Konrad Dolczewski
Rola małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarki narodowej państwa
Rozpoczęte w 1990 roku przekształcenia systemu gospodarczego umożliwiło dynamiczny rozwój małej i średniej przedsiębiorczości. Obecnie ponad 99% ogółu funkcjonujących podmiotów gospodarczych to przedsiębiorstwa, które zgodnie z definicją ustawy: Prawo działalności gospodarczej można zaliczyć do sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
Podział na firmy małe i średnie jest wymogiem statystyki, a także polityki gospodarczej każdego kraju. Możliwość finansowego i pozafinansowego wspierania sektora prywatnego, a w szczególności promocji małej przedsiębiorczości w gospodarce wolnorynkowej, wymusza stworzenie klasyfikacji przedsiębiorstw ze względu na ich wielkość, gdyż daje to możliwość efektywnego wspierania powstających i rozwijających się przedsiębiorstw oraz bezpośredniego kierowania udzielaną im pomocą.
Definicję małych i średnich przedsiębiorców, która jest zgodna z ustawą Prawo działalności gospodarczej brzmi:
Za małego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, które w poprzednim roku obrotowym:
1) zatrudniał średniorocznie poniżej 50 pracowników oraz
2) osiągnął przychód netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 7 mln euro lub suma aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła równowartości w złotych 5 mln euro.
Nie uważa się jednak za małego, przedsiębiorcy, w którym przedsiębiorcy inni niż mali posiadają:
więcej niż 25% wkładów, udziałów lub akcji, lub
prawa do ponad 25% udziału w zysku,
więcej niż 25% głosów w zgromadzeniu wspólników (akcjonariuszy).
W przypadku przedsiębiorcy działającego krócej niż rok, o uznaniu przedsiębiorcy za małego lub średniego stanowi tylko wysokość średniomiesięcznego zatrudnienia za ostatni, pełny miesiąc działania przedsiębiorcy.
Najodpowiedniejszym kryterium dla określania wielkości przedsiębiorstw jest liczba zatrudnionych pracowników. Można je podzielić na: bardzo małe - zatrudniające 1 - 19 pracowników, małe - zatrudniające 20 - 99 pracowników, średnie - zatrudniające 100 - 499 pracowników i duże - zatrudniające ponad 500 osób.
Stosowana klasyfikacja przedsiębiorstw ujmowana jest w literaturze niejednolicie i niejednoznacznie. Najczęściej jednak wyodrębnia się specyficzne cechy jakościowe i ilościowe. W kryteriach jakościowych podkreśla się ekonomiczną i prawną samodzielność właściciela firmy. Oznacza to, iż właściciel może realizować w przedsiębiorstwie każdy zamiar na własne ryzyko, nie podlegając przy tym kontroli osób trzecich. Dzięki temu firmy charakteryzują się niezależnością i swobodą decyzyjną. Kolejna cecha jakościowego opisu małej/średniej firmy jest szczególny charakter gospodarki finansowej tych jednostek. Firma powstaje z oszczędności właścicieli oraz pożyczek od krewnych lub znajomych. Cechą jakościowa firm tego są także ich struktury organizacyjne o niewielu szczeblach zarządzania, małej ich rozpiętości, krótkich kanałach przepływu informacji, praktycznie z jednym centrum decyzyjnym. Najczęściej te jednostki funkcjonują jako przedsiębiorstwa rodzinne (osób fizycznych) lub spółki osobowe nie posiadające osobowości prawnej. Zdecydowanie mniej firm tego sektora działa jako spółki kapitałowe.
Właściwości małych i średnich przedsiębiorstw wynikają z cech jakościowych zarządzania, które można podzielić na społeczne i ekonomiczne. Cechy społeczne wiążą się ze sferą psychofizyczną człowieka i obejmują głównie następujące aspekty: niezależność i satysfakcja z pracy, rozwój osobowościowych cech człowieka w procesie pracy, pogłębianie integracji zatrudnionych i tworzenie więzi wśród nich oraz kształtowanie się korzystniejszych stosunków międzyludzkich, zmniejszanie zjawiska alienacji i dehumanizacji, zatrudnianie osób o niepełnej zdolności do pracy, łącznie z ich rehabilitacją zawodowa, sprawdzanie własnych możliwości i posiadanych umiejętności oraz ocenianie zaradności, przedsiębiorczości itd.
Cechy ekonomiczne małych przedsiębiorstw w porównaniu z dużymi w procesach alokacyjnych związane są głównie z: dużą swobodą lokalizacyjną obiektów inwestycyjnych, krótszym cyklem wykonawstwa inwestycji, ograniczeniem ryzyka ekonomicznego wynikającego z relatywnie mniejszych rozmiarów nakładów na realizację określonych decyzji inwestycyjnych, wysoką podatnością innowacyjną, zdolnością do absorpcji i wykorzystania rozproszonych i niezagospodarowanych materialnych czynników wytwórczych, niewielkim, w wielu przypadkach. technicznym uzbrojeniem pracy, relatywnie niską kapitałochłonnością produkcji, nieznacznym wpływem na zanieczyszczenie środowiska.
Natomiast w bieżącej działalności gospodarczej zalety małych przedsiębiorstw wynikają są głównie ze: znacznej zdolności adaptacyjnej do zmieniających się warunków, umożliwiających amortyzowanie wstrząsów i zaburzeń w funkcjonowaniu gospodarki, wysokiej elastyczności i zmienności profilu produkcyjnego, szybkiego tempa oraz uproszczonego sposobu podejmowania decyzji produkcyjnych, odmiennej w wielu przypadkach struktury kosztów produkcji oraz wyższej często produktywności środków trwałych.
Drobna przedsiębiorczość najszybciej reaguje na zmiany sytuacji ekonomicznej, wdraża nowe technologie i organizuje nowe miejsca pracy. Tworząc rynek kooperacji pozwala często przetrwać recesję dużym firmom. Odgrywa też znaczną rolę w stymulowaniu tworzenia przedsiębiorstw w określonych branżach. Wnosi znaczne części wpływów do Skarbu Państwa i budżetu lokalnego w postaci Funduszu Pracy na zasiłki dla nich.
Proces kształtowania się sektora MSP przebiega różnie w różnych krajach. Jego specyfika zależy od osiągniętego przez państwo rozwoju gospodarczego oraz ustroju społeczno - politycznego. Nawet w krajach o podobnym poziomie gospodarki rola małych i średnich przedsiębiorstw jest inna, a stopień rozwoju zróżnicowany. Związane jest to z odmienną polityką promocji i wspierania tego sektora przez państwo, różną kulturą przedsiębiorczości, tradycjami, stosunkiem społeczeństwa do inicjowania i prowadzenia działalności gospodarczej.
W krajach Unii Europejskiej małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią prawie 99% ogółu przedsiębiorstw. Zapewniają one miejsca pracy 2/3 zatrudnionych obywateli i wytwarzają blisko 60% PKB całej Unii. Wpływają one więc w sposób decydujący na rozwój ekonomiczny oraz konkurencyjność gospodarek krajów Unii Europejskiej na rynku międzynarodowym.
Szybki wzrost liczby małych, prywatnych firm w Polsce na początku lat 90-tych należy zaliczyć do najważniejszych osiągnięć polskiej transformacji. Do 1996 r. istniało w naszym kraju 2,4 mln małych i średnich przedsiębiorstw (tzn. firm zatrudniających do 250 osób), które zatrudniały prawie 60% wszystkich pracujących (z wyłączeniem pracujących w rolnictwie, leśnictwie oraz rybołóstwie) i wytwarzały ok. 40% PKB. Warto nadmienić, że firmy te w latach 1990-1994 stworzyły 1,5 mln nowych miejsc pracy.
Podobną sytuacja miała miejsce także w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie od czasu transformacji gospodarczej bardzo dynamicznie rósł sektor małych i średnich przedsiębiorstw - zwłaszcza mikroprzedsiębiorstw (czyli firm zatrudniających do 5 osób). Nie wszyscy jednak entuzjastycznie przyjmują te dane. Wielu znawców problematyki funkcjonowania sektora MŚP uważa, że jego wzrost był niezrównoważony, co oznacza że powstała zbyt duża liczba zbyt małych firm o małym potencjale wzrostowym. Wg nich duża liczba firm, szczególnie w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, wynikała z niekorzystnych dla pracobiorców oraz pracodawców uwarunkowań fiskalnych oraz nieelastycznego kodeksu pracy, podczas gdy małych i średnich innowacyjnych firm z obiecującym potencjałem rozwojowym było zdecydowanie zbyt mało. Obecna sytuacja sektora MŚP potwierdza te spostrzeżenia. Wg badań GUS oraz PARP polski sektor MŚP charakteryzuje się niezwykle niskim poziomem innowacyjności w porównaniu nie tylko z krajami UE, ale również z wybranymi krajami Europy Środkowej.
Aktualnie małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią w Polsce ponad 99,8% ogólnej liczby przedsiębiorstw i pełnią ważną rolę w gospodarce, wpływając na tak istotne kwestie jak: wzrost gospodarczy, konkurencyjność, zmiany struktury gospodarczej i wielkość bezrobocia. Sektor MSP charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu, która szczególnie wyraźnie się rysowała w pierwszym dziesięcioleciu po transformacji.
Ogólna ocena sektora MSP w Polsce w latach 1995-1999 jest bardzo pozytywna i wskazuje na silną dynamikę rozwoju tego sektora. Rok 2000 sygnalizuje jednak spadek tempa rozwoju. Przyrost liczebności przedsiębiorstw w roku 2000 wynosił 158 tys. i był mniejszy od poprzedniorocznego wynoszącego 216 tys. przedsiębiorstw. Nastąpił spadek liczby nowych podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON z około 363 tys. w 1999 roku do 356 tys. w 2000 roku oraz wzrost liczby przedsiębiorstw wykreślonych z rejestru REGON, odpowiednio z około 172 tys. do prawie 195 tys. Rok 2000 był również pierwszym począwszy od 1994 roku kiedy nastąpił spadek przedsiębiorstw aktywnych, który wynosił ponad 53 tys., co oznaczało spadek o 2,9%.
Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce cechuje znaczne rozdrobnienie. Przejawia się to wysokim udziałem przedsiębiorstw bardzo małych, tzw. mikroprzedsiębiorstw (do 9 pracujących), który w 2000 r. wynosił 95,2% oraz niskimi udziałami przedsiębiorstw małych (10-49 pracujących) - 3,7 % i średnich (50-249 pracujących) - 0,9%.
Dynamika wzrostu ilości przedsiębiorstw nowopowstałych w sektorze MSP wskazuje, że największy wzrost następuje w liczbie przedsiębiorstw najmniejszych (0-9 pracujących). W 2002 roku powstało ok. 344 tys. takich przedsiębiorstw. Liczba aktywnych przedsiębiorstw prywatnych wyniosła na koniec 2002 r. ok. 1,8 mln przedsiębiorstw. W porównaniu z końcem 2001 r. liczba firm małych zmniejszyła się o ok. 53 tysiące, a liczba średnich wzrosła o 1236.
Struktura branżowa sektora MSP w Polsce obejmuje niemal całą strukturę gospodarczą i wykazuje na znaczne zróżnicowanie w zależności od rodzaju prowadzonej działalności. Najwięcej małych i średnich przedsiębiorstw (37% ogółu przedsiębiorstw zaliczanych do sektora MSP) w 2000 r. funkcjonowało w sekcji - handel i naprawy. Stosunkowo wysokie udziały miały sekcje: obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (13,4%), przetwórstwo przemysłowe (12,5%) oraz budownictwo (11,6%), transport i łączność (9%). W ostatnich latach obserwujemy tendencje wzrostowe udziału małych i średnich przedsiębiorstw w sekcji obsługa nieruchomości oraz spadków przetwórstwie przemysłowym.
Struktura przestrzenna małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce nie jest równomierna, ma raczej charakter skoncentrowany. Najwięcej przedsiębiorstw funkcjonuje w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, dolnośląskim oraz małopolskim. Najmniej przedsiębiorstw natomiast działa na terenie województw: opolskiego, podlaskiego, świętokrzyskiego oraz lubuskiego. Skupiska MSP powstają więc w obrębie dużych aglomeracji miejskich oraz w okręgach o dobrze rozwiniętym i zróżnicowanym przemyśle. Koncentrują się one na terenach, na których istnieją odpowiednie rynki zbytu, wykwalifikowana siła robocza, dostęp do wyspecjalizowanych usług i środków finansowych oraz rozwinięta infrastruktura. Wspomniany wcześniej, związany ze spadkiem koniunktury, spadek ilości aktywnych małych i średnich przedsiębiorstw w 2000 roku w Polsce, dotknął przede wszystkim województwa biedne, mniej rozwinięte. Dla wyrównania regionalnych różnic rozwojowych rząd powinien prowadzić politykę wspierania przedsiębiorczości na terenach mniej zindustrializowanych o niewykorzystanym potencjale ekonomicznym.
Małe i średnie przedsiębiorstwa pozostają siłą napędową polskiej gospodarki. W 2003 roku ich udział w tworzeniu produktu krajowego brutto wyniósł 49,4%, z tego małych przedsiębiorstw - 39,6%, natomiast średnich - 9,8%. Analogiczny wskaźnik udziału MSP w tworzeniu PKB w roku 1998 miał wartość 47,8% a w 2002 roku był równy 48,5%. Przyrosty te były mniejsze w porównaniu do lat 2000 i 2001 ale nawet ten relatywnie mniejszy przyrost udziału MSP w tworzeniu PKB oznacza, że sektor ten w latach 2001-2002 rozwijał się szybciej niż reszta gospodarki.
Charakterystyczny dla ostatnich lat jest większy w stosunku do przedsiębiorstw średnich, wzrost udziału w PKB przedsiębiorstw małych. Udział małych przedsiębiorstw w tworzeniu PKB wzrósł między rokiem 1999 i 2000 z 38,5% do 39,6%, podczas gdy udział przedsiębiorstw średnich zmniejszył się z 10% do 9,8%. Jest to tendencja odwrotna do zjawisk występujących w latach 1995-1998.
Według stanu na 31 grudnia 2001 w sektorze MSP pracowało 66,4% zatrudnionych. W latach 1995-2000 w małych i średnich firmach powstało około miliona nowych miejsc pracy. W sektorze rynkowym pracowało około 8,5 mln osób, z tego 49% w przedsiębiorstwach małych, a 19,9% w przedsiębiorstwach średniej wielkości. W porównaniu z końcem 1999 r. liczba pracujących w sektorze rynkowym zmniejszyła się o 3,9%. Rok 2000 był już trzecim rokiem spadku ilości osób w sektorze rynkowym. W 1999 było ono minimalne i wynosiło 0,4%, w roku 1999 wzrosło do 2,1%, by w roku 2000 osiągnąć wartość najwyższą.
Drobna przedsiębiorczość najszybciej reaguje na zmiany sytuacji ekonomicznej, wdraża nowe technologie i organizuje nowe miejsca pracy Tworząc rynek kooperacji pozwala często przetrwać recesję dużym firmom. Odgrywa też znaczącą rolę w stymulowaniu tworzenia przedsiębiorstw w określonych branżach. Wnosi znaczący wzrost wpływów do Skarbu Państwa i budżetu lokalnego w postaci podatków, a poprzez zatrudnienie bezrobotnych zmniejsza również wypłaty z funduszu pracy na zasiłki dla nich.
Zwiększając zaś konkurencyjność działa w imieniu i na rzecz klienta. Również uświadomić sobie trzeba, że w drobnych przedsiębiorstwach pracuje i zarabia klasa średnia, zamożny klient gwarant stabilności systemu rynkowego.
Ponadto ich cechą charakterystyczną jest m. in. mniejsze zbiurokratyzowanie w stosunku do firm dużych, a więc łatwiejsza i szybsza reakcja na zmiany rynkowe (potrzeby klienta), mniejsza konserwatywność, a większa innowacyjność, większa podatność do produkcji towarów na zamówienie lub krótkich serii itp.
Od kondycji zatem drobnej prywatnej przedsiębiorczości zależy w dużym stopniu pomyślny przebieg gospodarczych reform w Polsce, gdzie małe firmy stanowią zaledwie niewiele ponad 20% przedsiębiorstw. Tendencje wzrostowe są jednak zauważalne.
W Polsce ustrój nieprzychylny rozwojowi sektora MSP przechodzi szybko w zapomnienie. Na naszych oczach rodzi się nowy, choć już z wiekową tradycją, bardziej przyjazny mu system, dzięki czemu pozycja sektora MSP w Polsce z każdym rokiem jest coraz większa i osiąga miejsce należne mu w gospodarce rynkowej. Obok wielu funkcji pełnionych przez sektor MSP w gospodarce rynkowej szczególne znaczenie ma stymulowanie wzrostu gospodarczego. Jednak w obecnym okresie transformacji sektor MSP odgrywa także ważną rolę społeczną i polityczną. Polega ona nie tylko na uformowaniu klasy drobnych właścicieli (jednego z ważnych składników pluralizmu politycznego i budowy demokratycznych instytucji), lecz także w dużym stopniu na łagodzeniu napięć społecznych i redukcji wysokich społecznych kosztów procesu transformacji, mogących zagrozić kontynuowaniu rozpoczętych przemian. Cel ten realizowany jest zarówno przez pochłanianie pojawiających się w tym czasie nadwyżek siły roboczej, jak i przez kreowanie przedsiębiorczych postaw, wskazywanie szans i możliwości samozatrudnienia, a także osiągnięcia sukcesu i zmiany statusu społecznego.
Obok funkcji społecznych sektora MSP ważne są również jego funkcje gospodarcze, do których można zaliczyć: aktywny udział w procesie zmian w strukturze przemysłowej kraju (inicjowanie powstawania i rozwoju nowych dziedzin produkcji i nowych rodzajów usług, w tym również tych, które z wielu powodów nie były rozwijane w okresie gospodarki centralnie planowanej); odgrywanie ważnej roli w formowaniu się prywatnej własności środków produkcji (przejęcie i produkcyjne zagospodarowanie części maszyn i wyposażenia prywatyzowanych wielkich państwowych przedsiębiorstw i wydzielenie z nich wielu mniejszych jednostek, co sprzyja dekoncentracji i demonopolizacji gospodarki kraju); wchłonięcie i zagospodarowanie znacznych zasobów siły roboczej, uwolnionej w wyniku racjonalizacji funkcjonowania sektora publicznego; zbudowanie koniecznej dla efektywnego funkcjonowania całego systemu gospodarczego ekonomicznej infrastruktury, zwłaszcza rozwój kooperacji i systemu podwykonawstwa; wymuszenie zmian w prawnych uregulowaniach sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości i efektywności funkcjonowania małych podmiotów gospodarczych.
BIBLIOGRAFIA
1. F. Bławat, Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyka małych firm, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 2005
2. I. Czaja, A. Masny, Podstawy przedsiębiorczości, PWN, Warszawa 1999
3. W. Czternasty, Małe przedsiębiorstwa w Polsce na tle przeobrażeń systemowych, Wydawnictwo AE, Poznań 2004
4. N. Daszkiewicz, P. Dominiak, J. Wasilczuk, G. Canullo, M. Mejstrik, H. Mesure, D. Smallbone, F. Spigarelli, M. Popowska, Małe i średnie przedsiębiorstwa w obliczu internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich, VM Group, 2005
5. S. Dawidziuk, Przedsiębiorczość. Droga do sukcesu w biznesie, Wyższa Szkoła Menadżerska SIG, Warszawa 1999
6. P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2005
7. T. Gruszecki, Przedsiębiorca, Cedor, W-wa 2002
8. B. Piasecki, Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa - Łódź 1999
9. B. Piasecki, Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich firm, wyd. UŁ, Łódź 2002
10. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2000-2001, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2002
11. A. Skowronek -Mielczarek, Źródła zewnętrznego finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, SGH, Warszawa 2002
12. J. Targalski, Przedsiębiorczość i zarządzanie, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2003
13. I. Wilgocki, Małe i średnie spółki, Branta, Bydgoszcz 2005