Filozofia edukacji

WYKŁADY

Problematyka filozofii edukacji

Zarys encyklopedyczny:

Harrey Siegel - autor hasła „filozofii edukacji” - filozofia edukacji to dyscyplina o janusowym obliczu (Janus - 2 twarze zwrócone przeciwko sobie), musi patrzeć na stronę klasycznej filozofii oraz na praktykę edukacyjną.

Tradycyjna filozofia edukacji była traktowana jako marginalny, mniej ważny namysł wielkich filozofów nad kwestiami edukacyjnymi. Dzisiaj nie ograniczamy się do drobnych dzieł, ale odnosimy się do innych wielkich tekstów filozoficznych, dlatego filozofię edukacji można nazwać wielką filozofią.

Problemy stawiane przez filozofię edukacji:

1. Pierwszy obszar namysły filozofii edukacji:

CELE EDUKACJI- po co kształcimy? Po co wychowujemy? Jakie ideały przekazujemy uczniom?
Cele wskazywane przez filozofów:

• podstawowym celem edukacji jest kultywowanie zaciekawienia uczniów

• wzmocnienie w uczniach nastawienia na dociekania naukowe (tylko nauka może ucznia usatysfakcjonować)

• wzmocnienie podejścia twórczego uczniów (zestawienie podejścia twórczego i biernego; uczeń musi twórczo wykorzystywać wiedzę zdobytą wcześniej)

• produkowanie wiedzy i produkowanie uczniów wyposażonych w wiedzę (przekazywanie uczniom encyklopedycznej wiedzy, przyswajanie jej przez uczniów, odtwarzanie)

• pogłębiania zrozumienia świata i samych siebie (uczeń ma zrozumieć kulturę w której żyje i swoje miejsce w niej, wartości, które w tej kulturze dominują)

• promowanie postaw moralnych (ważniejsze jest abyśmy byli dobrymi ludźmi niż to żebyśmy mieli szeroką i wszechstronną wiedzę)

• formowanie emocjonalności człowieka

• wzmacniania zdolności do działania (w edukacji powinno się wzmacniać wolę człowieka)

• wzrost człowieka, rozwój, samorealizacja (edukacja musi stworzyć warunki, aby każdy mógł rozwinąć swój potencjał)

• poszerzanie wyobraźni człowieka

• wykształcenie ogólne - ogólnokształcąca szkoła jest najlepszym miejscem edukacji

Koncepcje celów edukacji - Aharon Avirom - w państwie liberalno - demokratycznym jedynym możliwym celem edukacji jest autonomia.

Coraz trudniej jest bronić tezy że edukacja powinna mieć jeden cel. W kulturze ponowoczesnej twierdzi się, że każdy podmiot ma własne cele edukacyjne.

2. Drugi obszar namysłu filozofii edukacji

Wyjaśnianie POJĘĆ związanych z edukacją.
Pojęcia definiujemy, aby wiedzieć o czym mówimy. Filozofia edukacji powinna ograniczyć się do wyjaśniania pojęć.

2 podejścia do definiowania pojęć:
- deskryptywne - w jakim znaczeniu dane pojęcie jest używane w języku potocznym, co rozumiemy przez to pojęcie

- normatywne - jak pojęcie powinno być rozumiane, ludzie powinni używać pojęć zgodnie z ich normatywnym znaczeniem

2. etap filozofii - Ludwika Wittgensteina - etap „gier językowych”.
W 1 etapie uważał, że możemy używać tylko takich pojęć, które mają swoje odpowiedniki w świecie empirycznym. Jedynym sensownym językiem jest język nauk przyrodniczych, wszystko co wykracza poza to jest absurdalne.
Wraz z upływem lat złagodził to stanowisko i zaczął używać filozofii „gier językowych” - możemy używać jakichkolwiek pojęć pod warunkiem, że są one zrozumiałe w ramach danej gry językowej.
Nie ma 1 idealnego języka, są natomiast liczne gry językowe, wszystko zależy od kontekstu, język musi być badany w kontekście.

3. Trzeci obszar namysłu filozofii edukacji

Obszar PRAW WŁADZY i AUTORYTETU
W edukacji podmioty usytuowane są na różnych poziomach. Filozofia edukacji stawia sobie w tym obszarze pytania:

jak uzasadnić to, że państwo roszczy sobie prawo do przymuszania uczniów do chodzenia do szkoły?

jak uzasadnić autorytet nauczyciela względem uczniów?

jak uzasadnić, że państwo może narzucać program nauczania, z którym część rodziców się nie zgadza?

Problem oceniania uczniów za pomocą standardowych testów - wątpliwość: sprawiedliwość oceniania.

Dyskryminacja, wykluczenie, marginalizacja w edukacji, znaczna część uczniów kończących szkołę, to funkcjonalnie analfabeci - żyją poza kulturą symboliczną.

Autorytet

Autorytet - pojęcie pojawiło się w nurcie rzymskim, związany był z prawem. Ściśle związany z zaufaniem. Autorytety to ludzie, którzy zapewniają, że nie zawiodą. (On jest dla mnie autorytetem = mogę mu ufać)

Max Weber wypracował koncepcje autorytetu - 3 poziomy autorytety w społeczeństwie:

1. charyzmatyczny - najmniej doskonały , prymitywny; charakterystyczny dla społeczeństw prymitywnych, pierwotnych. Autorytetem zostają wybitne jednostki ze względu na swoje cechy osobowe (np. ktoś bardzo silny, bardzo przystojny)
   

2. tradycyjny - wraz z rozwojem społecznym, uzasadnienie swojego autorytetu czerpie się z tradycji (np. królowie), bez względu na cechy osobowe.
   

3. racjonalno - legalny - najdoskonalszy, najbardziej rozwinięty; charakterystyczny dla państwa demokratycznego. Oparty na argumentach rozumowych. Przyjmujemy kogoś za autorytet w sposób racjonalny. Jest legalny - zgodny z prawem (to czy ktoś jest autorytetem, zależy od prawa). Jest też autorytetem instytucjonalnym - związanym z pozycjami i stanowiskami istniejącymi w społeczeństwie (np. prezydent, papież, rektor)

Kazimierz Sośnicki - koncepcja autorytetu:

1. koncepcja autorytetu zewnętrznego - autorytet charakterystyczny dla relacji małego ucznia z nauczycielem. Uczeń robi wszystko to co każe mu nauczyciel, dlatego, że jest nauczycielem
   

2. koncepcja autorytetu wewnętrznego - charakterystyczny dla relacji starszego ucznia z nauczycielem. Jeśli nauczyciel wpaja jakieś wartości, uczniowie pytają czy on je realizuje. Uczniowie realizuje wartości jeśli nauczyciel też je realizuje.
   

3. koncepcja idei - najważniejszy etap autorytetu, tym doskonalszy im słabszy - na pewnym etapie uczeń potrafi odróżnić wartości od nauczyciela, np. warto być prawdomównym, nawet jeśli nauczyciel kłamie.

Jednostka a społeczeństwo

Cele jednostkowe i społeczne pokrywają się, jednak nie zawsze cele jednostki są celami społecznymi. Jednostce często chodzi o takie cele, które nie są pożądane w społeczeństwie. Jednostka ma cele egoistyczny (np. chce rozwijać się kosztem innych), co nie jest dopuszczalne w społeczeństwie.

Podział na to, co jednostkowe i to co społeczne, po II wojnie światowej. Większość filozofów była przekonana, że nadchodzi dominacja kolektywizmu.

George Orwell - W książce pt: „1984” kręci wizję społeczeństwa w 1948 roku - społeczeństwo w pełni totalitarne, jednostka w ogóle się nie liczy, może przetrwać tylko wtedy jeśli chce dokładnie tego co społeczeństwo.

Bertrand Russell - „Władza i jednostka”:

• był przekonany, że cywilizacja zmierza w stronę kolektywizmu.

• Stawia pytanie „Ważniejsze są wartości jednostkowe czy społeczeństwa?” - Jedne jak i drugie mają duże znaczenie, ponieważ jednostka jest potrzebna społeczeństwu, a społeczeństwu jest potrzebna jednostka.

• Społeczeństwo staje się coraz bardziej moralne. Zawdzięczamy to jednostkom, są one twórcze, nonkonformistyczne, mają odwagę.

• Także jednostka zyskuje na tym, że jest w społeczeństwie - ma poczucie oparcie, bezpieczeństwa, przynależności, tożsamości.

Napięcie między jednostką a społeczeństwem dzisiaj:

Współcześnie społeczeństwo nie jest kolektywistyczne, przeciwnie - jest to społeczeństwo liberalne (wartością najwyższą są prawa i wartości jednostki). Współczesna kultura jest liberalno - demokratyczna. Gdyby była tylko demokratyczna, większość mogła by zniszczyć mniejszość.

Spór liberałów z komunitarystami, a sprawa polska.

Komunitaryzm - podkreśla się, że człowiek może osiągnąć prawdziwe szczęście jedynie we wspólnocie z innymi ludźmi.

Liberalizm - tylko w indywidualizmie jesteśmy w stanie zrealizować swój plan życiowy.

Kultura ponowoczesna

Miejsce edukacji w kulturze ponowoczesnej (postmodernizm):

Aharon Aviram - “Navigating Through the Storm: Reinventing Education for Postmodern Democracies” - Stawia pytanie JAK POWIENIEN WYGLĄDAĆ SYSTEM EDUKACJI W DEMOKRACJACH ROZWINIĘTYCH, biorąc pod uwagę jak wygląda tam kultura. Czy system edukacji w krajach pasuje do kultury?

Postmodernizm - w filozofii pojawił się w latach 60 - 70 XXw.
Zakwestionował myślenie nowoczesne, dominujące od czasów oświecenia do lat 60. XX w.

Myślenie nowoczesne = Wiara w rozum - rozum jest tą cechą, która gwarantuje możliwość skonstruowania lepszego świata. To, co pozwala się nam ze sobą porozumiewać. Pozwala tworzyć „wielkie narracje”

Kultura postmodernistyczna - dekonstrukcja rozumu; zaczęto zadawać sobie pytania: Czy aby na pewno należy otoczyć ludzi chorych opieką? Czy należy pomagać ludziom biednym?

To, co rozum uznawał za pewne, niezmienne, zostaje postawione w stan oskarżenia (np. dzieci powinny mieć dostęp do pornografii)

Charakterystyka kultury postmodernistycznej:

• radykalny upadek tradycyjnych książek

• globalizacja w gospodarce

• dezintegracja naturalnych społeczności - dezintegracja rodziny

• radykalna erozja ról, pozycji społecznych, konwencji

• technologiczna rewolucja w medycynie

• „wreszcie jesteśmy wolni” - według tego hasła należy przyjąć postawę ironii. Jesteśmy wolni, ale nie wiemy co z tą wolnością mamy robić.

Nauczyciele pracują w sytuacji niemożliwej:

• Współczesna kultura mówi, że nie ma autorytetów

• W szkole panuje zasada: wiedza jest wartością samą w sobie - nauka jest ważna tylko w sensie utylitarnym: nauka = stypendium, nauka = dyplom

• Z jednej strony we współczesnej szkole jest przekonanie, że musimy mieć metodą pracy z uczniami, która będzie się sprawdzała, a kultura ponowoczesna mówi o tym, że to nie ma sensu, ponieważ wszystko się zmieni.
  Współczesna szkoła daje podstawy do pracy - kultura ponowoczesna mówi, że nie ma podstaw, ponieważ wszystko się zmienia.

• Wiarą edukacji jest możliwość zreformowania szkoły; kultura ponowoczesna głosi, że takie reformy to trwonienie pieniędzy, ponieważ nic nie dają, cały system edukacyjny wymaga gruntownej zmiany.

• Szkoła jest „rezerwatem”, prawdziwe życie dzieje się poza nią.

• Procesy zmian, które próbuje wprowadzić się w szkołach są niebezpieczne:

• w sensie ekonomicznym - marnują się pieniądze

• z punktu widzenia oświatowego - są krótkowzroczne

Co możemy zrobić w takiej sytuacji?

trzeba pójść drogą kultury ponowoczesnej, zmierzyć się z nią, przyjąć ją. Trzeba określić na czym ma polegać w ramach tej kultury dobre i złe życie.

wymaga powrotu do podstawowych wartości ludzkich

trzeba porzucić postmodernistyczny cynizm oraz brak wiary w strategiczne procesy zmian

Główny nacisk Aviram kładzie na problematykę celów edukacyjnych. Tradycyjne cele edukacji były wyznaczane przez społeczeństwo, uważano, że są one z 1 strony uniwersalne, z 2 strony obiektywne.

Wyznaczanie takich celów w kulturze ponowoczesnej jest niemożliwe, ponieważ w tej kulturze realizuje się swoje własne, partykularne cele. Wszystkie te cele mają taką samą wartość.

Jedynym celem jaki możemy wprowadzić w kulturze ponowoczesnej jest wzmacnianie w uczniu jego autonomii.

Wyjątkowość naszego kryzysu polega na tym, że różne projekty pożądanego życia współistnieją u jednej osoby. Ten sam człowiek, w tym samym czasie ma 3 lub projekty pożądanego życia, które się wykluczają (kariera zawodowa, życie rodzinne, bycie singlem).
Kultura ponowoczesna uważa, że zamieszane to jest czymś dobrym, bo ludzie są dzięki temu wyrwani z bierności.

Całościowa wizja filozoficzna

4 główne podejścia do zagadnień edukacyjnych / 4 filozofie edukacji

• perenializm

• esencjalizm

• progresywizm

• rekonstrukcjonizm

Zostały one opisane w latach 60. ubiegłego wieku. Analizę ich zawdzięczamy Theodorowi Brameldowi (2 połowa XXw.) - przedstawił i usystematyzował 4 główne podejścia do zagadnień edukacji, skupiając się na ostatnim (rekonstrukcjonizmie), utożsamiając ją z sobą.

1. Analiza z punktu widzenia filozofii:

1. rzeczywistości (jak w tych filozofiach rozumiana jest rzeczywistość)

2. wiedza (jak te filozofie rozumieją wiedzę)

3. wartości

2. Analiza z punktu widzenia pedagogiki:

1. pożądane koncepcje nauczania - czego mamy się uczyć?

2. Skuteczne programy nauczania - jak mamy uczyć?

3. Postulowana rola szkoły - jaką rolę ma odgrywać szkoła w procesie nauczania?

PERENIALIZM

Najbardziej konserwatywny, zachowawczy - filozofia wieczysta:

• filozofia która sięga do starożytnej i średniowiecznej myśli wychowawczej, z założenia że to co w filozofii ważne nigdy się nie zmienia.

• Odwołujemy się do Platona, Arystotelesa, św Tomasza z Akwinu.

• Głęboko osadzony w myśleniu teologicznym i religijnym.

• Ideał edukacyjny - edukacja średniowieczna; średniowiecze było epoką szczególnie ważną, obraz świata był doskonały; miejsce człowieka było w pełni określone. Kultura średniowieczna była trwała.

• Tęsknota za średniowieczem, gdzie wszystko było na swoim miejscu

• Jacques Maritain - współczesny przedstawiciel perenializmu

• Edukacja powinna umożliwić dzieciom i młodzieży nawiązanie kontaktu z tym co stałe i niezmienne.

1. Analiza z punktu widzenia filozofii:

1. rzeczywistości - widzi się to, co jest uniwersalne, nie zmienia się w czasie i miejscach. Perenialista mówi o istocie rzeczywistości lub substancji rzeczywistości.

2. Wiedza - przedmiotem wiedzy jest to co wieczne, niezmienne. Prawda jest zgodnością naszej myśli z istotą rzeczy. Wiedza nie zmienia się w czasie ani przestrzeni.

3. Wartości - najważniejszą wartością jest osiągnięcie jedności z Bogiem. Człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga, dlaczego człowiek ma się do niego zbliżyć. Drugą wartością w życiu jest szczęście człowieka. Szczęście jest możliwe, kiedy będziemy żyć zgodnie z naszym rozumem.

1. Analiza z punktu widzenia pedagogiki:

1. Pożądane koncepcje nauczania - przedmiotem nauczania powinny być 2 rzeczy:
   * kształcenie i dyscyplinowanie umysłu
   * nauczenie się korzystania z wolności

2. Skuteczne programy nauczania - 2 etapy nauczania, odmienne programy nauczania:
   * program nauczania początkowego (3R - czytać, pisać, liczyć)
   * wyższe poziomy kształcenia (koncepcja 100 książek ludzkiej cywilizacji)

3. Postulowana rola szkoły - Perenialiści rozumieją szkołę jako azyl, gdzie uczeń może dochodzić do pełni swojego człowieczeństwa. Szkoła powinna być zorganizowana w sposób spójny, hierarchiczny, gdzie każdy uczeń ma swoje miejsce. Każda szkoła ma szczegółowo opracowany program, którego wszyscy się zgodnie trzymają.
   Rola nauczyciela - zachować stałą strukturę. Nauczyciele nie utrzymują bliskich kontaktów z rodzicami, a rodzice nie ufają nauczycielom. Nie ma współpracy nauczyciel - uczeń. Ucznia traktuje się jak osobę, którą trzeba kształtować, lepić.

ESENCJALIZM

Filozofia edukacji, która występuje najczęściej w namyśle nad szkołą.

• Istotą esencjalizmu jest to co można nazwać substancją, rdzeniem edukacji. W tym przypadku jest to przekazywanie umiejętności, faktów i praw, które mają charakter obiektywny, są obiektywnie prawdziwe.

• Kluczowym pojęciem jest przekazywanie uczniom prawdy o świecie, przekazywanie prawdy tak aby mogli na jej postawie działać, prawdy, charakterystycznej dla danej kultury, w której uczniowie żyją.

• Mówi się tutaj o filozofii jako filozofii transmisji kultury- będąc w danej kulturze przekazujemy tą wiedzę, która jest aktualna i pewna dla miejsca i czasu w którym żyjemy (różnica z podejściem peranializmu)

• Edukacja akcentuje tradycyjny program nauczania - przekazywanie uczniowi maksymalnie dużo z obiektywnej wiedzy o świecie.

• Ważną rolę w esencj. stanowi proces sprawdzania wiedzy i umiejętności: egzaminy, sprawdziany, testy, kartkówki.

• Proces edukacyjny = proces wchłaniania

• Podstawą filozofii esencjalizmu są początki edukacji renesansowej XV w; do 2 połowy XIX w. jedyny model filozofii edukacji.

1. Analiza z punktu widzenia filozofii:

1. rzeczywistość - ma charakter obiektywny i można ją poznać. W esencjalizmie dostępne są 2 nurty filozoficzne:
   

* realistyczny - reprezentowany przez Newtona czy Darwina. Świat ma istnienie realne, nie jest konstruowany przez nasza świadomość. Rzeczywistość niezależna od duchowych aspektów.

* idealistyczny - rzeczywistość jest konstruowana przez naszą świadomość, jest taka jaka jest, ponieważ kształtujemy ją w naszej świadomości.

2. wiedza - jest obiektywna i mamy do niej dostęp. Różnie rozumiane podejście do zdobywania wiedzy przez realistów i idealistów:
   
   * realiści - człowiek powinien być poznawany tak samo jak wszystkie inne obiekty materialne
   
   * idealiści - przedmiotem poznania jest nasza własna świadomość
   

3. wartości - są obiektywnie zakorzenione w rzeczywistości. Poznajemy takie prawdy etyczne, które są częścią rzeczywistości

2. Analiza z punktu widzenia pedagogiki:

1. pożądane koncepcje nauczania - wchłanianie tego, co przynosi rzeczywistość, nauczyciel dokonuje selekcji, bierze dla ucznia to, co jest najwartościowsze. Bierne przyswajanie kolejnych prawd dotyczących rzeczywistości.
   

2. Skuteczne programy nauczania - nauczanie jest standardowe, wyznaczone przez podstawę programową. Należy dobrać takie metody nauczania, aby te standardy odpowiednio przekazać.
   

3. Postulowana rola szkoły - kluczową rzeczą jest kontekst demokratyczny, szkoła jest elementem demokratycznego porządku. Demokratyzację rozumie się tutaj w sposób tradycyjny.
   W szkole, relacje nauczyciel - rodzice są drugorzędne. Rola nauczyciela nie jest zapraszanie rodziców do współpracy, ale przekazywanie uczniom obiektywnej wiedzy z konkretnych przedmiotów.
   

2 postacie prawdy w esencjalizmie:

• korespondencyjne - akcentuje się zgodność mojej świadomości ze światem zewnętrznym (np. w sali jest zapalone światło)

• koherencyjne - akcentujemy spójność szeregu sądów, wypowiadanych na temat rzeczywistości (np. wszyscy są ludźmi Sokrates jest człowiekiem Sokrates jest śmiertelny)

---