PROBLEMY REAGOWANIA NA STRES I SYTUACJE
TRUDNE PRZEZ DZIECI W WIEKU SZKOLNYM

Opracowała: mgr Małgorzata Gądek
Nauczycielka Szkoły Podstawowej w Wielmoży i Woli Kalinowskiej

Jak wskazuje S. Siek (1989) stres jest nieswoistą reakcją mobilizacyjną organizmu na wszystkie stawiane mu wymagania np. zbyt chłodne lub zbyt ciepłe pomieszczenie, infekcję wirusową, czy bakteryjną, konieczność rozwiązywania jakiegoś problemu, zaspokojenia jakiejś silnej potrzeby itp. Wszystkie sytuacje i bodźce stawiające człowiekowi jakieś wymagania i wymuszające reakcje mobilizacyjne nazywa się stresorami. Typowymi stresorami, są: zdarzenia zagrażające życiu i zdrowiu, sytuacje stwarzające zagrożenie dla poczucia własnej wartości, wysoki stopień trudności zadań stających przed jednostką, utrata poczucia wpływu (kontroli) na przebieg wydarzeń, występowanie zakłóceń (przeszkód) w celowej aktywności, sytuacje deprywacji (pozbawienia różnych wartości i obiektów, które są niezbędne dla normalnego funkcjonowania człowieka). Jak wskazuje M. Tyszkowa (1982) traumatyzujący wpływ warunków życia (stres życia ) rozpatrywany jako swego rodzaju sprawdzian kształtującego się w rozwoju osobniczym systemu psychicznej regulacji stosunków z otoczenia.

Na kształtowanie się tego systemu wg A. Maurer (1993) wpływają trzy grupy czynników;

1. Czynniki związane z wyposażeniem genetycznym, w tym czynniki temperamentalne, kształtujące się w powiązaniu z reaktywnością centralnego układu nerwowego. Wpływ tej grupy uwarunkowań ujawnia się od okresu niemowlęctwa w różnych sytuacjach w sposób spójny i stabilny w czasie, co determinuje radzenie ze stymulacją otoczenia.

2. Uczenie się, w szerokim rozumieniu tego pojęcia, jak aktywne organizowanie przez dziecko w spójny system informacji odbieranych z otoczenia oraz wykorzystywanie tego systemu w odniesieniu do ustawicznie napływających nowych informacji. Zapewnia to opanowanie repertuaru zachowań, które okazują się skutecznie w radzeniu sobie z wymaganiami specyficznymi dla płci i wieku podczas rozwiązywania problemów związanych z przystosowywaniem społeczno-emocjonalnym.

3. Czynniki społeczno-kulturowe, związane z funkcjonowaniem rodziny, społeczności lokalnej i narodu.

Stres wywołuje nie tylko zauważalne zmiany zachowania (agresję, ucieczkę, bierne wyłączenie się z sytuacji, bierne odrzucenie przykrych problemów itp.), lecz również zmiany niezauważalne. Podstawowe objawy ujawniające się w postaci; wzmożonego napięcia emocjonalnego, strachu, gniewu, rozpaczy, niepokoju, poczucia winy, rozdrażnienia,, przygnębienia itp.

Z towarzyszącymi im objawami fizjologicznymi, wzrost impulsywności w myśleniu i działaniu oraz zaburzeniami organizacji celowego zachowania się.

Stres powoduje początkowo polepszenie się efektywności działania (wzrost energii, przyspieszenia procesów odbioru i przetwarzania informacji, jakościowe polepszenie sterowane zachowaniem i jego integracji)- jest to faza mobilizacji. Narastanie zagrożenia prowadzi jednak do występowania coraz wyraźniejszych objawów dezorganizacji tj. zaburzeń w koordynowaniu aktywności (na poziomie poznawczym obserwuje, min. Zaburzenia percepcji, zawężanie pola uwagi, upośledzenie czynności zapamiętywania i przypominania, na poziomie motywacyjnym- nagłe zmiany kierunku działania, bądź przeciwnie kurczowe trzymanie się jednego sposobu działania, mimo, że okazał się on nieskuteczny.

Można wyróżnić dwa rodzaje stresu:

• doraźny; pojawiający się w odpowiedzi na pojedyncze sytuacje,

• długotrwały; wywołany takimi czynnikami jak: przewlekłe choroby wymagania roli zawodowej, czy załamanie się kariery zawodowej, ten rodzaj stresu może wywoływać głębokie zaburzenia osobowości, a także zaburzenia o charakterze psychosomatycznym.

Człowiek próbuje przystosować się do sytuacji stresowej; wykorzystując różnorodne techniki. Przede wszystkim bezpośrednie, polegające na próbach eliminowania stresorów (np. przez zwiększenie wysiłku, zastosowanie innej niestandardowej metody działania). Jeśli bezpośrednie oddziaływanie na czynniki zagrażające, nie dają spodziewanych rezultatów , jednostka ucieka się do mechanizmów obronnych. Ich zastosowanie nie zmienia w prawdzie obiektywnej sytuacji, ale przez modyfikację sposobu jej postrzegania i interpretowania przez jednostkę obniża wywołane nią napięcia.

Sposoby zachowania się w sytuacjach stresowych, które wywołują nadmierne obciążenie systemu samoregulacji psychicznej, wzbudzają stany napięcia emocjonalnego, rzutują na jakość działania i jego motywację, ujawniane są jako wyraz udanych względnie nieudanych prób radzenia sobie ze stresem, rzutujących na poziom przystosowania społeczno-emocjonalnego (A. Maurer 1993). Objawy nieudanych prób, ujawniające się w postaci agresji, zachowania antyspołecznego, wycofania się oraz różnego typu trudności w przystosowaniu się do wymagań stawianych w rodzinie i szkole, zaliczone są do tzw. małej patologii.

Jak wskazuje M. Tyszkowa (1973) przyczyną swoistych trudności przystosowawczych oraz obniżonej odporności na sytuacje trudne bywają zaburzenia równowagi procesów nerwowych, które dość często spotyka się u dzieci. Zaburzenia te stwarzają dziecku swoiste trudności w sprostaniu wymaganiom otoczenia, gdyż liczne zadania są dla niego subiektywne trudniejsze niż dla jego rówieśników o układzie nerwowym funkcjonującym normalnie. Najczęstszą formą zaburzenia równowagi procesów nerwowych

u dzieci jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Dzieci nadpobudliwe mają szczególne trudności w skupieniu uwagi, miewają trudności w nauce szkolnej. I. Roszkiewicz (1983) zwraca uwagę na fakt, że w przypadku dzieci nadpobudliwych psychoruchowo dezorganizacja aktywności ruchowej wzrasta wyraźnie pod wpływem przykrych przeżyć. Toteż niewielkie nawet kłopoty dzieci podatnych na tą dezorganizację stają się poważnymi stresorami, przyczyniającymi się do wzmożenia ruchowego niepokoju. Na wskutek działania stresu o nadmiernej sile lub też trwającego zbyt długo ogólny niepokój

nasila się, a czasami przeradza się w różnego rodzaju nawyki ruchowe, tiki lub hiperkinezy (np. pocieranie nosa, kręcenie głową, wreszcie ramionami). Są to już symptomy nerwicy.

Dzieci z zaburzeniami równowagi procesów nerwowych-zarówno nadpobudliwe, jak i zahamowane, apatyczne i nieśmiałe są z reguły mniej odporne na sytuacje trudne niż dzieci o zrównoważonym układzie nerwowym.

Na funkcjonowanie układu nerwowego dzieci znaczny wpływ wywiera stan ich zdrowia oraz ogólny stan fizyczny organizmu. Choroby osłabiają układ nerwowy i czynią go mniej wydolnym, a więc mniej odpornym na działanie silnych i skomplikowanych bodźców, z jakimi jednostka styka się w sytuacjach trudnych. Dziecko dobrze rozwinięte fizycznie, zdrowe, jest zwykle odpowiednio aktywne i skłonne do podejmowania zadań, a także do pokonywania trudności. Dzieci zdrowe i dobrze pod względem fizycznym rozwinięte mają więc korzystniejsze warunki kształtowania psychicznej odporności. Natomiast dzieci fizycznie słabe, gorzej rozwinięte, mogą w drodze kompensacji spostrzeganej własnej słabości wyrobić sobie duży psychiczny hart, wytrwałość w znoszeniu trudności i niepowodzeń, zdolność do ich pokonywania i stawiania czoła przeciwnością. Narażanie na przeżywanie sytuacji trudnych, które jest u tych dzieci większe, hartuje i uczy ich odporności. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez M. Tyszkową dzieci o wysokiej lękliwości okazały się mniej twórcze, w większym stopniu skłonne do trzymania się pewnych schematów w działaniu. Wykazały większą skłonność do poczucia winy za błędy w zadaniach niż dzieci mało lękliwe. Dzieci lękliwe są mało odporne na sytuacje nowe, niewydolne w zadaniach wymagających samodzielności, zmiennych i konfliktowych. Bezradne w sytuacjach , w których musiały liczyć na siebie. Takie dzieci nieśmiałe reagują zdecydowanie silniej emocjami negatywnymi na sytuacje, w której miały wystąpić wobec innych osób i być przez nie oceniane. Jak wynika z badań tej autorki nieśmiałość przed kontaktami społecznymi i obawa przed negatywną oceną powoduje zahamowania aktywności dziecka w sytuacjach, znacznie pogarsza możliwości pracy umysłowej, a tym samym obniża szansę osiągania dobrych postępów w nauce. Utrudnia także dziecku nawiązywanie przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, które mogłyby się przyczynić do zmniejszenia przykrego napięcia emocjonalnego i zwiększenia odporności na szczególnie trudne dla dzieci nieśmiałych sytuacje społecznej ekspozycji i oceny działania.

Bardzo ważnym zjawiskiem jest przystosowanie społeczne dziecka do grupy rówieśniczej. Miarą tego przystosowania jest stopień popularności i uznan8ia, jakim daną jednostkę darzą koledzy rówieśnicy w danym zespole. Porównywanie pozycji społecznej dzieci odpornych i nieodpornych na sytuacje trudne ujawniło wyraźną zależność między stopniem przystosowania społecznego w grupie rówieśniczej a stopniem odporności psychicznej. Dzieci emocjonalnie odporne na trudności były najczęściej lubiane i cenione przez kolegów w klasie, tylko niewiele spośród nich zajmowało niską pozycję społeczną wśród kolegów w klasie i poza nią. Niepopularne wśród rówieśników były natomiast najczęściej te dzieci silnie lękliwe, niepewne siebie, mało sprawne w działaniu, smutne i mało aktywne, przeżywające poczucie małej wartości i kompleks różnicy w porównaniu siebie z innymi, oczekujące porażki i unikające sytuacji, w których nieadekwatność, jaką odczuwają mogłaby wyjść na jaw.

Rozwojowi odporności psychicznej na sytuacje trudne sprzyjają także postawy rodzicielskie, jak akceptowanie takim jakie ono jest, współdziałanie z dzieckiem, dawanie mu rozumnej swobody w granicach możliwych dla jego wieku, uznania praw dziecka, związanych z jego potrzebami rozwojowymi oraz prawa do autonomii. Są to postawy zapewniające dziecku dobry kontakt z rodzicami, a zarazem pozwalające mu na zdobywanie doświadczenia w samodzielnej aktywności bez konieczności zrywania kontaktu z rodzicami.

Rodzice zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa i miłości, a zarazem stawiają mu wymagania, które podwyższając wraz ze wzrostem jego możliwości oraz stosując zarówno nagrody, jak i kary, nie chronią dziecka nadmiernie przed wszelkimi możliwymi przykrościami i negatywnymi doświadczeniami i w ten sposób pomagają mu w kształtowaniu odporności na stres. Rozsądne stosowanie nagrody i kary wobec dziecka otoczonego miłością , życzliwością i czującego, że na w nich oparcie a zarazem i to ,że powinno i mogące sprostać wymaganiom jakie mu oni stawiają, przyczyniają się do rozwoju jego aktywności i w usamodzielnianiu. Aktywność dziecka i samodzielność nie jest krępowana ani przesadnie ograniczona. Dziecko nie jest też nadmiernie chronione przed każdym wysiłkiem czy trudnością, może więc zdobyć odpowiednie doświadczenia w działaniu, nauczyć się pokonywać trudności, zarazem dzięki pochwałom rodziców zyskuje przez swoją aktywność poczucie własnej wartości i wytwarza sobie obraz swoich realnych możliwości. Ten zespół postaw rodzicielskich sprzyja ukształtowaniu spójnej harmonijnej osobowości -wiarę w siebie, równowagi emocjonalnej, silnych dążeń i gotowości ich realizacji, sprzyja ukształtowaniu się emocjonalnej odporności na sytuacje trudne.

M. Tyszkowa (1972), matki dzieci o niskiej odporności na sytuacje trudne, częściej przejawiały postawy nieprawidłowe, przybierające różne formy. Postawy nadmiernie chroniące nie sprzyjają powstaniu odporności psychicznej dzieci, gdyż rodzice są wówczas nadmiernie skoncentrowani na dziecku bezkrytyczni w stosunku do niego, rozpieszczają je, usuwając przed nim wszelkie trudności rozwiązujące za niego wszelkie sprawy, chroniąc przed wszelkimi obowiązkami. Postawa ta ogranicza swobodę dziecka i jego kontakty z rówieśnikami, zmniejsza możliwości swobodnego dokonywania samodzielnych doświadczeń w działaniu rodzi poczucie bezradności , nadmiernej zależności od rodziców i lęk przed światem- przed nowymi sytuacjami i zadaniami, trudnościami. Postawa nadmiernie wymagając również nie sprzyja kształtowaniu się psychicznej odporności u dzieci. Rodzice o takich postawach stawiają dziecku wymagania , którym nie jest ono w stanie sprostać. Postawy nadmiernego dystansu uczuciowego (postawa unikania, odtrącania dziecka)przejawia się w obojętności wobec dziecka jego potrzeb i właściwości, surowym karaniu braku tolerancji. Takie dziecko staje się nieśmiałe, niepewne siebie i lękliwe, albo agresywne, egoistyczne, łatwo ulega demoralizacji i różnorodnym zaburzeniom psychicznego przystosowania.

Wśród dzieci w wieku szkolnym znajdują się taki , które radzą sobie z różnymi trudnościami min. Szkolnymi i z czasem uodporniają się. Są też takie ,które są bardzo nieodporne emocjonalnie . Ich zachowanie się w sytuacjach trudnych znacznie wcześniej sterowane jest przez frustrację. Problematykę tą przybliżyła E. Gruszczyk- Kolczyńska (1985) opisując zaburzenia organizacji zachowania podczas rozwiązywania zadań matematycznych. Jak wynika z badań autorki samo spostrzeżenie trudności powoduje u tych dzieci nasilenie emocji ujemnych i silne poczucie zagrożenia. Dlatego też próbują wycofać się z wykonywania zadania , a kiedy to się nie udaje podejmują chaotycznie próby wyjścia z sytuacji.

Jak wynika z badań przeprowadzonych przez M. Tyszkową ( 1986) dzieci odporne dysponują wyrobionymi wcześniej nawykami reagowania na emocje ujemne korzystnymi z punktu widzenia pokonywania trudności, dzieci nieodporne natomiast kierują się w swym postępowaniu nawykami obronnego reagowania na trudności ( a niekiedy nawet na ich odległe sygnały ). Odporność psychiczną może dziecko osiągnąć jedynie stykając się z trudnościami i zdobywając doświadczenie w ich pokonywaniu. Sprawą o kluczowym znaczeniu w tym procesie jest opanowanie zdolności zachowania kontroli poznawczej nad sytuacją i nad własnymi reakcjami emocjonalnymi. Dezorganizacja zachowania się pod wpływem frustrującego i stresującego działania sytuacji trudnych może bowiem być rezultatem nie tyle siły emocji przez nie wzbudzonych , ile sposobu reagowania jednostki na własny stan emocjonalny. Dlatego też nadmierne chronienie przed trudnościami i stresem nie może być drogą wiodącą do ukształtowania jednostki psychicznie odpornej.

LITERATURA;

1. Gruszczyk-Kolczyńska E. : Niepowodzenia w uczeniu się matematyki u Dzieci w klasach początkowych. Katowice 1985, Praca Naukowa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

2. Maurer A.: Wzorce zachowania się dzieci i młodzieży w sytuacjach stresowych. Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej tom I nr.1 1993

3. Roszkiewicz I.: Młodszy wiek szkolny. Nasza Księgarnia Warszawa 1983

4. Tyszkowa M.: Problemy psychicznej odporności dzieci i młodzieży. Nasza Księgarnia 1972.

5. Tyszkowa M.: Rozwój dziecka w rodzinie i poza rodziną Poznań 1985, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

6. Tyszkowa M. :Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Warszawa 1986, PWN

---