Lateralizacja

Co to jest lateralizacja?

Lateralizacja - to przewaga jednej strony podczas czynności ruchowych; to inaczej stronność ciała, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej, która nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych. Występuje ona również w przypadku nóg oraz parzystych narządów zmysłu, zwłaszcza oczu.

Lateralizacja nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz jest postępującym procesem, kształtującym się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka. Za określoną stronność ciała odpowiada przeciwległa półkula mózgowa.

Najczęściej skupiamy się na obserwowaniu, która ręka dominuje u dziecka. Pierwsze objawy dominacji ręki można zaobserwować już u niemowlęcia, począwszy od ok. 6-7 miesiąca życia dziecka. Przewaga jednej ręki nad drugą staje się wyraźna u wielu dzieci około 4 roku życia. Zwykle na przełomie wieku przedszkolnego i szkolnego ustala się lateralizacja czynności ruchowych rąk, która ostatecznego kształtu nabiera w wieku 12-14 lat.

Lateralizację czynności nazywa się też „asymetrią funkcjonalną”.

Z asymetrią mamy do czynienia w budowie anatomicznej ciała.

Schemat ciała ludzkiego wydaje się być symetryczny: człowiek posiada dwoje uszu, oczu, dwie pary kończyn. Jest to jednak pozorna symetria.

Także badania mózgu ludzkiego wykazują, że jedna z półkul jest nieco większa. Wyraźna jest też symetria funkcjonalna naszego ciała, głównie kończyn (jedna jest częściej używana) i narządów zmysłu (dominuje jedno z oczu, uszu).

Szczególnie ważną rolę odgrywa koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk są odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka podporządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce. Wysoki poziom precyzji ruchów jest osiągalny, gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie ciała. Sprzyja to wytworzeniu się tzw. układu ręka - oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo - ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych.

Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych.

Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja prawego oka (prawooczność), ręki (praworęczność), nogi (prawonożność).

Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Praworęczność zwykle ustala się około 2 - 3 roku życia, a leworęczność w wieku 3 - 4 lat.

Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 roku życia. Proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym.

Modele lateralizacji

Wynikiem badania lateralizacji, jest określenie modelu lateralizacji:

• Lateralizacja jednorodna prawostronna lub lewostronna

Prawostronna przejawia się dominacją prawej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli lewej lub lewostronna przejawia się dominacją lewej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli prawej; (np. prawooczność, praworęczność, prawonożność lub lewooczność, leworęczność, lewonożność).

• Lateralizacja niejednorodna - skrzyżowana

Polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne).

W tych przypadkach trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo - ruchowej) ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania

• Lateralizacja nieustalona (słaba)

Brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu.

Jest stanem przejściowym (po 6 r.ż. świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym, oburęczność utrzymuje się do końca życia.

U dzieci tych często występują trudności w nauce. Dziecko ma trudności w orientacji lewej i prawej stronie własnego ciała, w orientacji w przestrzeni, trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych, rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni (p-b-d-g).

Jeżeli zauważamy, że nasze dziecko:

• posługuje się sprawnie obiema rękami - na przemian pisze, rysuje ręką lewą i prawą, nie preferując żadnej z nich;

• cechuje słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała;

• ma trudności w orientacji w stronach swojego ciała;

• ma trudności w określaniu kierunków przestrzennych

możemy podejrzewać zaburzenia w procesie lateralizacji.

Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia tj. zaburzenia motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni i wtórne zaburzenia emocjonalne.

Pamiętaj nie zmieniaj stron dziecka!!! Dzieci leworęczne przestawiane na „siłę” prezentują zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość lub ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa postawa wobec otoczenie, unikanie kontaktów społecznych oraz nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się też niechęć do przedszkola, szkoły i zajęć dydaktycznych.

Należy pamiętać o ogólnych zasadach postępowania z dzieckiem leworęcznym.

Leworęczność powinna być traktowana jako jedna z wielu cech indywidualnych człowieka.

Obserwacje, bądź wątpliwości warto skonsultować z pedagogiem lub psychologiem.

Jako że lateralizacja jest integracyjnym procesem rozwoju - również i na tym polu możemy wspomagać rozwój naszego dziecka. Oto kilka prostych zabaw, ćwiczeń, dzięki którym dzieci lepiej poznają i będą różnicować stronę lewą od prawej, będą swobodniej orientować się w schemacie własnego ciała oraz w kierunkach przestrzennych, a także mogą doskonalić percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo - ruchową, oraz zdolności manualne.

1. Orientacja w schemacie ciała:

• podaj mi proszę zabawkę, która leży po lewej stronie, dotknij prawego ucha, pokaż lewe oko, co widzisz po swojej prawej stronie, itp.;

• zdalnie sterowany miś: dziecko bawi się misiem, a my wskazujemy mu drogę do skarbu: misiu, idź dwa kroki w lewo, teraz prosto, a teraz skręć w prawo i idź aż do poduszki, zobacz - co jest za poduszką?;

• chwytanie/rzucanie piłki raz lewą, raz prawą ręką (ze wskazaniem, którą ręką należy łapać).

Percepcja wzrokowa:

• układanki, puzzle, rozcinanki, które składamy z elementów w całość;

• zauważanie różnic i podobieństw pomiędzy podobnymi ilustracjami, zdjęciami;

• układanie wg wzoru;

• komponowanie własnych wzorów;

• zabawy plasteliną, ciastoliną - modelowanie.

• Koordynacja wzrokowo-ruchowa:

• kreślenie w powietrzu kształtów geometrycznych, liter, cyfr;

• kreślenie linii poziomych, pionowych, ukośnych, kształtu koła;

• rysowanie tzw. leniwej ósemki;

• rysowanie, malowanie na dużych arkuszach;

• wypełnianie konturów;

• rysowanie po śladzie - tzw. ćwiczenia grafomotoryczne;

• obrysowanie, rysowanie z wykorzystaniem szablonów wewnętrznych i zewnętrznych;

• malowanie palcami, z wykorzystaniem obu rąk;

• wycinanie nożyczkami;

• nawlekanie korali, makaronu, słomek, itp.

• Zdolności manualne:

• wydzieranki papierowe;

• nawijanie nici na szpulkę;

zbieranie małych elementów, np. grochu, koralików - np. segregowanie wg koloru itp.

Konieczne jest stwarzanie atmosfery akceptacji, wytworzenie motywacji do dodatkowych ćwiczeń, wprowadzenie podczas zajęć graficznych przerw na odpoczynek i ćwiczenia relaksacyjne.

W różnicowaniu stron lewej i prawej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie swojego ciała, jak i w przestrzeni, pomocne są uwielbiane przez dzieci wierszyki, które ilustrujemy ruchem, jak np.:

Tu są oczy, tu jest nos,

Tędy czasem płaczę w głos,

Są policzki, jest i brzuszek,

A tutaj jest mój paluszek.

lub:

A tutaj jest mój lewy/prawy paluszek.

(po kolei wskazujemy na poszczególne części ciała):

oczy, nos, buzię, policzki, brzuszek,

a na koniec zginamy paluszek

Kółko małe, kółko duże,

(rysujemy ręką w powietrzu małe koło, duże koło)

Plecy proste, ręce w górze.

(prostujemy plecy, podnosimy ręce)

Schyl się w prawo, schyl się w lewo,

(zginamy się w prawo, w lewo)

Tak się chwieje w lesie drzewo.

Dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym można przeprowadzić badanie w oparciu o test i obserwację, za pomocą których pedagog czy psycholog może sprawdzić rodzaj i stopień lateralizacji dziecka, a także podpowiedzieć szczegółowe propozycje odnośnie ćwiczeń i zabaw wspomagających ten ważny proces.

---