapomina o nieprzyjemnych skutkach, jakie pojawiają się następnego dnia. Zatem ci, którzy ulegają nieracjonalnym pragnieniom zatracają świadomość ich następstw, tak dla ciała jak i dla duszy. Wreszcie, ponieważ dusza jest nieśmiertelna, a ciało śmiertelne, nasza obecna, nieczysta egzystencja jest zaledwie przemijającą fazą naszego bytu w wymiarze kosmicznym. Platon posłużył się swoją teorią form, nie tylko snując metafizyczne rozważania na temat powstania świata, lecz także pokazując w jaki sposób powinna być zorganizowana ludzka społeczność w idealnym świecie.
Jedna z wersji owej utopijnej wizji Platona zawarta jest właśnie w najsłynniejszym dialogu zatytułowanym „PAŃSTWO”, gdzie stworzył on bardzo szeroką koncepcję państwa (państwa rozumianego jako polis), która oprócz określenia ogólnych zasad jego funkcjonowania, często także wskazywała bardziej szczegółowe sposoby osiągania zamierzonego ideału. Model ten był na tyle szeroki, iż mówił o zarówno politycznej jak i społeczno - kulturowej sferze życia ludzi.
Platon ujmował w swym dziele wiele problemów związanych z m. in. ustrojem państwa, zasadami jakimi powinni kierować się rządzący, sposobem powoływania władzy, strukturą społeczną idealnego „polis”, organizacją życia rodzinnego obywateli, edukacją a także określeniem wielkości państwa pod względem ludności i terytorium.
Wizja idealnej struktury ludzkiej społeczności stanowi analogię pozwalającą zrozumieć co jednostka powinna czynić aby mieć sprawiedliwą i moralna duszę. „Sprawiedliwość jest pewnym dobrem, jest cząstką dobra, zatem nie może wyrządzić nikomu zła, a więc i szkody, jeżeli szkoda jest złem....sprawiedliwa kara nie jest żadnym złem naprawdę, tylko jest pewnym dobrem, bo leczy duszę od zła”.
Podobnie jak sprawiedliwa dusza tak sprawiedliwa społeczność powinna utrzymać swoje elementy we właściwej hierarchii.
Platon w „Państwie” podzielił społeczność na 3 klasy wg ich uzdolnień:
władcy - filozofowie
strażnicy państwa - wojsko
rzemieślnicy - wykonawcy niezbędnych przedmiotów materialnych
Każda z tych trzech klas ma inna zadania i w związku z tym musi żyć w innych warunkach. „Rządzący to czyste złoto, wojsko to srebro, a rolnicy i rzemieślnicy to brąz i żelazo. Rząd rzemieślniczo - chłopski byłby zgubą dla państwa. Rządzić powinien egzaminowany zespół ludzi o najwyższym, specjalnym wykształceniu. Awans z kasty niższej do wyższej jest możliwy, podobnie jak degradacja z wyższej do niższej”.
Strażnicy państwa - wojsko to wg Platona zbrojne ramie rządu panującego nad bezbronną ludnością. Nie mógłby rządzić ktoś, kto by niczym nie mógł grozić.
Kwalifikacja żołnierzy to żywy temperament. Z temperamentem żywym, gwałtownym musi żołnierz łączyć łagodność w stosunku do innych żołnierzy, do obywateli własnego państwa.
Zamiłowanie do wiedzy, do mądrości powinno także cechować wojskowego.
Trzy stany, które należą do państwa odpowiadają trzem częściom, z których składa się dusza. Te części powinny mieć te same cnoty, co części dyszy: cnotą władców jest mądrość, strażników - męstwo, rzemieślników - panowanie nad sobą.
Gdy każdy stan czyni swoje, wtedy powstaje - harmonijny ustrój państwa czyli sprawiedliwy.
Części państwa, jak części duszy nie są sobie równe, gdyż funkcja władców jest wyższa od funkcji strażników a strażników od rzemieślników.
Każda klasa wniosła swój wkład w rozwój państwa, wypełniając właściwe sobie funkcje. Kobiety na równi z mężczyznami mogły być strażnikami ponieważ posiadały twe same cnoty i te same zdolności, wyjąwszy siłę fizyczną „Kobiety odpowiednio uzdolnione należy wybrać do służby państwowej i dać im wykształcenie takie, jak wybranym do niej mężczyznom. Będzie to zgodne z naturą i zupełnie możliwe i będzie korzystne dla państwa. Nawet służba wojskowa kobiet nie powinna być śmieszna w oczach ludzi rozumnych.”. Pogląd ten, że cnota jest w kobiecie taka sama jak w mężczyźnie przejął Platon od Sokratesa. Włączenie kobiet do klasy rządzącej platońskim państwem było w tamtych czasach czymś zupełnie niezwykłym. Nikt wcześniej nie zaproponował, by podział pracy w społeczeństwie dokonywany był niezależnie od płci. Co więc aby nic nie odrywało strażników od ich obowiązków, mieli oni być pozbawieni własnej prywatności rodziny. Strażnicy tak mężczyźni jak i kobiety mieli mieszkać we wspólnych domach, posiłki spożywać we wspólnych jadalniach i oddawać się ćwiczeniom fizycznym w tych samych gimnazjonach. Dzieci strażników miały dorastać w grupach, pod opieka fachowych opiekunek. Kobiety z kasty strażników zostały w ten sposób uwolnione od obowiązku sprawowania opieki nad dziećmi, dzięki czemu mogły sprawować władzę razem z mężczyznami. Związki kobiet i mężczyzn wyznacza losowanie, wychowanie dzieci jest wspólne i odbywa się na koszt państwa (rodzice nie powinni znać swojego potomstwa). Kobiety są pełnoprawnymi obywatelami i wypełniają te same funkcje co mężczyźni; jedyna ich swoistą funkcja jest rodzenie dzieci czyli dostarczanie państwu obywateli. Dzieci powinny przychodzić na świat w określonym przez państwo czasie „Rodzić będzie trzeba i będzie wolno tylko między dwudziestym a czterdziestym rokiem życia, zapładniać dla państwa od dwudziestu pięciu do pięćdziesięciu pięciu. Nie są przewidziane wyjątki jednostkowe. Stosunki płciowe dopuszczalne i poza tym wiekiem, byle tylko z nich nie było dzieci, i nie w rodzinie najbliższej. Gdyby z takich stosunków przyszło jednak dziecko na świat, zabije się je z urzędu pod pozorem, że nie dostało błogosławieństwa bożego. Ale może się obejść i przerwaniem ciąży.”. Z chwilą wydania na świat dzieci kobiety przestają je znać i tracą do nich wszelkie prawo. Dzieci kalekie powinny być eliminowane ze społeczeństwa, niejednokrotnie zabijane „Ta socjalizacja, rodziny będzie najlepszym sposobem na zapewnienie spoistości państwa. A to jest cel godny największych ofiar. Państwo złożone z wielu rodzin osobnych nie jest dość spoiste. Każdy ma wtedy osobnego ojca dla siebie i osobne dzieci. A jak wszyscy będą, zależnie od daty urodzenia, nazywali wszystkich ojcami, i synami, państwo zmieni się w jedna wielką rodzinę.” Trudno w tym momencie zrozumieć jak Platon, który stworzył najszlachetniejszy ideał miłości czystej (platonicznej) mógł się godzić z tak pogardliwym stosunkiem do miłości między mężczyzna a kobietą. Tworząc swój idealny model zapomniał platon o tym, że kobiety maja więcej trosk niż mężczyźni, ponieważ musza znosić trudy ciąży i wydawać na świat dzieci.
Strażnicy, którzy osiągnęli najwyższy stopień wiedzy, zyskiwali kwalifikacje do rządzenia państwem jako władcy filozofowie. Platon nie interesował się zbytnio losem najniższej klasy. Poza polem widzenia pozostawiał niewolników`, to nie problem filozofa - niewolnicy są bowiem produktem natury. Niewiele też pisał na temat rzemieślników i kupców. Oni mają przede wszystkim pracować, po to, aby ci którzy rządzą i wojują byli wolni od trosk materialnych. Praca była ich podstawową cnotą, racją ich egzystencji. Niezbędny okazuje się też pieniądz jako powszechny środek wymiany dóbr. Pojawia się też zjawisko żądzy zbytkiem, które rodzi wszystko co złe dla państwa. Budzi chciwość na ziemie cudze i jest przyczyną wojen. Stąd też niezbędny staje się stan wojskowy, pojawia się potrzeba powołania żołnierzy zawodowych.
Uwaga Platona skupiła się na grupach wierzchołka drabiny społecznej, kierujących sprawami państwa idealnego, na wojownikach i filozofach. Granica między tymi grupami nie jest nieprzekraczalna. Wojownicy są pomocnikami mędrców, ci ostatni sprawują najwyższą władzę w państwie, ale dobór ich następuje na zasadzie uzdolnień, nie omijając kandydatów spośród odważnych wojowników. Obie grupy objęte są wspólnym bardzo rygorystycznym systemem wychowania obywatelskiego. Młodym adeptom wiedzy i odwagi należy wpajać poczucie honoru, męstwa, cnoty. Trzeba dokonać weryfikacji starych mitów, tak aby ich groza nie budziła strachu przed śmiercią i nie demoralizowała w służbie państwowej. Platoński system wychowawczy przewidywał szczegółowy rozkład zajęć dla przyszłych rządców. Od 17 do 20 roku życia pobierają oni lekcje wychowania fizycznego, po 20 roku życia mniej zdolniejsi kierowani są do służby wojskowej, elita zaś, złożona z najlepszych rozpoczyna trwający 10 lat okres studiów ogólnych. W 30 roku życia elita podejmuje studia filozoficzne. Okres między 35 a 50-tym rokiem życia wypełnia aktywność polityczna pozwalająca zdobyć nieodzowne doświadczenie. Dopiero po ukończeniu 50 roku dobiega kresu wychowani filozofa i formowanie jego predyspozycji do sprawowania najwyższej władzy państwowej.
Hierarchia społeczna została przez Platona oparta na hierarchii wiedzy. Mędrcy dochodzą do pełnej prawdy przez zdobycie kluczy otwierających przed nimi tajemnice świata idei; wojownicy poznają tylko część prawdy, prostacy zaś zaledwie strzępy. Filozof jest człowiekiem mądrym, mądrość to jego cnota, cnota ma jednak wsparcie w dobrym urodzeniu, to zaś idzie w parze z posiadaniem. Siłę elity widział w idei solidaryzmu, w programie swoistego komunizmu w „łonie strażników doskonałych”.
Bardzo trudno jest podejmować próbę podsumowania poglądów Platona. Można jednak stwierdzić, że nauczał on, iż nie potrafimy zdefiniować i zrozumieć pojęć takich jak dobro, sprawiedliwość, piękno czy równość, obserwując konkretne ślady ich obecności w naszym życiu.
PODSUMOWANIE
Państwo doskonałe ma być zbudowane jak organizm, a w nim każdy ma „robić swoje” dla dobra wszystkich.
Państwo ma być oparte na wiedzy. „Państwo nazywa się jako całość mądre, jeśli ma mądry rząd”.
Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są dlań potrzebni.
Państwo musi być hierarchiczne.
Krytyka ustroju demokratycznego:
- lud, który się na niczym nie zna i nie daje się pouczyć decyduje o sprawach państwa,
- zarzuca demokracji zbyt małą troskę o kulturę fizyczna i duchowa młodzieży
- wolność osobista i wolność słowa prowadzi do nieposzanowania prawa i wyroków sądowych.
Państwo najlepsze winno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom tzn. powszechności i stałości.
Od obywateli wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania.
Poeci, którzy podlegają zmiennym uczuciom powinni być wydaleni z doskonałego państwa.
Idealne państwo jest ascetyczne.
Wymaga wyrzeczenia się dóbr doczesnych.
Państwo nie ma być imperialistyczne i nie będzie wymagało nieskończonej przestrzeni do życia.
Granice zbyt obszerne groziłyby rozpadem.
Przekształcenie charakteru rodziny, a właściwie praktyczne jej likwidacja wśród klasy rządzącej. Państwo platona ingeruje bardzo głęboka zżyciu jednostek. Zniesione zostaje małżeństwo, znika tradycyjnie pojmowane macierzyństwo i ojcostwo. Życie „rodzinne” jest kontrolowane przez państwo.
Po raz pierwszy wprowadza przemoc i terror, jako czynnik, który organizuje państwo.
Państwo rządzone pod berłem dyktatora, filozofa rozumnego, opanowanego i wykształconego.
Cecha ideału doskonałego państwa , dzięki której skłonni byli byśmy nazwać go tyranią jest fakt wprowadzenia swoiście rozumianej cenzury. Za przykład może posłużyć postulat Platona, który znajdujemy w II księdze jego Państwa. Mówi on, iż w najwcześniejszych już latach, dzięki wychowaniu powinno kształtować się odpowiednie poglądy dzieci, poprzez np. opowiadanie im odpowiednich mitów oraz niedopuszczaniem do nich tych, które uznane są za fałszywe czy niestosowne. Był to jeden z elementów zaplanowanego
przez Platona systemu wychowania dzieci w polis, który miał służyć budowani jedności obywateli, m. in. w sferze poglądów i myśli, gdyż państwo miało być niczym jeden organizm.
BIBLIOGRAFIA:
PLATON „PAŃ`STWO” Władysław Witwicki, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2003
„SPOTKANIA Z FILOZOFIĄ” A. Sikorski; Iskry Warszawa 1978
„HISTORIA FILOZOFII” W. Tatarkiewicz; PWN Warszawa 1988
„ZARYS HISTORII FILOZOFII” J. Legowicz , Wydawnictwa Powszechne 1980
Materiały źródłowe z encyklopedii i internetu.
6
1
6