Andrzej Biłat, Metodologia nauk społecznych
Czym jest wiedza?
1. ZAINTERESOWANIA I CZYNNOŚCI POZNAWCZE. Każdy człowiek ma wiele rozmaitych potrzeb, począwszy od potrzeb związanych z jego codziennym życiem, a skończywszy na potrzebach wyższych, zwanych potocznie „duchowymi”. Dotychczas zaproponowano (głównie w psychologii) wiele typologii ludzkich potrzeb. Najczęściej w typologiach tych wyróżnia się różnego rodzaju potrzeby poznawcze, czyli poznawcze zainteresowanie przedmiotami, osobami i zjawiskami otaczającego nas świata.
Zaspokajanie niektórych prostych zainteresowań poznawczych (np. nowym otoczeniem) jest uwarunkowane biologicznie i odbywa się w sposób niemal natychmiastowy; z kolei zaspokajanie wyższych potrzeb poznawczych często uruchomia długie i złożone procesy poznawcze. Zarówno takie proste reakcje poznawcze, jak i złożone procesy poznawcze są czynnościami poznawczymi, czyli czynnościami uzyskiwania informacji o świecie.
Dążąc do uzyskania informacji, dążymy do uzyskania informacji prawdziwych, czyli zgodnych z rzeczywistością. Nie można bowiem (pomijając ewentualne patologiczne przypadki) być o czymś przekonanym i jednocześnie sądzić, że nasze przekonanie jest niezgodne z rzeczywistością. Zatem istotną cechą czynności poznawczych jest związane z nim oczekiwanie, że uzyskane dzięki tym czynnościom informacje będą prawdziwe. Zainteresowanie poznawcze jest potrzebą uzyskiwania prawdziwych informacji o świecie.
Jakie są źródła naszych zainteresowań poznawczych? Bardzo często nasze zainteresowania poznawcze są zainteresowaniami pochodnymi, służącymi ostatecznie zaspokojeniu - bardziej podstawowych - potrzeb praktycznych. Codzienne życie społeczne dostarcza niezliczonych przykładów poszukiwania (mniej lub bardziej specjalistycznych) informacji w celu wyjaśnienia zjawisk lub uzasadnienia decyzji o charakterze: medycznym, technicznym, prawnym, politycznym itd. Innymi słowy, jednym z głównych motywów podejmowania czynności poznawczych są motywy praktyczne. Takie zainteresowania praktyczno-poznawcze są zainteresowaniami informacją ze względu na jej praktyczną użyteczność. Oczekiwaną „nagrodą” za podjęcie wysiłku tego rodzaju poznania są wskazówki, jak działać skutecznie (ze względu na pewne cele), jak postępować słusznie (ze względu na pewne normy) lub jak trafnie oceniać (ze względu na pewne wartości).
Jednakże motywy podjęcia danej czynności poznawczej mogą być też niezależne od potrzeb praktycznych. Najwięksi filozofowie starożytności, Platon i Arystoteles, twierdzili wręcz, że to nie potrzeby praktyczne, lecz uczucie zdziwienia jest początkiem naukowego poznawania świata. „Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować; dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później zwolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata” (Metafizyka, A 2, 982 b 12). Ta opinia starożytnych filozofów wcale nie musi być dziś oceniana jako nazbyt staroświecka. Najsłynniejszy uczony XX wieku, Albert Einstein, mawiał, że nie ma żadnych szczególnych uzdolnień, a jedynie niepohamowaną ciekawość. Z kolei inny wybitny fizyk i matematyk (prekursor teorii względności), Henri Poincare, pisał: „Uczony nie bada natury dlatego, że jest to pożyteczne. On bada ją, ponieważ sprawia mu to przyjemność; ta z kolei znajduje swe źródło w pięknie natury. Gdyby nie była ona piękna, nie byłaby warta poznania, zaś życie nie byłoby warte trudu”.
Okazuje się, że obok potrzeb praktycznych, niemniej ważnym motorem rozwoju ludzkiej wiedzy jest „czysta” potrzeba wyjaśniania - potrzeba płynąca ze zdziwienia, ciekawości lub estetycznej satysfakcji związanej z rozumieniem natury zjawisk przyrody lub ludzkich zachowań. Tego rodzaju motywy tworzenia i wykorzystywania specjalistycznej informacji wyrastają z zainteresowań czysto poznawczych, czyli zainteresowań informacją dla niej samej, niezależnie od jej zastosowań praktycznych. Oczekiwaną „główną nagrodą” za podjęcie wysiłku czysto poznawczego nie są zastosowania praktyczne uzyskanej wiedzy, a jedynie posiadanie tej wiedzy.
Historia ludzkiej wiedzy pokazuje, że rezultaty badań czysto poznawczych często znajdują później swoje - nierzadko rewolucyjne dla dalszego rozwoju cywilizacji - praktyczne zastosowania.
Przykład. Dwie najsłynniejsze teorie Alberta Einsteina, szczególna i ogólna teoria względności, powstały jako wysoce abstrakcyjne, matematyczno-fizykalne koncepcje Wszechświata, których poszukiwania były motywowane przez Einsteina (jak sam się wyrażał) jego „niepohamowaną ciekawością”. Pierwsza z tych teorii znalazła wkrótce zastosowania w konstrukcji bomb atomowych i elektrowni atomowych. Druga z nich jest jedną z teorii wykorzystywanych w nawigacji GPS.♦
Ćwiczenia.
1) Podaj przykłady różnych typów zainteresowań praktyczno-poznawczych.
2) Wskaż tezę w argumentacji Arystotelesa (sformułowanej w pierwszym zdaniu Metafizyki): „Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania, czego dowodem jest ich umiłowanie zmysłów”. Sformułuj tę tezę za pomocą terminu „zainteresowanie poznawcze”.
3) Czy czynność poznawcza jest działaniem społecznym? Uzasadnij odpowiedź.
4) Oceń racjonalność wypowiedzi „Jestem przekonany, że dziś jest mecz, chociaż to nieprawda”. Uzasadnij trafność swojej oceny.
5) Wskaż przykład niebanalnej (w Twojej ocenie) informacji z zakresu historii. Czy dostrzegasz jakieś praktyczne zastosowania tej informacji? Jeśli tak, to jakie?
6) Czy dostrzegasz jakieś praktyczne zastosowania informacji (z zakresu współczesnej kosmologii), że Słońce wygaśnie za około 5 mld lat? Jeśli tak, to jakie?
7) Wskaż dwa przykłady odmiennych przekonań, które mogą leżeć u podstaw wegetarianizmu. Czy te przekonania zaspokajają potrzeby czysto poznawcze wegetarianów, czy raczej ich potrzeby praktyczno-poznawcze? Uzasadnij odpowiedź.
8) Wskaż przykład interesującej - w Twojej ocenie - specjalistycznej informacji z zakresu socjologii (uwaga: nie z zakresu historii socjologii i nie z zakresu metodologii socjologii).
2. CZYNNOŚCI POZNAWCZO-ARGUMENTACYJNE. Istotną cechą specjalistycznych czynności poznawczych - takich, jak naukowe wyjaśnienia faktów, uzasadnienia technicznych projektów, prognozy zachowań społecznych itd. - jest ich wysoka skuteczność. Taki poziom skuteczności jest osiągany głównie dzięki realizacji trzech wymogów rzetelnej pracy poznawczej: a) jasnego formułowania problemu, b) użycia właściwie dobranych metod w celu rozwiązania tego problemu oraz c) należytego uzasadnienia przyjętego rozwiązania. Czynności poznawcze, spełniające te warunki, nazywamy czynnościami poznawczo-argumentacyjnymi.
Ogólny schemat czynności poznawczo-argumentacyjnej jest następujący.
(1) Zainteresowanie danym aspektem (fragmentem) rzeczywistości.
(2) Zdefiniowanie problemu (poznawczego).
(3) Szukanie rozwiązania.
(4) Przyjęcie rozwiązania.
(5) Uzasadnienie przyjętego rozwiązania.
Wszystkie kluczowe elementy wymienionych etapów takiej czynności są reprezentowane (tzn. opisywane lub wyrażane) w pewnym języku. Na przykład problem poznawczy może być wyrażony w postaci pewnego pytania, poszukiwanie rozwiązania (np. za pomocą odpowiednio zaprojektowanych badań empirycznych) może być opisane, rozwiązanie problemu może być wyrażone w postaci odpowiedniego twierdzenia, a uzasadnienie tego rozwiązania - w postaci wypowiedzi złożonej z przesłanek i wniosku.
Dlaczego dokonujemy takich językowych reprezentacji? Z wielu powodów. Jednym z nich jest maksymalizacja skuteczności poznania: język pełni wówczas funkcję instrumentu poznania. Innym są potrzeby przekazywania wiedzy lub komunikowania naszych przekonań: język pełni wówczas funkcję środka komunikacji. W tym punkcie zajmiemy się wyłącznie pierwszą z wymienionych funkcji (a więc jako instrumentu poznania). Pod tym kątem omówimy kolejne etapy czynności argumentacyjno-poznawczej.
Ad (1) Zainteresowanie tematem jest wyrażane w postaci szeregu wypowiedzi o różnych funkcjach poznawczych, nie tylko opisowej (ważną rolę pełni tu również funkcja ekspresywna). Na tym wstępnym etapie często dokonuje się wyboru języka dyskursu, czyli specyficznego słownictwa, stosowanych języków sztucznych (logiki, arytmetyki, statystyki itd.), czy też stylu wypowiedzi (np. stricte naukowego lub eseistycznego). Za pomocą odpowiednio dobranych terminów uściślony może być aspekt (fragment) rzeczywistości, którego dotyczą rozważania, w szczególności tzw. dziedzina dyskursu, czyli zbiór podstawowych jednostek których te rozważania dotyczą (np. dana populacja, dany zbiór instytucji, określony zbiór zjawisk itd.).
W poznawczo dojrzałych - a więc wysoce wyspecjalizowanych - pracach o charakterze argumentacyjno-poznawczym wybór języka i dziedziny dyskursu jest w głównej mierze określony przez wybór: a) specjalności poznawczej (np. pewnej dyscypliny naukowej, obszaru badawczego itd.), b) perspektywy teoretycznej (np. pewnej teorii określającej paradygmat danej dyscypliny, pewnego programu badawczego itd.) oraz c) profilu poznawczego (praktyczno-poznawczego lub czysto poznawczego).
Ad (2) Problem poznawczy jest to problem będący wyrazem poznawczego zainteresowania (a w konsekwencji - zamiaru jego zaspokojenia za pomocą odpowiedniej informacji). Problem poznawczy nie jest więc wyrażany w postaci pytania retorycznego, dydaktycznego, żartobliwego itd.
Problem poznawczy jest zdefiniowany, gdy jest sformułowany za pomocą pytania które jest w danym kontekście dobrze określone oraz poznawczo zasadne. Pytanie jest dobrze określone (dobrze postawione) w danym kontekście językowym, gdy jest w tym kontekście składne i semantycznie poprawne (jednoznaczne, trafne itd.). Pytanie jest poznawczo zasadne w kontekście danego systemu przekonań, gdy a) nie jest znana uzasadniona odpowiedź całkowita na to pytanie, b) poznawczo wywodzi się („wyrasta”) z tego systemu oraz c) rokuje na uzyskanie poznawczo niebanalnej odpowiedzi.
Podstawowym wymogiem dojrzałej pracy o charakterze argumentacyjno-poznawczym jest poprawne zdefiniowanie problemu. Zakłada ono konieczność zapoznania się z dotychczasowym stanem wiedzy na dany temat (np. z tzw. literaturą przedmiotu). Dokładniej, są dwa cele takiego zapoznania się: a) sprawdzenie, czy dane pytanie jest zasadne oraz b) ustalenie założeń dla postawionego problemu (i ewentualnie dla przyjętej metody jego rozwiązania).
Ad (3) Oczywiście nie istnieje żadna ogólna metoda rozwiązywania wszystkich problemów. Zazwyczaj jednak stosowana jest jakaś ogólna strategia rozwiązywania problemu, zależna od jego rodzaju.
W szczególności problem może mieć charakter przedmiotowy (pierwotny, bezpośredni) lub metaprzedmiotowy (wtórny, pośredni). W pierwszym przypadku dotyczy bezpośrednio danego aspektu rzeczywistości (np. w naukach społecznych - rzeczywistości społecznej, w naukach przyrodniczych - świata przyrody itd.), w drugim zaś - wcześniejszych (jak np. w historii myśli społecznej) lub aktualnych (jak np. w metodologii nauk społecznych) rezultatów badawczych i przekonań dotyczących tego aspektu rzeczywistości.
Odpowiednio do tego rozróżnienia otrzymujemy dwie podstawowe formy prac poznawczych (ogólne formy rozwiązywania problemów poznawczych): badania własne (danego wycinka rzeczywistości) oraz analizę wtórną wyników uzyskanych przez innych badaczy. Można wyróżnić co najmniej kilka typów prac posługujących się analizą wtórną.
Prace przeglądowe. Ich celem jest przegląd literatury z danego zakresu oraz ustalenie, co aktualnie wiadomo i czego nie wiadomo na dany temat.
Prace historyczno-rekonstrukcyjne. Ich celem jest rekonstrukcja (tj. analiza i interpretacja) historycznie znaczącej koncepcji we współczesnym języku.
Prace analityczno-kontekstowe. Ich celem jest analiza treści oraz kontekstu (poznawczego, historycznego, kulturowego itd.) pewnego zagadnienia lub pewnej koncepcji.
Wtórne analizy empiryczne. Ich celem jest analiza istniejących (opublikowanych w literaturze lub dostępnych na elektronicznych nośnikach) danych empirycznych.
Ad (4) i (5). Rozumowanie, którego celem jest uznanie nowego zdania - kwestionowanego w punkcie wyjścia rozumowania - jest czynnością jego uzasadniania. Zdanie uzasadniane nazywane jest konkluzją (niekiedy też „tezą”), a zdania na podstawie których teza jest wyprowadzana - przesłankami (niekiedy też „racjami”) uzasadnienia.
W odróżnieniu od etapów (1)-(4), zwanych kontekstem odkrycia, ostatni etap (5), zwany kontekstem uzasadnienia, ma zasadniczo odmienny charakter. Kontekst odkrycia kształtują zasadniczo cechy i relacje o charakterze psychologicznym i heurystycznym, na przykład określone zainteresowanie poznawcze, mniej lub bardziej przypadkowy wybór języka dyskursu, strategii poznawczej, metod heurystycznych itd. Kontekst uzasadnienia, przeciwnie, jest określony głównie przez cechy i relacje logiczne: wynikania (np. między przyjętym rozwiązaniem a jego konsekwencjami empirycznymi), niesprzeczności (np. między alternatywnymi rozwiązaniami) itd.
Termin „potrzeba” (ang. need) jest zwykle definiowany w naukach społecznych - podobnie jak w biologii - jako stan pewnego niedoboru, który dany osobnik stara się uzupełnić. Napięcie, wywołane tym stanem, zostaje rozładowane wraz z uzupełnieniem brakującego czynnika. W przypadku potrzeb poznawczych owym brakującym czynnikiem, który osobnik stara się uzupełnić, jest odpowiednia porcja informacji.
Co nie wyklucza związanych z zaspokojeniem takich zainteresowań osobistych „wtórnych korzyści” w postaci: satysfakcji intelektualnej (zaspokojenia ciekawości, poczucia rozumienia złożonej struktury rzeczywistości itd.), radości, dumy z dokonanego odkrycia, czy też uznania w środowisku naukowym.
Jeszcze innym powodem jest nabycie pewnych praw i godności (np. uzyskanie tytułu naukowego lub uznania w środowisku uczonych) związanych z publikacją naukową.
7