INICJACJA

Inicjacja jest pojęciem bardzo szerokim, odnoszącym się do bardzo wielu dziedzin życia. Najczęściej jest ona rozumiana jako zespół zdarzeń, które w stosunku do osoby inicjowanej zachodzą po raz pierwszy[1] i odgrywają w jej życiu dużą i znaczącą rolę. W tym też kontekście słowo inicjacja jest używane w języku codziennym, w stosunku do najprzeróżniejszych wydarzeń[2]. Zupełnie inną definicję inicjacji odnieść należy do szeroko rozumianych nauk społecznych, w tym szczególnie do antropologii kulturowej i etnologii. Na potrzeby niniejszej pracy, pod pojęciem inicjacji rozumiany będzie zespół działań i obrzędów, które poprzez swoje działanie prowadzą do zasadniczej zmiany statusu ontologicznego osoby inicjowanej. Jeden z największych autorytetów w dziedzinie inicjacji - Mircea Eliade - pisze:

(...) Na ogół przez inicjację rozumie się zespół obrzędów i pouczeń ustnych zmierzających do radykalnej modyfikacji statusu religijnego i społecznego inicjowanego podmiotu. Filozoficznie rzecz biorąc, inicjacja jest równoważna z ontologiczną przemianą porządku egzystencjalnego. Po zakończeniu swych prób, neofita cieszy się egzystencją zupełnie inną niż przed inicjacją: stał się inny (...)[3]

Jak zostanie to wyjaśnione w dalszej części rozdziału, klasyczne obrzędy i pouczenia inicjacyjne charakterystyczne są dla społeczeństw postrzegających świat w kategoriach sakralnych[4] - inicjacja najlepiej jest widoczna w społecznościach archaicznych, które Lévy - Bruhl nazywał prelogicznymi[5].

W kulturze europejskiej, ostatnie silne akcenty inicjacyjne pojawiają się w okresie średniowiecza, w późniejszym zaś okresie zauważyć można systematyczny spadek ich znaczenia w życiu społeczeństw[6]. Obecnie szczątkowo istnieją one np. w Kościele Katolickim w sakramencie chrztu[7] czy bierzmowania, nie są to jednak inicjacje sensu stricto, ponieważ w sakramencie Chrztu brak jest takich elementów jak wolicjonalność podejmowanego przez neofitę wysiłku czy pobieranie ustnych nauk.

O znaczeniu obrzędów inicjacyjnych, może świadczyć fakt, że jak zwraca uwagę Eliade, coraz częściej badacze zwracają się do stronę poszukiwań symboliki inicjacyjnej w istniejących już dzieł sztuki - przeważnie literatury[8]. Eliade uważa, że takie zachowanie świadczy o ciągłej, immanentnej ludziom tęsknocie za inicjacją oraz o poszukiwaniach w związku z tym doświadczenia w stosunku do niej ekwiwalentnego[9].

Tabela 1. Symbolika inicjacji[10]

PLAN MITU (PRECEDENS)	pożarcie młodych	powrót do życia	potwór, duch, bóstwo
PLAN RYTU	separacja adeptów	powrót w nowym statusie	hierofanci
SKOJARZENIA SYMBOLICZNE	śmierć, katastrofa, regresja do łona matki	narodziny, porządek, kosmos	mądrość, seks, wiedza, moc chaosu

Rodzaje inicjacji

W jednej z podstawowych prac dotyczących inicjacji - Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne - Mircea Eliade stwierdza, że zanik instytucji i procesów inicjacyjnych jest charakterystyczną cechą współczesnego świata i współczesnej cywilizacji, dla których charakterystyczne jest życie w całkowicie zdesakralizowanym świecie[11]. Jednak mimo braku "czystych" obrzędów inicjacyjnych, nadal powielane są przez nas pewne wzorce kulturowe, których często nieuświadamiane sobie znaczenie nabiera sensu dopiero w zestawieniu z archaicznymi i podświadomymi działaniami inicjacyjnymi.

Na poziomie obrzędów i ich symboliki[12], największe znaczenie ma rytuał "inicjacyjnej śmierci".

(...) Długo pouczani przez opiekunów; są świadkami ceremonii tajemnych, przechodzą szereg prób i to one przede wszystkim stanowią doświadczenie inicjacji: spotkanie z sacrum. Większość prób inicjacyjnych w sposób bardziej lub mniej wyrazisty implikuje rytualną śmierć, po której następuje zmartwychwstanie lub nowe narodziny. Centralny moment każdej inicjacji stanowi ceremonia symbolizująca śmierć neofity i jego powrót pośród żywych. Do życia powraca jednak człowiek nowy, podejmujący inny sposób bycia. Śmierć inicjacyjna oznacza zarazem kres dzieciństwa, niewiedzy i kondycji świeckiej." [13]

Wszystkie "działania inicjacyjne" mają więc za zadanie "uśmiercić" kandydata w świeckiej jego części i przygotować go do "narodzenia" w nowej, lepszej formie. Jest to więc najbardziej archaiczna i najczęściej spotykana część inicjacji - motyw śmierci i zmartwychwstania. Podkreślić należy, że pomimo wielkich różnic między kulturami, mimo całkowitej często odmienności obrzędów i poglądów na funkcjonowanie świata i społeczności, element ten jest charakterystyczny dla wszelkich inicjacji. Symbolika śmierci może być bardzo wieloznaczna, jednak pojawia się zawsze i zawsze wskazuje na konieczność duchowej śmierci neofity - śmierci, podczas której dostępuje on spotkania z duchami i doświadcza pouczeń czyniących z niego zupełnie inną osobę. Oczywiście istnieje wiele różnych inicjacji i w niektórych z nich akcent położony jest bardzo mocno na "śmierć inicjacyjną" (jak jest np. w inicjacjach szamańskich), pamiętać jednak należy, że są to różnice co do stopnia, a nie co do zasady. Jak zostanie wykazane później, nie jest to śmierć w naszym rozumieniu tego słowa, ale raczej proces powrotu do początku i pierwszych narodzin. Inicjowany wraca do okresu embrionalnego, do stanu jaki spędził w macicy matki - i rodzi się na nowo. Aby jednak dostąpić powtórnych narodzin trzeba umrzeć - neofita umiera więc dla świata w swojej dotychczasowej świeckiej i dziecinnej kondycji, rodzi się tym samym osoba nowa, będąca już w pełni człowiekiem.

Pamiętać trzeba także, że obrzędy inicjacyjne są inaczej postrzegane przez nas, członków "cywilizacji profanum", inaczej zaś przez neofitów biorących w nich udział. Dla nich, za każdym przeprowadzaniem obrzędów inicjacji dochodzi do powtórnego stworzenia świata, do ponownego wyłonienia się Porządku z Chaosu, do nowej, a jednocześnie starej - Kosmogonii. Jest to chyba najbardziej fundamentalna różnica pomiędzy społecznościami żyjącymi w ramach profanum, w stosunku do społeczności żyjących w sacrum i Świętym Świecie[14]. Inicjowana osoba cofa się do Świętego Czasu, Czasu Tworzenia, Czasu Snu, w którym powstawał świat. Wszystkie te zdarzenia nagle stają się jej współczesne i teraźniejsze.

(...) Śmierć inicjacyjna jest niezbędna dla "zapoczątkowania" życia duchowego. Jej funkcja winna być rozumiana w odniesieniu do tego, co przygotowuje: do narodzin do wyższego sposobu bycia. (...) śmierć inicjacyjną symbolizują często ciemności, Noc Kosmiczna, macica telluryczna, chata, brzuch potwora itp. Wszystkie te obrazy wyrażają raczej cofnięcie się do stanu przedformalnego, do utajonej modalności (dopełniającej przedkosmogoniczny "chaos") niż zupełne unicestwienie (w znaczeniu, w jakim, na przykład, członek współczesnych społeczeństw postrzega śmierć). Te obrazy i symbole rytualnej śmierci powiązane są z kiełkowaniem, embriologią: wskazują już na przygotowywanie się nowego życia. Oczywiście (...) istnieją także inne waloryzacje śmierci inicjacyjnej: na przykład wejście między zmarłych i przodków. Ale tu także można odkryć ten sam symbolizm początku: początek życia duchowego umożliwiony w tym przypadku przez spotkanie z duchami (...)[15]

Eliade wyróżnia trzy rodzaje inicjacji: rytuały zbiorowe charakterystyczne dla przejścia między dzieciństwem a dorosłością, obrzędy wejścia do stowarzyszeń tajemnych oraz inicjacje charakterystyczne dla powołań mistycznych (szaman[16], znachor):

(...) Ogólnie rzecz biorąc, historia religii wyróżnia trzy wielkie kategorie - lub typy - inicjacji. Pierwsza obejmuje zbiorowe rytuały, poprzez które dokonuje się przejście z dzieciństwa lub młodości do wieku dojrzałego, obowiązujące wszystkich członków społeczeństwa. (...) Druga kategoria (...) obejmuje wszelkiego rodzaju obrzędy wejścia do stowarzyszenia tajemnego, Bund lub bractwa. (...) Wreszcie wyróżnia się trzecią kategorię inicjacji: tę która charakteryzuje powołanie mistyczne, czyli na poziomie religii prymitywnych powołanie znachora lub szamana. (...) te dwie ostatnie kategorie - inicjacja narzucona przy wstępowaniu do bractw tajemnych lub inicjacja konieczna dla uzyskania wyższego statusu religijnego - w rzeczywistości są sobie dość bliskie. Można nawet uważać je za dwie odmiany tej samej klasy (...)[17]

Charakterystyczna dla inicjacji jest przemiana jaka dokonuje się w psychice inicjowanego - jest ona często tożsama z całościową zmianą poglądów na świat, z nabyciem nowego poczucia egzystencjalnego, z narodzeniem się w nowej, lepszej formie. Tak rozumiana inicjacja dostrzeżona może być w bardzo wielu dziedzinach życia.

(...) przez inicjację przekracza się modalność naturalną, modalność dziecka, i dostępuje się modalności kulturowej, to znaczy zostaje się wprowadzonym w wartości duchowe. Można by bez nadużycia rzec, że w świecie prymitywnym właśnie inicjacja nadaje ludziom ich ludzki status [pokreślenie moje - M.P.]; przed inicjacją nie uczestniczy się jeszcze w pełni w człowieczeństwie, dlatego właśnie, że nie ma się właśnie dostępu do życia religijnego (...)[18]

Jak już zaznaczono wyżej, obrzędy i ceremonie inicjacji wykazują bardzo często silny związek z religią, co jest dosyć charakterystyczne dla społeczeństw postrzegających świat w kategoriach świętości. Doskonale oddaje to poniższy cytat, wskazując jednocześnie symbolikę rytualnej śmierci - symbolu którego znaczenie jaśniej przedstawione zostanie w dalszej części pracy.

(...) Świat matczyny był światem świeckim. Świat, do którego teraz wchodzą [neofici], jest światem świętym. Przejście ze świata świeckiego do świata świętego w taki czy inny sposób implikuje doświadczenie Śmierci: umiera się dla pewnej egzystencji, aby dostąpić innej (...)[19]

Inicjacja szamańska

Jako że postać szamana jest dla religioznawstwa jedną z najważniejszych, w tym miejscu zostanie przedstawiony w skrótowej formie model jego inicjacji. Pod pojęciem modelu rozumie się tutaj

(...) spójny zbiór elementów, które mogłyby być uznane za niezmienniki organizacji danego typu, lub przebiegów procesualnych danego typu."[20]

W stosunku do każdego szamana obowiązuje charakterystyczny model jego biografii, w którym wyróżnić można kilka wspólnych dla wszystkich społeczności elementów, którymi są:

nadnaturalne, tajemnicze, lub w inny sposób tajemnicze pochodzenie,

symptomatyczne narodziny,

zagrożenie dzieciństwa,

uciążliwa inicjacja,

magiczne "wędrówki",

walki magiczne,

osąd i prześladowania,

gwałtowna i tajemnicza śmierć,

reinkarnacja, zmartwychwstanie lub/i wniebowstąpienie.

Najważniejszym jednak momentem w życiu szamana jest konieczność przejścia przez niego procesu inicjacji, po dokonaniu którego staje się on prawdziwym szamanem. W ujęciu najbardziej ogólnym, istotą szamańskiego wtajemniczenia jest

(...) sekwencja doznaniowa na linii: cierpienie - śmierć za życia i narodziny "nowego człowieka" o nadzwyczajnych mocach".[21]

W celu doświadczenia i przejścia procesu inicjacji konieczna jest realizacja zestawu elementów i działań prowadzących do zasadniczej przemiany w psychice osoby inicjowanej. Najważniejszymi spośród nich są:

odejście od społeczeństwa mające za zadanie doprowadzenie do dezintegracji dotychczasowej osobowości kandydata, tak aby możliwe było powstanie "nowej osoby",

przebywanie kolejnych prób i deprywacji w celu: 1) uwolnienia się od nacisku motywacji emocyjnej ukierunkowanej na osobnicze przetrwanie, 2) nabycia umiejętności dowolnego wzbudzania i kontrolowania stanów zmienionej świadomości, 3) pozyskania przez organizm nadzwyczajnych niezbędnych dla czynności szamańskich, takich jak odporność na ból, głód, wyczerpanie itp.

przekazywanie wiedzy i nauka rzemiosł od "mistrza inicjacyjnego", występującego jako nauczyciela konkretnej wiedzy obejmującej między innymi farmakologię, niezwykłe metody polowania, astronomię, meteorologię, szamański model świata, taniec transotwórczy, inwokacje magiczne, umiejętność gry na instrumencie i wiele innych,

zmiany poznawcze, śmierć i odrodzenie, spośród których najważniejsze jest przeżycie transu (często wspomaganego farmakologicznie) w którym kandydat doznaje "śmierci i zmartwychwstania" inicjacyjnego, w nowej lepszej formie

opanowanie Sobowtóra jako Ducha Opiekuńczego, który to duch staje się Alter Ego szamana i bez którego szaman jest bezsilny tzn. nie może wykonywać swoich funkcji - Duch Opiekuńczy odpowiedzialny jest między innymi za wybór szamana, opiekę nad nimi w Świecie Podziemnym, pomoc w dotarciu do sfer niebieskich, walki z duchami innych szamanów,

obrzędowa akceptacja nowego szamana polegająca na przedstawieniu go społeczności której ma usługiwać.[22]

Jak zostało już nadmienione wcześniej, szamański model inicjacji jest jednocześnie najstarszy i najpierwotniejszym, a także jednym z lepiej znanych. Dlatego też przyjęło się uważać go za model wzorcowy.

Szamański model świata mimo swego pozornego zróżnicowania jest nadzwyczaj spójny, co jak się wydaje można łączyć przede wszystkim z charakterystyczną wyjątkowością gatunkową człowieka i z istniejącymi i funkcjonującymi w jego psychice wzorami archetypalnymi. W modelu takim wyróżnić można trzy zasadnicze części: kosmologiczną, epistemologiczną i antropologiczną.

W ramach części kosmologicznej istnieją trzy współtworzące ją elementy, tj. podział na rzeczywistość naturalną i nadnaturalną, strefowe pojmowanie struktury wszechświata oraz zasadnicza rola osi świata (axis mundi). Spośród nich, najmocniej wiążą się z sobą kwestie strefowości (podział na Świat Górny czyli Niebieski oraz Świat Podziemny) oraz miejsc te światy łączących (oś świata - axis mundi, Góra Kosmiczna, Drzewo Kosmiczne). Jako że kwestie te były poruszane już w poprzednich rozdziałach, nie będą omawiane w tym miejscu. Bardzo ważnym elementem składającym się na szamańską wizję świata jest przekonanie szamana o utrzymywaniu bezpośredniego kontaktu z istotami nadnaturalnymi (np. poprzez magiczne wędrówki czy kontakty z duchami) oraz wierzenie w stopniowo postępującą dekadencję szamanizmu w połączeniu z mitem o przerwaniu w zmierzchłej przeszłości bezpośredniego kontaktu ze światem rajskim (światem bogów).[23]

Rola i znaczenie obrzędów inicjacyjnych

Jak zostało już zaznaczone wyżej, obrzędy inicjacyjne charakterystyczne są głównie dla społeczeństw pierwotnych tradycyjnych. Najważniejszą cechą charakterystyczną odróżniającą te społeczeństwa od społeczeństw typu nowożytnego, jest sposób postrzegania świata przez członków danego typu społeczeństwa. Społeczności pierwotne żyją w przestrzeni "świętej", sakralnej - miejscem ich życia jest Świat - Święty Świat, podczas gdy dla członka społeczności typu nowożytnego, świat nie jest już całością sakralną - jest jedynie geograficznie usytuowanym miejscem, pozbawionym bezpośredniego kontaktu z sacrum. Drugą zasadniczą różnicą, jest różnica dotycząca sposobu postrzegania i odczuwania czasu.

(...) Światopogląd społeczności tradycyjnej różni od zachodniego myślenia przede wszystkim pojęcie czasu mitycznego, bez którego nie sposób zrozumieć funkcjonowania mentalności plemiennej (...)[24]

Efektem tych różnic w postrzeganiu rzeczywistości jest całkowicie różne wartościowanie zarówno świata, jak i poszczególnych jego części. W związku ze stałą i pełną emanacją mocy religijnej przez świat społeczności pierwotnych, konieczne staje się dla nich wypracowanie pewnego modelu postępowania wobec tej sakralności. Jako że są to społeczeństwa w swej większości ahistoryczne[25], wyznające kołową koncepcję czasu[26], konieczne staje się dla ich członków stworzenie swego rodzaju cezury, umożliwiającej identyfikację członków grupy i określenie ich stosunku względem sacrum. Rolę tę spełniają właśnie obrzędy inicjacyjne.

Obrzędy inicjacyjne - a właściwie przejście obrzędów inicjacyjnych - dzielą społeczność na dwie grupy: na tych którzy są jej pełnoprawnymi członkami posiadającymi całościową (z punktu widzenia danej społeczności) wiedzę o świecie (inicjowani) oraz na tych, którzy takowej wiedzy jeszcze nie posiadają i dopiero w przyszłości dostąpią zaszczytu jej poznania (przyszli neofici). W niektórych społeczeństwach, ze względu na długi czas trwania inicjacji[27], można wyróżnić także trzecią grupę - są to neofici, będący aktualnie inicjowani i nie przynależący do żadnej z wymienionych wyżej dwóch grup. Pamiętać należy, iż inicjacja polega nie tylko na przemianie religijnej, na poznaniu mitów, ale także na staniu się pełnoprawnym członkiem wspólnoty - członkiem znającym jej historię mityczną, jej tajemnice, zasady rządzące jej działaniami... Inicjacja staje się więc swoistą granicą oddzielającą świat świecki od sakralnego, wspólnotową nieświadomość od pełnego udziału w życiu społeczeństwa, okres niedojrzałości od okresu dorosłości.

Jednym z ostatnich wielkich europejskich eposów inicjacyjnych jest niewątpliwie cykl legend składających się na opowieści o Królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu. Charakteryzując pobieżnie chociażby cały zespół tych legend, łatwo odnaleźć w nich wiele wątków o ewidentnym charakterze inicjacyjnym. Jak zostało wykazane w innym miejscu[28] pochodzenie legendy o Królu Arturze jest niewątpliwie pogańskie, jednak w późniejszych jej wersjach mamy do czynienia z chrystianizacją symboliki i z zawłaszczeniem przez chrześcijaństwo przesłania związanego z inicjacyjnym posłannictwem legendy. Dzieje się tak wraz z silniejszym eksponowaniem wątku poszukiwań Świętego Graala jako symbolu czystości rycerskiej i niezachwianej wiary w Boga. Pamiętać jednak należy, że pierwotnie cała legenda - także z wątkiem Graala - pochodziła z mitologii i legend celtyckich.

Przypisy

[1] Należy jednak podkreślić, że nie dzieje się tak zawsze. Zdarzają się przypadki, w których pewne obrzędy inicjacyjne (lub charakterystyczne dla inicjacji) są w późniejszym czasie powtarzane - często wielokrotnie. Z sytuacją taką mamy do czynienie między innymi u aborygeńskiego plemienia Aranda, gdzie mężczyźni po kilka razy poddają się obrzędowi subincyzji, często nawet w wieku 40 - 45 lat. Szerzej na ten temat, por. Szyjewski A., op. cit., s. 148.

[2] Słownik Wyrazów Obcych definiuje inicjację następująco - "od łac. initiatio, wprowadzenie, wtajemniczenie - 1. wtajemniczenie, ceremonie towarzyszące przyjmowaniu nowego członka do jakiejś sekty, tajnego stowarzyszenia itp.; stąd ogólnie: wtajemniczenie kogoś w sprawy mu nie znane". PIW, Warszawa 1965, s. 294.

[3] Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s. 8.

[4] Chodzi tu o wyraźny podział na sacrum i profanum, ze zdecydowanym prymatem tego pierwszego, szczególnie w pojmowaniu świata.

[5] Lévy-Bruhl L., Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa, 1992.

[6] Stało się tak przede wszystkim na skutek postępującego zeświecczenia społeczeństwa i stopniowego odchodzenia od ingerencji kościoła w życie wspólnoty ludzkiej. Inną przyczyną takiego stanu rzeczy była postępująca racjonalizacja życia i wynikająca z niej desakralizacja świata. Przejawem tych samych działań było na przykład stopniowe zanikanie w cywilizacji zachodnioeuropejskiej poczucia tragiczności.

[7] Por. Elide M., Inicjacja..., op. cit., s. 167 i nn.

[8] Eliade M., W poszukiwaniu..., op. cit., s. 166.

[9] Ibidem, s. 172.

[10] Szyjewski A., op. cit., s. 174.

[11] Por. Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s. 179 - 180.

[12] O symbolizacji, por. Wierciński A., Magia..., op. cit., s. 188 - 190.

[13] Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s. 10.

[14] Szerzej na ten temat, por.: Szyjewski A., op. cit., s. 25.

[15] Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s . 12.

[16] Doskonałą monografią poświęconą szamanizmowi jest: Eliade M., Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1992. Spośród prac krótszy i bardziej spójnych wymienić należy pracę A. Wiercińskiego, Magia i religia, w tym w szczególności rozdz. IX - Model postaci szamana, s. 123 - 155.

[17] Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s. 16 - 17.

[18] Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s . 18.

[19] Eliade M., Inicjacja..., op. cit., s . 25.

[20] Wierciński A., Magia..., op. cit., s. 123.

[21] Ibidem, s. 128.

[22] Szerzej wszystkie etapy omówione są w: Wierciński A, Magia..., op. cit., s. 128 - 138, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki odmiennych stanów świadomości i doznań z nimi związanymi.

[23] Szerzej na temat szamańskiej wizji świata, zob. Wierciński A., Magia..., op. cit., s. 139 - 144.

[24] Szyjewski A., Religie Australii, Kraków, 1999, s. 25.

[25] Pod pojęciem tym rozumie się tutaj nie brak znajomości przeszłości swej grupy czy przodków, ale brak pojmowania dziejów jako jednorazowego i jednokierunkowego biegu wydarzeń. Wizja czasu w tych społecznościach jest odmienna od wizji czasu "historycznego" prezentowanego np. przez kultury indoeuropejskie.

[26] Pojmowanie czasu w takich społecznościach bazuje na cyklach - solarnych, lunarnych, rocznych. Czas postrzegany jest jako jeden z fragmentów określonego cyklu. Także mityczna historia, co roku (lub częściej) podczas uroczystych obrzędów toczy się raz jeszcze. Trzeba pamiętać, że nie jest to "odegranie" mitu, jego przypomnienie, lecz ponowne zaistnienie - w mentalności ludzi z takich społeczeństw wydarzenia mityczne zachodzą ponownie. Mamy więc do czynienia z ponownym stworzeniem świata, z ponownym jego zniszczeniem, z ponownym stworzeniem człowieka itp.

[27] Jest tak między innymi w przypadku aborygeńskiego ludu Bibbulmum, gdzie inicjacja była długim procesem wychowawczym, trwającym nawet do kilku lat. Por. Moodrooroo, op. cit., s. 83.

[28] Loomis R.S., Graal. Od celtyckiego mitu do chrześcijańskiego symbolu, Kraków, 1998.

---