Problemy dzieci leworęcznych
Dawniej mniej się mówiło o leworęczności ponieważ tylko nieliczne dzieci posługiwały się lewą ręką podczas pisania. Rządził żelazny kanon nakazujący pisanie prawą ręką. Nie wydawało się zatem, że jest to problem powszechny, społeczny. Obecnie wiemy z obserwacji, że dzieci leworęcznych przybywa w szkołach i przedszkolach. Jest to konsekwencja bardziej liberalnego stosunku społeczeństwa do leworęczności i przyznania dzieciom „prawa” do posługiwania się lewą ręką podczas pisania (pozostałe czynności z reguły i tak wykonują ręką lewą).
Zagadnienie przyczyn leworęczności stało się centralnym punktem dociekań naukowych, ponieważ wydawało się, że rozstrzygnięcie tego problemu pozwoli lepiej wyjaśnić istotę zjawiska leworęczności.
Zwykle poglądy na genezę leworęczności zalicza się do dwóch grup: teorii endogennych i egzogennych, w ich ramach są tworzone różne koncepcje.
Zgodnie z teoriami endogennymi przewagę funkcjonalną lewej ręki, związaną z dominacją prawej półkuli mózgowej, warunkują wewnętrzne czynniki organizmu i inne czynniki konstytucjonalne. Dominacja ta jest jednoznacznie określona i trwała, a więc raczej nie zmienia się w ciągu życia jednostki.
Wśród teorii endogennych najstarszą i najbardziej znaną jest koncepcja genetyczna, upatrująca przyczynę leworęczności w dziedziczeniu jej w kolejnych pokoleniach rodziny. W rodzinach osób leworęcznych częściej niż w rodzinach osób praworęcznych występują przypadki dominacji lewej ręki.
Drugim stanowiskiem, reprezentowanym w grupie teorii endogennych, wyjaśniających genezę leworęczności jest koncepcja organicznego uwarunkowania dominacji lewej ręki. Mowa tu o tzw. patologicznej leworęczności.
Według tej teorii rozróżniamy dwie kategorie osób: „normalnych leworęcznych” u których prawa półkula jest dominująca dla mowy i nadrzędna dla lewej ręki oraz „patologicznie leworęcznych”, u których leworęczność została spowodowana uszkodzeniem lub dysfunkcją lewej półkuli mózgowej i przejęciem dominującej roli przez prawą półkulę.
Koncepcja organicznego uwarunkowania leworęczności usiłuje wyjaśnić wyższy odsetek mężczyzn w grupie „patologicznie leworęcznych” osób tym, że dzieci płci męskiej charakteryzują się większą podatnością na działanie szkodliwych czynników w okresie życia płodowego i podczas porodu.
Teoria patogennego uwarunkowania leworęczności traktuje więc dominację lewej ręki jako „patologiczne odchylenie od praworęczności”. Następuje ono najczęściej wskutek uszkodzenia półkuli lewej, dominującej dla mowy i czynności prawej ręki. Zwykle ma to miejsce w okresie porodu lub wczesnego dzieciństwa. Leworęczności uwarunkowanej organicznie towarzyszą inne symptomy dysfunkcji mózgu, tj. zaburzenia rozwoju mowy, czytania i pisania.
Koncepcja patogennego zdeterminowania leworęczności ma, podobnie jak poprzednia, status nie zweryfikowanej ostatecznie hipotezy.
Chciałabym przedstawić tu jeszcze jedną hipotezę, hipotezę N. Geschwinda a mianowicie testosteron, nadający cechy anatomiczne i psychiczne typowe dla płci męskiej, może- występując w nadmiarze- hamować rozwój lewej półkuli mózgu. Dzieje się tak w okresie płodowym, gdy płód męski produkuje nadmierną ilość tego hormonu. Dochodzi wówczas do zwolnienia tempa rozwoju okolic lewej półkuli, związanej z mową, pisaniem i czytaniem, do zaburzeń w formowaniu się prawidłowej struktury tkanki mózgowej, tj. zablokowanie się komórek z jednych warstw kory mózgowej do innych. Powoduje to wzmożony rozwój symetrycznych okolic prawej półkuli. Konsekwencją tego stanu mogą być:
opóźnienie rozwoju mowy i zaburzenia w uczeniu się czytania i pisania związane z niedokształceniem półkuli lewej;
leworęczność jako wyraz dominującej roli prawej półkuli
występowanie uzdolnień plastycznych i muzycznych, konstrukcyjno-mechanicznych, matematycznych, związanych z intensywnym rozwojem prawej półkuli mózgu.
Hipoteza o wpływie testosteronu na asymetrię funkcjonalną mózgu, determinującym leworęczność, stwarza interesujące perspektywy badawcze, lecz nie została dotąd w pełni potwierdzona.
Inaczej o tym traktują teorie egzogenne, które upatrują źródło leworęczności w środowisku społecznym.
Zdaniem przedstawicieli tej grupy teorii dominacja ręki jest zdeterminowana kulturowo tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie i treningiem używania prawej ręki podczas wykonywania codziennych czynności. Dominacja jednej z półkul mózgu (lewej) ma charakter wtórny. Wykształciła się podczas wykonywania czynności manualnych - pracy ręcznej.
Wśród koncepcji egzogennych można spotkać jeszcze jedno stanowisko, uwzględniające wpływ warunków zewnętrznych na dominację lewej ręki. Jako bezpośrednią przyczynę leworęczności podaje się tu „złe nawyki”. Wykształcenie tych nawyków tłumaczono następująco: praworęczna matka trzyma dziecko podczas karmienia, noszenia, bawienia - na lewej ręce, co jest dla niej wygodne. Powoduje to jednak unieruchomienie prawej ręki dziecka. Dziecko może przywyknąć do posługiwania się lewą ręką, ponieważ ma ona większą swobodę i zakres ruchów. Pogląd ten został dość szybko podważony.
Jeżeli prześledzimy trudności w pisaniu dzieci leworęcznych nietrudno dostrzec, że część z tych trudności jest spowodowana samym faktem pisania lewą ręką. Nasze pismo jest przystosowane dla osób praworęcznych, bowiem niezależnie od tego, którą ręką się posługujemy, musimy zawsze pisać od strony lewej ku prawej.
Dzieci leworęczne mają w klasie pierwszej więcej trudności w opanowaniu umiejętności pisania niż dzieci praworęczne, nawet jeśli z leworęcznością nie występują u nich żadne inne zaburzenia. Dzieje się tak, ponieważ naturalnym dla nich kierunkiem pisania byłoby pisanie od strony prawej ku lewej. Zgodnie z tą tendencją wiele dzieci w okresie przygotowawczym rysuje szlaczki, zaczynając od prawej krawędzi kartki papieru, a linie poziome kreśli w kierunku od prawej do lewej strony. Z chwilą podjęcia pierwszych prób pisania ta preferencja kierunku ruchu natychmiast daje o sobie znać. Dzieci zaczynają pisać wyrazy (szczególnie gdy posługują się literami drukowanymi) od prawej do lewej strony, czyli tzw. pismem zwierciadlanym. W zeszycie piszą od prawego brzegu, zdarza się że całe słupki działań matematycznych zapisują w odwrotnym kierunku, wzbudzając zaskoczenie i niepokój rodziców. Nawyki te ustępują zazwyczaj w klasie pierwszej. Jeżeli jednak symptomy utrzymują się dłużej, pismo lustrzane jest już przejawem zaburzeń. W takich wypadkach silna tendencja do pisania i czytania od prawej ku lewej stronie, a także odwracanie położenia liter i cyfr w przestrzeni powodują prawdziwe trudności w poprawnym pisaniu i czytaniu oraz błędne wyniki w matematyce.
Trudnym zadaniem dla dziecka leworęcznego w pierwszym okresie nauki jest właściwe ułożenie ręki i zeszytu podczas pisania. Dziecko leworęczne wbrew naturalnej tendencji do pisania od prawej ku lewej stronie, przezwyciężając ten nawyk ruchowy, musi przestawić się na pisanie od lewej do prawej strony. Powoduje to szereg problemów „technicznych”. Po pierwsze lewa ręka pisząc od strony lewej ku prawej stronie zeszytu, nie ciągnie długopisu po papierze, jak czyni to prawa ręka, lecz „popycha” je ku przodowi. Drugi problem techniczny, to ustawienie ręki i zeszytu podczas pisania. Często dzieci leworęczne zasłaniają sobie zapisywany tekst ręką, którą piszą. Nie mogą więc na bieżąco kontrolować wzrokiem tekstu lub też go zamazują. W tej sytuacji dzieci, które nie uzyskały żadnych wskazań, jak pisać lewą ręką, poszukują same dogodnej pozycji podczas pisania. Posługując się metodą prób i błędów, często nie znajdują właściwej pozycji ręki podczas pisania i przyswajają sobie błędne nawyki ruchowe, wyrażające się niewłaściwym ułożeniem ręki i zeszytu.
Te techniczne trudności z pisaniem wpływają na poziom graficzny pisma. Szczególnie w pierwszym okresie nauki litery nie są okrągłe ani równe, źle połączone ze sobą, pismo mało czytelne i „nieestetyczne”. Niski poziom graficzny pisma powoduje obniżenie oceny za prace pisemne i uwagi w zeszycie.
Dzieci leworęczne piszą wolno, nie nadążają za klasą, w konsekwencji muszą w domu uzupełniać to, co pisano na lekcji. Odrabianie zadań domowych przeciąga się więc w nieskończoność.
Większość dzieci leworęcznych potrafi się z tymi trudnościami uporać do końca pierwszej klasy. Szczególnie gdy ich nauczyciele rozumieją problemy dziecka i umieją mu w nich pomóc. Niekiedy jednak te trudności mogą przetrwać, utrzymując się w dalszych klasach, a nawet do końca życia. Niski poziom graficzny pisma powoduje, że prace pisemne dziecka pomimo dobrego poziomu merytorycznego są gorzej oceniane. Niekiedy są odrzucane jako „nieczytelne”. W tej sytuacji dziecko otrzymuje zaniżone oceny, a więc ma niepowodzenia w szkole.
Istnieją jednak i niepowodzenia o charakterze wtórnym. Niepowodzenia w początkowej nauce pisania - słabe oceny, nagany, niezadowolenie ze strony rodziców i nauczycieli, rozczarowanie w stosunku do samego siebie i swoich możliwości - to źródła przykrych emocji. Napięcie emocjonalne o ujemnym zabarwieniu wzmaga często już podwyższone napięcie mięśniowe. Tym samym wpływa dezorganizująco na czynność pisania, jeszcze bardziej pogarszając jego poziom graficzny.
Nietrudno sobie wyobrazić jakie są psychologiczne następstwa takiego stanu rzeczy. Dziecko traci wiarę we własne siły i możliwości, zniechęca się do nauki pisania, a często w ogóle do nauki szkolnej. Jeżeli nie jest w porę dokonana właściwa interwencja, to w miarę upływania czasu i komplikowania się sytuacji szkolnej dziecka pojawiają się u niego zaburzenia emocjonalne. Na podstawowe trudności -techniczne- nawarstwiają się także wtórne trudności -wychowawcze- jak: niechęć do nauki, kłamstwa, mające na celu unikanie zadań pisemnych, a stąd tylko krok do opuszczania szkoły, do wagarów. Procesowi temu towarzyszą takie niekorzystne zmiany osobowości jak: obniżenie motywacji, poczucie mniejszej wartości, wytwarzanie się postawy lękowej wobec szkoły, a w rezultacie pojawienie się zaburzeń nerwicowych (tzw. fobia szkolna).
Innymi trudnościami jakie mogą się pojawić u dzieci leworęcznych są zaburzenia orientacji w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeni. Oznacza to, że dziecko nie potrafi wskazać swojej prawej i lewej ręki (nogi czy oka), co powinno umieć już dziecko 5 czy 6 letnie. Dzieci, które nie opanują tego poziomu orientacji w schemacie własnego ciała - nie potrafią tym bardziej „rzutować go” w przestrzeni. Nie potrafi więc mając 7 lat, wskazać drogi na lewo lub prawo, a mając lat 8, odwrócić tego schematu i zorientować się, gdzie ma prawą rękę (oko czy nogę) osoba stojąca naprzeciwko, twarzą do dziecka.
Umiejętne postępowanie z dzieckiem leworęcznym pozwala uchronić je przed niepowodzeniami, uodparnia je na różnego rodzaju urazy, pozwala znieść czekające je trudności, umożliwia prawidłowy rozwój osobowości. W tej sytuacji wiele dzieci potrafi wypracować odpowiednią strategię bycia innym, właściwe nawyki pracy, optymalną technikę czynności motorycznych i grafomotorycznych, a więc i pisania. Aby to wszystko osiągnąć, trzeba mieć świadomość podstawowych zasad postępowania i pracy z dziećmi leworęcznymi:
dziecko leworęczne siedząc w ławce szkolnej powinno mieć sąsiada po swojej prawej stronie. W ten sposób ręka, którą pisze każde z dzieci znajduje się po „zewnętrznej” stronie ławki. Pozwala to uniknąć przeszkadzania sobie podczas pisania, gdyż zapobiega nieumyślnemu zderzeniu dominujących rąk obydwojga dzieci i zapewnia im swobodę ruchów;
najlepiej gdy światło pada na zeszyt leworęcznego dziecka z przodu lub od strony prawej. Z tego powodu w klasie należy posadzić dziecko w środkowym rzędzie, gdzie światło jest najbardziej rozproszone i nie daje zbyt widocznego cienia;
zeszyt leworęcznego dziecka powinien być ułożony na ławce ukośnie, nachylony w prawą stronę. Dziecko powinno dowolnie regulować kąt nachylenia zeszytu, nawet tak dalece, że może on znajdować się w położeniu niemal pionowym do krawędzi ławki. Przy takim ułożeniu zeszytu dziecko kreśli litery w liniaturze w kierunku z góry ku dołowi. Pozwala mu to śledzić w sposób ciągły zapis i nie zamazywać tekstu;
zeszyt powinien znajdować się nieco na lewo od osi ciała leworęcznego dziecka. Zapewnia to swobodę ruchu piszącej lewej ręce. Dzięki temu przesuwa się ona płynnym ruchem od strony lewej ku osi ciała. Ukośne ułożenie zeszytu z lewej strony pozwala dziecku zachować prawidłową postawę ciała. W przeciwnym przypadku mamy do czynienia z prosto ułożonym zeszytem, lecz niestety ze skrzywionym kręgosłupem.
Dzieci leworęczne zazwyczaj niechętnie ćwiczą pisanie czy rysowanie. Im są starsze, tym niechęć potęguje się wraz z narastaniem trudności i niepowodzeń. Stają się one bowiem bardziej świadome dysproporcji między włożonym wysiłkiem a słabymi jego efektami, dostrzegają z przykrością różnice między własnymi wytworami a pracami innych dzieci.
Jednym z ważnych zadań związanych z przygotowaniem dziecka do szkoły, jest więc zachęcenie go do rysowania, pokazanie dziecku, że rysowanie może być bardzo przyjemnym i radosnym zajęciem. Organizujemy wtedy dzieciom tzw. „zabawy w rysowanie”. Zaczynamy od ćwiczeń rozluźniających, wprowadzających dzieci w dobry nastrój, a co najważniejsze łatwych. Do zajęć takich należy: malowanie palcami. Jak sama nazwa wskazuje, dzieci malują farbami na arkuszach papieru swoimi palcami bądź też całymi dłońmi. Metoda ta ma istotne walory psychoterapeutyczne, ponieważ dziecko przy mazaniu kolorowymi farbami nie tylko rozluźnia się, ponieważ zmniejsza się napięcie mięśniowe, ale i uwalnia się od zahamowań, pokonuje lęk, redukuje napięcie, wzmacnia zaufanie we własne siły, co jest potrzebne szczególnie dzieciom niepewnym siebie z lękową postawą wobec otoczenia.
Kolejną zabawą może być obrysowywanie dłoni i stóp - to już zabawa wymagająca użycia narzędzia - kredy lub ołówka. Dzieci mogą te „portrety” nie tylko opatrywać własnym podpisem, ale też ozdobić je przez zamalowywanie kredkami.
Obrysowywanie konkretnych przedmiotów takich jak: klucze, nożyczki, ekierki, zabawki, różnokształtne klocki, które można następnie malować, wycinać, sklejać, tworząc z nich kompozycję.
Te zabawy i wiele innych przysporzą dzieciom wiele radości i będą kolejnym krokiem przybliżającym dziecko do samodzielnego rysowania i czerpania z tego przyjemności.
Dzieciom leworęcznym potrzebna jest więc specjalna pomoc, szczególnie w pierwszym okresie nauki pisania. Ma ona ułatwić dziecku dostosowanie się do kierunku pisania od strony lewej ku prawej przez odpowiednie ustawienie ręki, położenie zeszytu itp. Dzieci leworęczne pozbawione fachowej pomocy często nabierają nieprawidłowych nawyków, które utrudniając technikę pisania, są przyczyną dysgrafii, wywołują zmęczenie i niechęć do wszelkich zajęć graficznych, a w efekcie do nauki szkolnej. Problem leworęczności powinien być doceniany, ponieważ nieprawidłowe postępowanie z leworęcznym dzieckiem może być przyczyną niepowodzeń szkolnych, a następnie wtórnych zaburzeń w sferze motywacji i w sferze emocjonalnej. To może już zadecydować o rozwoju osobowości dziecka.