psychologia społeczna

wykład 4

Psychologiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności

Racjonalność jako kategoria teoretyczna

• racjonalny = uzasadniony

• racjonalny = krytyczny (taki co oparł się krytyce)

• racjonalny = zgodny z rozumem

• racjonalny = skuteczny

• racjonalny = obiektywny

Historia sporu o racjonalność w psychologii

• Markus i Zajonc

• lata 50. - „nowe spojrzenie” - emocje ukierunkowują poznanie

• lata 60. - „człowiek naiwny naukowiec” (Heider, 1958; Kelly, 1955)

• lata 70. - „Psychological Review” Tversky i Kahneman - lista błędów w myśleniu

• lata 80. - obrona „swoistej” racjonalności (Kruglanski i Ajzen 1983) - motywacja do strukturyzowania i motywacja do bycia poprawnym

• lata 90. - ewolucyjna użyteczność tendencyjności (Gigerenzer, 1993)

Dwie postawy epistemiczne

Dociekanie warunków koniecznych versus wystarczających

• Teoria racjonalnego wyboru

• Teorie pokazujące nieracjonalność ludzkich wyborów

• “Racjonalność swoista”

Racjonalność w ekonomii

Decyzja jest tylko wtedy racjonalna gdy jest podjęta na podstawie najlepszych dowodów a jej skutek realizuje wszystkie możliwe cele

• cele zdefiniowane poprzez użyteczność

• szacowanie alternatyw zgodnie z regułą spójności

założenie, że:

• najlepszy to najlepszy w ogóle (obiektywnie)

• wszystkie alternatywy są nam dostępne

• potrafimy je oszacować

Racjonalność w ekonomii

Homo economicus to racjonalny aktor jest

• “wszechwiedzący”

• zna wszystkie konsekwencje

• potrafi wybrać te działania, których skutki przyniosą największe korzyści

Teoria ograniczonej racjonalności (Simon, 1983,1986)

• Człowiek to nie homo economicus:

• nie jest wszechwiedzący

• ma ograniczone możliwości poznawcze

• Racjonalność - gdy podejmujący decyzje potrafią wskazać powód dla swoich działań

O nieracjonalności mówimy gdy:

• powód jest zupełnie inny od tego jakie ludzie zwykle miewają

• istnieją inne silne powody dla nie podejmowania tych działań

• działania te realizują inne wartości niż nasze

Dlatego...

decyzja jest tylko wtedy racjonalna, gdy u jej podłoża leży najlepszy dowód i pozwala ona osiągnąć w sposób najlepszy cel

- ale słowo najlepszy ma inne znaczenie

Źródła nieracjonalności sądów

• wiedza

• posługiwanie się schematami i stereotypami

• afekt

• motywacja

• błędne posługiwanie się regułami logicznymi

Korzystanie z reguł logicznych czyli racjonalność swoista

• myślenie - przykładanie abstrakcyjnych reguł logicznych do różnych sytuacji (Braine & O`Brien, 1998; Rips, 1994)

• myślenie porównywane z obowiązującym standardem jakiego dostarcza teoria prawdopodobieństwa

• wielkość odchyleń od standardu decyduje o racjonalności lub nie

Błędy w sądzeniu

• Poprawność sądów zależy od stopnia w jakim odbiegają od przyjętych norm

• Te odchylenia to iluzje, błędy, nastawienia

• Bada się je z różnych perspektyw:

• motywacyjnej (t. dysonansowe)

• upraszczania (heurystyki)

• weryfikacji hipotez

Fakt empiryczny: ludzie popełniają błędy logiczne

Heurystyki

• skóty mentalne jakimi ludzie posługują się w rozumowaniu i sądzeniu

• umożliwiają ocenę prawdopodobieństwa zajścia pewnych wydarzeń bez konieczności stosowania skomplikowanych reguł logiki formalnej lub rozumowania indukcyjnego

Heurystyki - Tverski i Kahneman, 1974

• Zasada reprezentatywności - ignorowanie statystyki

• Zasada koniunkcji - prawdopodobieństwo zajścia swóch zdarzeń jest mniejsze niż pojedynczego

• Zasada zakotwiczenia - szacując wynik wykorzystujemy pewne wyraziste punkty (kotwice)

• Zasada dostępności - szacujemy szanse zajścia zdarzenia na podstawie tego na ile to wydarzenie jest nam dostępne w pamięci

Błędy atrybucyjne

• „widzenie wsteczne” (hindsight bias) (Fischhoff,1982) -

• zasada pomniejszania (Kelley, 1972)

• Podstawowy błąd atrybucji - przecenianie roli czynników podmiotowych nad sytuacyjnymi w determinacji ludzkiego działania

• Egocentryczny błąd atrybucji - skłonność do przypisywania roli sprawczej najbardziej wyrazistemu członkowi grupy

Złudzenie kontroli

• przecenianie przez człowieka wpływu jaki ma na występowanie zdarzeń w otoczeniu

• iluzja kontroli (Jenkins i Ward, 1965)

• nierealistyczny optymizm (Weinstein, 1980)

• Badania Ellen Langer

• Paradygmat obiektywnej kontyngencji pomiędzy reakcjami badanego a uzyskanymi rezultatami Jenkinsa i Warda

• Nierealistyczny optymizm w ocenianiu własnych szans życiowych w porównaniu do szans jakie przyznajemy innym (Weinstein, 1980)

Jak rozumiemy prawdopodobieństwo

• zdarzenie poprzedzające ma wpływ na zdarzenie właściwe (złudzenie gracza)

• sekwencje podobne oceniane jako „nielosowe'

• wartości ekstremalne oceniane jako nielosowe (te w środku bardziej niż te na zewnątrz)

Losowość to nieregularność

Alternatywne sposoby rozumienia prawdopodobieństwa

Problem błędów w sądzeniu nie istnieje, a to co nazywamy błędami jest wnioskiem wyprowadzanym na podstawie dostępnych danych

Dwie tradycje:

- ewolucyjna - Gigerenzer, 1991

- społecznego poznania - Kruglanski, 1989

Gerd Gigerenzer

• Jedyną wersją rachunku prawdopodobieństwa, którą ludzie rozumieją i umieją wykorzystać jest wersja częstościowa

• dotyczy zdarzeń powtarzalnych

• odnosi się do względnie stałej częstości pewnych zdarzeń w większym zbiorze

• Mówienie o prawdopodobieństwie jednostkowego zdarzenia nie ma sensu

• Trafna analiza częstości zdarzeń odgrywa rolę w procesach adaptacyjnych

Typowe błędy

Błąd koniunkcji

„Linda ma 31 lat, jest bardzo inteligentna i wygadana, zainteresowana filozofią, jako studentka

była zaangażowana w walkę o równość społeczną i często brała udział w demonstracjach

antynuklearnych”

Która z alternatyw jest najbardziej prawdopodobna:

• Linda jest pracownicą banku

• Linda jest pracownicą banku i feministka

Typowy wynik - 70% odpowiada 2. choć prawdopodobieństwo zajścia dwóch wydarzeń równocześnie jest mniejsze

Wyjaśnienie Tversky i Kahneman: heurystyka reprezentatywności - zgodność reprezentacji Lindy i 2 możliwości

Wyjaśnienie Gigerenzer - ten problem nie jest przykładem na prawdopodobieństwo a częstość, jeżeli sformułujemy pytanie:

100 osób o charakterystyce Lindy - ile z nich jest 1, 2 - problem znika

Arie Kruglanski

• aby ocenić czy rozumowanie jest poprawne czy nie trzeba znać uprzedni poziom wiedzy

• rozumujemy wedle formuły “jeżeli-to”

• od strony formalnej nasze rozumowanie jest poprawne bo stosujemy wnioskowanie, ale podkładamy pod nie różne treści

Ale...

wersja “życiowa” - 81% poprawnych odpowiedzi

wniosek:

uczynienie warunków zadania bardziej naturalnymi wydatnie poprawia funkcjonowanie poznawcze

dlaczego?

• Cheng i Holyoak - pragmatyczne schematy rozumowania

• Cosmides i Tooby - wzajemny altruizm

Pragmatyczne schematy rozumowania

• Wzorce wnioskowania - abstrakcyjne - dające się stosować w sytuacjach, z którymi nie mamy doświadczenia

• Chodzi o połączenie kluczowych terminów sylogizmu (reguły) uzasadnieniem sensu

• schemat przyzwolenia (Jezeli zgoda na wjazd to po drugiej stronie zaświadczenie o szczepieniu na cholerę)

• schemat konieczności (jeżeli ubezpieczony złamał nogę to należy mu się odszkodowanie)

Wzajemny altruism

• ludzie - kooperują z innymi

• kooperacja wymaga zdolności do wychwytywania oszukujących

• podstawowe zadania:

• rozróżnianie innych

• rozpoznawanie i/lub ustanawianie kontraktu społecznego

• szacowanie kosztów i zysków

• ich realizacja wymaga poznawczego programu wynajdywania oszukujących

• bycie oszukanym w społecznym kontrakcie znaczy że ktoś skorzystał a nie zapłacił

Przykład - “Wspinaczka w Alpach”

kontrakt społeczny: W Alpach Szwajcarskich obowiązuje zasada: „kto nocuje w chacie musi uzupełnić zapas drzewa”

1.warunek “wykrywania oszukującego” - perspektywa strażnika, który sprawdza kto z 4 osób naruszył kontrakt

poprawność 80-99%

2. warunek “nie wykrywania oszukującego”- perspektywa członka niemieckiej asocjacji alpejskiej, który sprawdza czy kontrakt jeszcze działa

poprawność 40-50%

Wniosek - kontekst społeczny facylituje rozumowanie logiczne

• bardziej “motywujący” i “interesujący”

• ludzie mają mentalne modele na takie sytuacje

• ludzie mają „wdrukowane” programy adaptacyjne

1

---