Zagadnienia- psychologia procesów poznawczych.

Na podstawie: Nęcka, Orzechowski, Szymura Psychologia poznawcza

1. Mechanizm i konsekwencje automatyzacji czynności poznawczych.

Automatyzacja- proces, dzięki któremu czynność poznawcza lub motoryczna stopniowo uwalnia się spod kontroli poznawczej, przez co jest wykonywana szybko i bez wysiłku, ale schematyczne. [Kontrola poznawcza- zdolność systemu poznawczego do nadzorowania i regulowania własnych procesów, poznawczych, a także do planowanego sterowania ich przebiegiem. Wg. Chomskiego kontrola przyjmuje trzy postaci- monitorowanie, regulacja i sterowanie.] Automatyzacja jest sposobem na zmniejszenie kosztów przetwarzania informacji, zwłaszcza kosztów związanych z kontrolą czynności jednoczesnych lub przerzucaniem się pomiędzy zadaniami. Automatyzacja polega na nabywaniu wprawy w zakresie wykonywania czynności na skutek treningu, czyli powtarzania tej czynności w tych samych lub zmienionych warunkach zadania. Trening jednorodny występuje, gdy jedna i ta sama reakcja jest odpowiedzią na zawsze ten sam układ bodźców. Trening niejednorodny polega natomiast na częstych zmianach kategorii bodźców (np. liter na cyfry i odwrotnie) przy zachowaniu tego samego typu reakcji. W wyniku długotrwałego i systematycznego treningu dochodzi do pełnej automatyzacji, czyli wytworzenia czynności automatycznej. Jej przebieg staje się relatywnie szybki, bezwysiłkowy i pozbawiony większych kosztów poznawczych, a jej realizacja dokonuje się bez namysłu i kontroli ze strony świadomości. Czynność taka, raz rozpoczęta, musi zostać doprowadzona do końca- chyba, że zadziała wyższy mechanizm kontrolny- cechę tę określa się jako balistyczność procesów automatycznych (efekt Stroopa). Z jej powodu zdarza się, że wykonywanie czynności automatycznej w niestandardowych warunkach nie przynosi zamierzonych efektów. Większość modeli nabywania wprawy zakłada trzy stadia automatyzacji: poznawcze (zrozumienie instrukcji, zaznajomienie się z celem czynności, wstępne sformułowanie procedury wykonania), asocjacyjne (trening jednorodny- proceduralizacja wykonania czynności- właściwe stadium automatyzacji) oraz autonomiczne (uzyskuje status procesu autonomicznego- bezwysiłkowego, szybko, poprawnie).

Konsekwencje:

• uwalnia zasoby systemu, które można przeznaczyć na wykonywanie innych zadań,

• prowadzi do przyspieszenia i zwiększenia poprawności reagowania,

• powinna prowadzić do redukcji efektu przetargu pomiędzy szybkością a poprawnością,

• trudności w deproceduralizacji zautomatyzowanego procesu w zmienionych warunkach działania- wynikają z tego błędy w wykonywaniu zadania:

• zjawisko transferu negatywnego- dobrze wyuczona czynność utrudnia wykonanie czynności podobnej, ale nie tożsamej z wyuczoną.

Generalnie, zalety automatyzacji przeważają nad jej wadami.

2. Omówić wybraną koncepcję pamięci roboczej.

Wielokomponentowy model pamięci roboczej wg. Baddeleya (2000)

Sama idea pamięci roboczej pochodzi od Baddeleya i Hitcha (1974). Pamięć robocza jest wg. nich systemem odpowiedzialnym zarówno za przechowywanie, jak i przetwarzanie informacji. Początkowo na model ten składały się trzy duże komponenty- centralny system wykonawczy, pętla fonologiczna i szkicownik wzrokowo- przestrzenny- później dołączony do koncepcji został bufor epizodyczny.

• Centralny system wykonawczy- jest systemem niejednorodnym, spełniającym wiele funkcji (homunkulus?):

• bieżące przetwarzanie informacji, pochodzących z podległych systemów pamięciowych- funkcja ta odgrywa istotną rolę w wykonywaniu złożonych zadań poznawczych, np. rozumowaniu,

• koordynacja buforów pamięci roboczej- rozdzielanie zasobów poznawczych np. w czasie jednoczesnego wykonywania kilku zadań,

• nadzór (kontrola) nad bieżącym przetwarzaniem informacji- planowanie i nadzorowanie wykonywania złożonych zadań poznawczych, szczególnie w sytuacjach nowych; aktualizacja zasobów buforów pamięciowych (np. pozbywanie się informacji niepotrzebnych dla wykonania zadania)

• udział w kodowaniu i przywoływaniu informacji z pamięci długotrwałej oraz systemów krótkotrwałego przechowywania informacji.

• Pętla fonologiczna- jeden z trzech buforów podlegających centralnemu systemowi wykonawczemu- odpowiada za krótkotrwałe przechowywanie informacji fonologicznych. Podzielona jest na dwie struktury, z których każda odpowiada innemu mechanizmowi przechowywania:

• mechanizm pasywny- magazyn fonologiczny, odświeża informacje językowe (fonologiczne), tak, by nie zanikały- mechanizm odświeżania to bezgłośne powtórki wykorzystujące brzmienie słowa (ale nie jego znaczenie- przechowywane informacje mają charakter fonologiczny, a nie semantyczny)

• mechanizm aktywny- pętla artykulacyjna- bezgłośne powtarzanie, podobne do artykulacji mowy (dowód: badania nad tłumieniem artykulacyjnym: powtarzanie narzuconego słowa na głos utrudnia wykonywanie zadania pamięciowego)

• Szkicownik wzrokowo- przestrzenny- jest analogiem pętli fonologicznej, przechowuje jednak inny rodzaj materiału: wzrokowy i przestrzenny

• przechowywanie pasywne- magazyn wzrokowy

• przechowywanie aktywne- wewnętrzny skryba, korzystający z procesów modelowania przedruchowego (planowania sekwencji ruchów) i tworzenia wyobrażeń

• Bufor epizodyczny- czasowe przechowywanie zintegrowanych epizodów, tj. informacji prezentowanej jednocześnie za pomocą różnych kodów, np. werbalnego i wizualnego. Również on (jak PF i SW-P) ma ograniczoną pojemność i podlega kontroli ze strony CSW. Z kolei CSW odpowiada za zintegrowanie informacji z różnych źródeł w spójne epizody. Epizody kodowane są wraz z najpełniejszym kontekstem (np. kolacja przy świecach jako epizod).

Wszystkie te podsystemy korzystają z informacji zawartych w pamięci długotrwałej.

3. Aspekty i funkcje uwagi.

Uwaga to system odpowiedzialny za selekcję informacji i zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych. Istnienie uwagi wynika więc z ograniczonych możliwości przetwarzania przez ludzki umysł. Uwaga pozwala na koncentrowanie się na pewnych działaniach lub sygnałach oraz odrzucanie bodźców nieistotnych lub zakłócających. Jest też jednym z aspektów kontroli poznawczej. Jest więc mechanizmem selektywnym; selektywność zaś dokonuje się w różnych warunkach zadania. To zróżnicowanie pozwala wyróżnić kilka podstawowych aspektów funkcjonowania uwagi:

• Selekcja źródła informacji- czyli gdzie i kiedy oraz w jaki sposób odbywa się proces wyboru bodźców ważnych (sygnałów) zw. na przyjętą zasadę selekcji, przy jednoczesnym odrzuceniu informacji nieważnych (szum) i zakłócających (dystraktory)- efekt koktajl- party, dycho tyczna prezentacja bodźców, cieniowanie (podążanie).

• Zdolność do przeszukiwania pola percepcyjnego- badania nad cechami priorytetowymi- ruch, kolor oraz przeszukiwanie prostym (jedna cecha) i koniunkcyjnym (kilka cech)- Treisman, Gelade- przeszukiwanie koniunkcyjne trwa dłużej, niż proste, jest zależne od liczny elementów w zestawie- jest więc procesem szeregowym, w odróżni emu do prostego, będącego procesem równoległym (długość przeszukiwania niezależna od liczby elementów w zbiorze).

• Przedłużona koncentracja na określonym typie obiektów- dzięki temu możliwe jest monitorowanie otoczenie przez dłuższy czas, w poszukiwaniu bodźców określonego typu („stanie na warcie”); występuje tu efekt spadku czujności uwagi, związany zwykle z postępującym w czasie wyczerpaniem czy niskim poziomem aktywacji systemu poznawczego- Test Zegara (-> teoria detekcji sygnałów- FA itd.)

• Podzielność uwagi- możliwość jej koncentracji na dwóch lub większej liczbie informacji.

• Przerzutność- zdolność uwagi do przełączania się między dwoma zadaniami, obsługiwanymi przez niezależne procesy przetwarzania informacji. Oznacza to konieczność zahamowania jednego procesu poznawczego i uruchomienia procesu alternatywnego.

4. Strategie podejmowania decyzji.

Klasyczna teoria decyzji opisuje zachowanie idealnego, doskonale racjonalnego decydenta, w warunkach wymagających wyboru jednej spośród pewnej liczby dobrze znanych opcji (Edwards, Kozielecki). Kieruje się on zasadą użyteczności (wybiera korzyści) oraz zasadą prawdopodobieństwa (odrzuca opcje nierealne). Model ten nie opisuje jednak sposobu, w jaki ludzie podejmują decyzje, nie bierze pod uwagę bowiem czynników subiektywnych (np. przekonania o swoim pechu, subiektywnej wartości nagrody- 100 zł dla bogacza a dla biedaka). Ponieważ zarówno KDT, jak i jej odmiany (SEU- oczekiwana subiektywna użyteczność wyniku- wartość konkretnej opcji jako funkcja subiektywnego prawdopodobieństwa jej wystąpienia i subiektywnej użyteczności jej skutków; model kompensacyjny- zalety jednej opcji mogą kompensować jej wady) budziły zastrzeżenia, psychologowie zaczęli badać rzeczywiste sposoby podejmowania decyzji przez ludzi.

Pierwsze prace na ten temat opublikował Herbert Simon, opisujący strategię zadowolenia. Polega ona na przeglądaniu dostępnych opcji w przypadkowym porządku i wyborze pierwszej, która nas wystarczająco satysfakcjonuje. To, że ludzie nie porównują dokładnie każdej z dostępnych opcji wynika z zasady ograniczonej racjonalności umysłu ludzkiego- racjonalne postępowanie wymaga z powodu ograniczonych zasobów czasowych, poznawczych ustanowienia niejednokrotnie skromnych warunków wyboru i wyszukaniu pierwszej opcji, która kryteria te spełnia.

Innym przykładem może być strategia eliminacji wg. aspektów (Amos Tversky)- można ustalić szereg kryteriów, a następnie przeglądać rozwiązania po to, by odrzucać te, które nie spełniają jednego z nich. Z pozostałych ofert odrzucamy te, które nie spełniają kolejnego z nich, itd. Metoda ta może służyć wstępnej eliminacji opcji- pozostałe można natomiast rozważać przy użyciu bardziej wyrafinowanych metod, np. stosując metodę kompensacji. Opisane strategie są pewnymi heurystykami, które nie tylko pozwalają na podjęcie decyzji, ale także zawierają przepis na zakończenie poszukiwania, kiedy dalsze rozważanie opcji nie przynosi już korzyści. Wg. grupy ABC z Instytutu Maxa Plancka w Berlinie heurystyki te powinny być szybkie i oszczędne (dot. Zasobów poznawczych i skomplikowania procesów myślowych). Jako przykład takich rozwiązań podają dwie metody podejmowania decyzji: kieruj się tym, co się ostatnio sprawdziło, oraz- kieruj się tym, kieruj się tym, co najważniejsze.

Obecnie jedną z najbardziej popularnych koncepcji opisujących proces podejmowania decyzji jest tzw. teoria perspektywy (Kahneman, Tversky- Nobel!). Wiąże się ona z odkryciem tzw. efektu obramowania (wpływu mentalnej reprezentacji problemu decyzyjnego na treść podejmowanej decyzji- decyzja zmienia się w zależności od kontekstu wziętego pod uwagę, a nawet słów użytych di opisania problemu- przykład z terapią w wypadku epidemii- szansa na śmierć/przeżycie). Efekt ten jest przykładem szerszego zjawiska nazywanego asymetrią pozytywno- negatywną- ludzie inaczej wartościują zyski niż straty, nawet, jeśli są one wyrażone w porównywalnych jednostkach. Subiektywne poczucie straty rośnie szybciej niż subiektywne poczucie zysku.

CENTRALNY SYSTEM WYKONAWCZY

BUFOR EPIZO-

DY-

CZNY

JĘZYK PAMIĘĆ ZNACZENIE EPIZODYCZNA INFORMACJI WZROKOWYCH

PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA

PĘTLA FONOLOGICZNA

PĘTLA ARTYKULACYJNA

MAGAZYN FONOLOGICZNY

SZKICOWNIK

WZROKOWO- PRZESTRZENNY

WEWNĘTRZNY SKRYBA

PODRĘCZNY MAGAZYN WZROKOWY

---