CENY W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM
1. Pojęcie ceny światowej
Cena jest podstawową kategorią gospodarki rynkowej. Dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą jest ona jednym z najważniejszych parametrów determinujących podejmowane decyzje. Wpływa ona bowiem na dwie strony rachunku ekonomicznego:
→ określa wysokość przychodów z działalności gospodarczej,
→ oddziałuje na wysokość poniesionych nakładów.
Cena pełni dwie podstawowe funkcje:
→ informacyjną. Cena informuje producenta (lub dostawcę) o sile zapotrzebowania odbiorcy(krajowego lub zagranicznego) na określony towar, usługę, czynnik produkcji. W tym ujęciu cena jest parametrem decyzji podejmowanych przez dany podmiot;
→ dochodową. W tej funkcji cena oddziałuje na dochody podmiotów prowadzących
działalność gospodarczą, ponieważ wysokość tych dochodów zależy od poziomu
i dynamiki cen.
Ruch cen na rynku międzynarodowym można traktować jako syntetyczny wskaźnik obrazujący przejawianie się prawidłowości rozwojowych gospodarki światowej. Tendencje zmian cen odzwierciedlają kształtowanie się relacji popytu i podaży na rynku międzynarodowym. |
Cena światowa jest jedną z najważniejszych kategorii ekonomicznych rynku międzynarodowego.
W ujęcie teoretycznym za cenę światową należy uznać wyrażoną w pieniądzu (pieniądzu światowym) wartość towarów biorących udział w wymianie międzynarodowej (obrocie międzynarodowym).
W ujęciu praktycznym pojęcie cena światowa jest najczęściej łączone z jej reprezentatywnością. Rozumie się przez nią możliwie dokładne odzwierciedlenie stanu koniunktury panującej na danym rynku. Cena światowa jest więc podstawą odniesienia dla cen kontraktów eksportowo-importowych zawieranych przez poszczególne podmioty rynku. Czasami jest to bezpośrednie oparcie cen kontraktowych na określonej cenie rynkowej, przyjmowanej za najbardziej reprezentatywną.
Zgodnie z tą koncepcją nie każda cena występująca w obrocie międzynarodowym zasługuje na miano ceny światowej. Za ceny światowe uznaje się tylko ceny:
→ normalnych transakcji handlu zagranicznego,
→ transakcji realizowanych na odpowiednio dużych rynkach międzynarodowych,
obejmujących większość operacji,
→ transakcji odbywanych regularnie,
→ transakcji rozliczanych w walutach wymienialnych.
Towary będące przedmiotem wymiany międzynarodowej można podzielić na dwie grupy1:
→ towary standaryzowane (masowe), posiadające jednolity charakter. Takimi towarami są przede wszystkim surowce mineralne i artykuły rolne (choć nie wszystkie) oraz niektóre półfabrykaty przemysłowe. Walory użytkowe tych towarów są identyczne i łatwe do
jednoznacznej klasyfikacji, bez względu na miejsce ich wytworzenia (niezależnie od kraju
pochodzenia oraz od kosztów i sposobu wytworzenia są one doskonałymi substytutami
i zaspokajają potrzeby w sposób identyczny)
→ towary zindywidualizowane (czyli przemysłowe), zarówno gotowe, jak i ich części oraz podzespoły, a także niektóre półfabrykaty (np. specjalne gatunki stali). Ich cechą
charakterystyczną jest duże zróżnicowanie. Walory użytkowe tych towarów
określane są przez potrzeby indywidualnych odbiorców lub poszczególnych segmentów
rynku (nie są doskonałymi substytutami)
2. Tendencje zmian cen w handlu międzynarodowym
→ Etapy (okresy) zmian cen po II wojnie światowej
1. Lata 50. i 60. - ceny dość stabilne
2. Lata 70. - bardzo wysoka dynamika zmian cen
3. Lata 80. i 90. i początek XX wieku - umiarkowany wzrost cen.
(lata 1997-2002 nawet bezwzględny spadek cen handlu międzynarodowego)
4. Od 2003 roku - silna zwyżka cen (głównie dóbr podstawowych).
5. Globalny kryzys gospodarczy (2008+):
- od 2008 r. (druga połowa) do 2009 r. silny spadek cen,
- lata 2010-2011 (I kwartał) znaczny wzrost cen (głównie surowców żywności),
- stabilizacja (a w 2012 r. nawet niewielki spadek cen).
Poziom cen światowych jest wypadkową wielu czynników o charakterze zarówno strukturalnym, jak i koniunkturalnym. Działanie tych czynników jest inne wobec surowców i żywności, a inne w wypadku towarów zindywidualizowanych, co decyduje o odmienności kształtowania się ich cen.
W krótkim okresie ceny towarów standaryzowanych są znacznie mniej stabilne niż ceny towarów zindywidualizowanych. Zasadniczą przyczyną sprawiającą, że ceny światowe w wypadku obu grup towarów zmieniają się inaczej jest odmienne kształtowanie się ich popytu i podaży. W celu analizy długookresowych wahań cen używa się wskaźnika określanego jako towarowe terms of trade.
W latach powojennych ceny surowców i żywności rosły zazwyczaj wolniej (wyjątek stanowiły np. lata 70., głównie z powodu wzrostu cen ropy naftowej) niż ceny wyrobów przemysłowych. W praktyce oznaczało to tzw. rozwieranie się "nożyc cen" (pogorszenie się towarowych terms of trade) na niekorzyść krajów rozwijających się, będących producentami i eksporterami głównie artykułów surowcowo-rolnych.
Wielkość i dynamika międzynarodowych obrotów handlowych, a także korzyści, jakie poszczególne kraje odnoszą z handlu zagranicznego w znacznym stopniu zależą od kształtowania się cen towarów przez nie eksportowanych i importowanych. Narzędziem umożliwiającym syntetyczną oceną tych zmian jest wskaźnik terms of trade. W handlu międzynarodowym stosuje się różne wskaźniki terms of trade. Cenowe terms of trade (zwane również nominalnymi) - to relacja zmian cen towarów eksportowanych (cen w eksporcie) do zmian cen towarów importowanych (cen w imporcie) przez poszczególne kraje w określonym czasie. Poprawa terms of trade oznacza względny wzrost cen eksportowych w porównaniu ze zmianami cen importowych (poprawa może także nastąpić jeżeli w eksporcie wystąpi spadek cen, ale będzie on niższy niż w imporcie). |
→ Nowe zjawiska cenowe w handlu międzynarodowym
→ Finansyzacja międzynarodowych rynków towarowych i jej skutki
3. Rodzaje cen rynku międzynarodowego
Ceny rynku międzynarodowego można dzielić według różnych kryteriów, np. uwzględniając zasięg geograficzny rynku oraz aspekt przedmiotowy (rynek towarów czy usług).
Ogół cen rynku międzynarodowego z punktu widzenia odrębności metod ich ustalania można podzielić na dwie podstawowe grupy:
→ Pierwszą grupę tworzą ceny ustalane na rynku w wyniku bezpośredniego zetknięcia się
popytu z podażą, a w ich ustalaniu biorą udział zarówno kupujący, jak i sprzedający. Ceny te funkcjonują przede wszystkim na międzynarodowym rynku surowców i żywności.
→ Drugą grupę tworzą ceny ustalane bezpośrednio przez podmioty (producentów,
sprzedawców) oczywiście z uwzględnieniem aktualnej relacji popytu i podaży. Ceny te
dominują na rynku towarów przetworzonych.
Istnieją różne metody ustalania cen na rynku międzynarodowym i tym samym różne rodzaje cen. Na współczesnym rynku międzynarodowym występuje kilka rodzajów cen, traktowanych niekiedy jako różne postacie ceny światowej (zjawisko wielopoziomowości cen). Oznacza to, że ten sam towar może mieć różną cenę w zależności od formy organizacyjnej obrotu, a jej poziom może nawet dość wyraźnie odbiegać od poziomu ceny uznawanej za najbardziej reprezentatywną (światową).
Ceny giełdowe
Ogólnie można powiedzieć, że rola giełdy jako formy organizacji obrotu międzynarodowego spada, natomiast rośnie znaczenie innych form tego obrotu. Zmniejszenie handlowej roli giełd jest także odzwierciedleniem długookresowej tendencji spadkowej udziału cen surowców i żywności w handlu międzynarodowym. Spada również znaczenie cen giełdowych jako tradycyjnego wyznacznika koniunktury panującej na rynku międzynarodowym.
Giełdy nadal pełnią jednak funkcję informacyjną - wyznacznika tendencji cen światowych. Transakcje handlowe dokonywane poza giełdą wciąż opierają się bowiem w znacznym stopniu na cenach giełdowych. Jak wynika z szacunków, na podstawie cen giełdowych realizuje się w większość międzynarodowego obrotu kawą, ziarnem kakaowym, soją, handlu kukurydzą, cukrem, srebrem i innymi artykułami surowcowo-rolnymi.
Ceny aukcyjne
Ceny aukcyjne występują głównie w wypadku produktów pochodzenia rolnego, rybołówstwa oraz innych towarów. W wypadku takich produktów, jak futra, wełna, herbata i tytoń ceny aukcyjne traktuje się jako najbardziej reprezentatywne ceny handlu międzynarodowego. Ceny aukcyjne, podobnie jak giełdowe, są szczególnie narażone na wpływ zmieniających się relacji między popytem i podażą. W odróżnieniu od giełdowych ceny aukcyjne są ustalane na towar obecny fizycznie, czyli znajdujący się w miejscu dokonywania transakcji.
Ceny przetargowe
Ceny przetargowe dotyczą przede wszystkim wyrobów skomplikowanych pod względem technicznym i bardzo kosztownych. Charakterystyczne jest dla nich duże zindywidualizowanie oraz zróżnicowanie jakościowe. Przedmiotem przetargów są urządzenia i maszyny przemysłu energetycznego, elektrotechnicznego, do obróbki metali, do budowy dróg, samochody ciężarowej, urządzenia i pojazdy szynowe, statki.
W ramach przetargów ocenia się również oferty realizacji kompletnych obiektów, na przykład przedsiębiorstw przemysłowych, budowy mostów, dróg i linii kolejowych, linii energetycznych, budowli portowych oraz elektrowni, w tym także oddawanych zleceniodawcy na warunkach "pod klucz".
Ceny kontraktowe
Są to ceny wynikające z realizacji zawartych umów eksportowo-importowych. W ramach tej kategorii wyróżnia się ceny:
→ kontraktów bieżących,
→ kontraktów długoterminowych.
Ceny producentów
Mechanizm cen producentów wiążę się z występowaniem silnych podmiotów, dysponujących możliwościami samodzielnego ustalania poziomu cen. Ta forma mechanizmu cenowego jest jednocześnie bardziej przystosowana do realizacji długookresowej strategii tych producentów. Ceny te umożliwiają uzyskanie tak zwanej stabilizacji rentowności.
Stosowanie cen producentów powiązane jest ze:
→ zjawiskiem kartelizacji podaży eksportowej surowców (np. ceny ropy naftowej ustalane przez OPEC),
→ zjawiskiem "przywództwa cenowego" (price leadership); zmiany cen bazowych inicjuje tak zwane przedsiębiorstwo przodujące, a pozostali producenci dostosowują swoje ceny do poziomu ustalonego przez "przywódcę" (podążają za liderem).
Ceny producentów ustala się na rudy i koncentraty, metale kolorowe, węgiel i produkty naftowe, wyroby chemiczne, wyroby walcowane z żelaza i metali kolorowych, tkaniny celulozowe, produkty przemysłu celulozowo-papierniczego. Między cenami giełdowymi a cenami producentów zachodzi dość wyraźny związek. Na przykład ceny producentów metali kolorowych zmieniają się (ogólnie rzecz biorąc) w tym samym kierunku co ceny giełdowe, ale charakteryzują się większą stabilnością.
Ceny cennikowe i ofertowe
Ceny transakcji specjalnych
Ceny transakcji specjalnych odgrywają dość dużą rolę na międzynarodowym rynku artykułów rolnych (np. zbóż, masła). Przyczyną ich stosowania przez kraje wysoko rozwinięte gospodarczo jest chęć zmniejszenia nadwyżek żywności przez wzrost popytu zewnętrznego. Osiąga się to w efekcie obniżki cen w transakcjach realizowanych na specjalnych (niehandlowych) warunkach, dlatego ceny te są zawsze niższe od występujących w transakcjach wolnorynkowych.
Do transakcji specjalnych zalicza się również transakcje rozliczane bezdewizowo (barterowe i kompensacyjne) oraz wiązane. Ich warunki odbiegają od występujących w normalnych transakcjach handlowych i dlatego ceny tych transakcji odbiegają pod względem poziomu od normalnych cen kontraktów handlu międzynarodowego.
Ceny transferowe
We współczesnym handlu międzynarodowym bardzo dużą rolę odgrywają ceny transferowe, stosowane wewnątrz korporacji ponadnarodowych. Te podmioty gospodarcze tworzą swoje filie
w wielu krajach, a dostawy między filiami tej samej korporacji są częścią międzynarodowego obrotu towarowego. Ceny transferowe występują nie tylko w handlu surowcami, ale także
w wypadku wyrobów o wyższym stopniu przetworzenia (części, podzespoły, półfabrykaty).
Mechanizm tworzenia cen transferowych podporządkowany jest globalnej strategii korporacji, dlatego wyrażany jest pogląd, że ceny transferowe nie mają charakteru handlowego, lecz są "cenami sztucznymi" ("kalkulacyjno-rozliczeniowymi").
Podstawowym czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie cen transferowych jest odmienność warunków działania korporacji w poszczególnych krajach, na których terytorium znajdują się filie danego przedsiębiorstwa. Różnice te dotyczą:
→ wysokości opodatkowania zysku, a nawet samej metody obliczania podatku,
→ polityki handlowej (zwłaszcza celnej), prowadzonej przez poszczególne państwa.
Ze względu na te różnice korporacje dążą do wykazania jak najwyższej masy zysku w krajach o łagodnym systemie podatkowym oraz uzyskania jak najmniejszego obciążenia celnego towarów w imporcie.
Cena w ujęciu ekonomicznym - wartość towaru (lub usługi) wyrażona w pieniądzu; w ujęciu marketingowym - suma pieniędzy, której żąda sprzedający od kupującego w zamian za oferowane produkty.
1 W literaturze funkcjonuje także podział na wyroby przemysłu przetwórczego (przemysłowe) oraz surowce i żywność.
2