Metodologia nauk społecznych
Przegląd podstawowych metod i technik badawczych
I. Różnica między metodą, techniką oraz narzędziem badawczym;
II. rodzje metod badawczych
Metody ilościowe - za ich pomocą mierzymy pewne zjawiska społeczne, zadając pytania „ILE czegoś jest”
(np. metoda analizy treści)
Metody jakościowe - polegają na próbie poznania istoty rzeczy - za ich pomocą nie staramy się czegoś zmierzyć, lecz odpowiedzieć na pytanie „CO TO JEST”
Na podstawie badań jakościowych nie możemy nic powiedzieć na temat natężenia zjawiska, ale możemy dowiedzieć się, na czym to zjawisko polega, jaka jest jego istota.
III. Podstawowe metody badawcze w naukach społecznych:
1. OBSERWACJA -
obserwacja zewnętrzna - gdy badacz z zewnątrz obserwuje interesujące go zjawiska, grupy, zbiorowości
obserwacja uczestnicząca - badacz nie tylko obserwuje jak zachowują się inni, ale sam wchodzi w środowisko, w jakim obserwowani żyją. Badacz włącza się w badany system społeczno-kulturowy, biorąc na siebie jedną lub kilka ról społecznych. Celem takiego postępowania jest nawiązanie bezpośredniego kontaktu i dzięki niemu uzyskanie wglądu w konkretne (naturalne) zachowania ludzi w różnych sytuacjach. Chodzi też o zrozumienie subiektywnego sensu tych ludzkich zachowań. (przykłady - zakład produkcyjny, biuro partii politycznej, plemię dzikich Indian);
Obserwacja uczestnicząca może być
-- jawna - gdy badacz występuje jako badacz (nie kryje się z faktem przeprowadzania obserwacji)
-- ukryta - gdy badacz wtapia się w badaną grupę, staje się „jednym z członków” na podstawie „kamuflarzu”; tutaj problem etyki (badania p. Leśniak nad prostytucją)
2. EKSPERYMENT - polega na obserwowaniu danego zjawiska czy procesu w warunkach, które są zazwyczaj kontrolowane przez badacza:
Eksperyment w warunkach naturalnych - gdy obserwujemy zjawiska przebiegające w warunkach nietypowych dla danej zbiorowości (np. zachowania w sytuacji kataklizmu). Badacza interesować będzie, jak zachowują się ludzie, jak wyłaniają się przywódcy, jakie procedury działania zostaną ustalone;
Eksperyment laboratoryjny - przeprowadzany najczęściej w małych grupach;
np. eksperyment Ascha dot. zachowań konformistycznych;
3. METODA BADAŃ TERENOWYCH - tzw. studium przypadku, badania monograficzne (case study)
Są to badania, w których badacz wchodzi w kontakt z określoną rzeczywistością, np. społecznością lokalną (są to najczęściej małe zbiorowości, często przedpiśmienne kultury, pierwotne).Metoda ta rozwinięta została przez antropologów społecznych (np. Bronisław Malinowski);
zalety takiej metody - możemy bardzo gruntownie poznać daną zbiorowoś, z wielu punktów widzenia;
wady - trudno jest generalizować zdobyte spostrzeżenia na inne, nawet podobne zbiorowości;
4. METODA DOKUMENTÓW OSOBISTYCH - zwana jest METODĄ POLSKĄ. Stworzona została przez Floriana Znanieckiego oraz W.Thomasa w University of Chicago, latach 20-tych XX wieku. Oparta jest o tzw. zasadę współczynnika humanisycznego (jest to główne założenie filozoficzne tej metody).
Współczynnik humanistycny - widzenie rzeczywistości oczyma ludzi, poprzez ich doświadcznie i emocje; wejście w ich świat;
Słynne dzieło Znanieckiego i Thomasa wykorzystujące ową metodę - „Chłop polski w Europie i Ameryce”, albo praca Znanieckiego „Miasto Poznań i jego mieszkańcy”; Z kolei Chałasiński wykorzystał ową metodę do zbadania młodego pokolenia na wsi.
Badacz analizuje często dokumenty osobiste (listy, pamiętniki, dokumenty urzędowe)
5. METODA PORÓWNAWCZA (historyczna) - polega na obserwacji określonej zbiorowości w rozmaitych fazach jej istnienia (badania diachroniczne)
lub na badaniu podobnych zbiorowości z różnych regionów kraju albo z różnych krajów (metoda synchroniczna)
6. WYWIAD SOCJOLOGICZNY - metodą wywiadu zbiera się dane jednostkowe, aby następnie uzyskać z nich dane zagregowane. Znaczy to, że pytania zadaje się wprawdzie pojedynczym osobom, ale badacza interesują cechy zbiorcze klas, grup bądź typów ludzkich. Celem tej metody jest nie tylko opis, ale też ujawnienie lub sprawdzenie występowania określonych relacji.
Rodzaje wywiadów wg stopnia ich standaryzacji (ustrukturyzowania)
- wywiad swobodny - jest to swobodna rozmowa z respondentem, przy czym rola osoby prowadzącej polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania albo prośby o bliższe sprecyzowanie wypowiedzi, itp. Taki rodzaj wywiadu ma charakter rozpoznawczy - pomaga w sprecyzowaniu problemu, uporządkowaniu głównych wątków badania;
- wywiad pogłębiony - składa się z szeregu pytań, ale nie są one standaryzowane. O kolejności i sposobie zadawania pytań decyduje osoba prowadząca wywiad.
-wywiad standaryzowany - prowadzony jest na podstawie kwestionariusza, który przesądza o sposobie sformułowania oraz kolejności pytań. To znacznie ogranicza swobodę respondenta, zmusza go do wypowiadania się tylko na ściśle określone tematy, ale za to gwarantuje dokładność i porównywalność odpowiedzi oraz policzalność wyników.
Inne typologie
- wywiad ustny - badacz sam odczytuje pytania i dopowiedzi, bądź pokazuje je respondentowi na planszy, a następnie sam zaznacza odpowiedzi. Jest to metoda o tyle dobra, że zredukowana jest liczba pomyłek przy wypełnianiu kwestionariusza (oraz niezrozumiałości); Ale za to zdarzają się inne problemy - „efekt ankietera”, albo - co najgorsze tzw. „sufity”;
- wywiad pisemny - respondent sam wypełnia kwestionariusz (np. ankiety pocztowe) - jest to metoda znacznie tańsza, ale procent zwrotów jest dość niski
- wywiad grupowy - (ustny lub pisemny) - „efekt audytorium”
- wywiad prowadzony z pojedynczymi osobami (ustny lub pisemny)
- wywiad jednorazowy - ukazuje obraz badanych zjawisk w danym momencie (np. rolnicy Polscy w 2000 roku)
- wywiad panelowy - ukazujący zmany dokonujące się w ciągu pewnego czasu. (ANALIZA TRENDU) Badanie panelowe polega na tym, że pewna liczba osób zostaje przynajmniej dwukrotnie przebadana w pewnym okresie czasowym. Chodzi więc o uchwycienie dynamiki pewnych procesów (np. poziom satyzfakcji życiowej Polaków w latach 90-tych). Tego typu metodę wykorzystuje się w badaniach konsumenckich oraz badaniach opinii publicznej (badanie postaw i opinii). Inne przykłady wykorzystania - badanie bezrobocia;
Jednostkami badaczymi, wśród których powtarzamy badanie wcale nie muszą być grupy osób, lecz także np. różnego rodzaju instytucje (np. kluby sportowe) lub jednostki samorządu terytorialnego itp.
7. FOCUS - GROUP (czyli tzw. zogniskowany wywiad grupowy)
Jest to metoda jakościowa, łącząca wywiad grupowy z metodą obserwacji. W grupie fokusowej zbiera się na ogół 12-15 osób, w celu nawiązania moderowanej dyskusji na jakiś temat. Rolą moderatora jest tutaj takie ukierunkowanie dyskusji, by rezyltaty były jak najbardziej przydatne z punktu widzenia badań (udziela głosu, zadaje pytania, ale też pozwala naturalnie rozwijać się dyskusji).
Uczestnicy badania nie są dobrani najczęściej w sposób losowy, lecz celowy, dlatego też nie są oni statystyczną reprezentacją żadnej populacji. Najczęściej fokusy wykorzystywane są w badaniach marketingowych, choć nie tylko.
Zalety metody:
- elastyczność
- niskie koszty
- szybkie wyniki
Zaletą takich badań jest to, że często w grupowych dyskusjach ujawniają się takie problemy, które nie mogłyby wystąpić w wywiadach z jednostkami. Często badani zachowują się jak w „burzy mózgów”, wzajemnie się inspirując.
Wady:
- moderator nie ma takiej mocy sprawowania kontroli nad dyskusją jak w przypadku wywiadów z jednostkami
- analiza danych jest dość złożona i pracochłonna
- trudne jest zebranie grupy
- częto pojawiają się różnice pomiędzy grupami (które trudno zestawić, porównać)
8. SOCJOMETRIA - metoda socjometryczna służy do badania określonych aspektów struktury stosunków społecznych w grupie. Zapoczątkował ją w 1934 roku Jacob L. Moreno. Socjometria zajmuje się głównie pewnymi spontanicznymi, nieformalnymi relacjami w grupach (np. w klasie albo w grupie pracowników). Badaczy interesuje, w jaki sposób wyłaniają się np. liderzy w grupach, czy wskazywany jest tzw. kozioł ofiarny, kto jest bardziej lub mniej lubiany i popularny.
Test socjometryczny służy do rozpoznawania następujących typów relacji:
1. sympatii i antypatii (kto kogo najbardziej lubi w grupie)
2. subiektywnych preferencji w sferze interakcji - chodzi o to, kto z kim najchętniej (lub mniej chętnie) wchodzi w określonego rodzaju kontakty
(w klasie - pytanie, z kim chciałbyś siedzieć w ławce, w pracy - kogo najchętniej gościłbyś w domu)
3. rzeczywistych interakcji - chodzi o ostalenie rzeczywistych relacji między badanymi jednostkami (kto z kim chodzi do bufetu, kto od kogo zasięga rady, itp.)
Wyniki przeprowadzonych badań przedstawia się w postaci socjogramu
9. ANALIZA TREŚCI - wywodzi się z USA, z lat 30-tych XX wieku. Starano się wówczas za pośrednictwem tej metody zbadać, czy hitlerowskie Niemcy nie przekazują za pośrednictwem prasy pewnych ukrytych treści.
Metoda ta polega na systematycznej analizie tekstu (prasowego, dokumentów, itp.) by dotrzeć do jawnych i niejawnych sposobów przekazu informacji. Szczególnie ważna jest umiejętność wnioskowania o niejawnych właściwościach tekstu na podstawie treści jawnych.
Dzięki analizie treści można dokonywać sysematycznych badań programów wyborczych, wypowiedzi w kampaniach wyborczych. Tu szczególnie dobrze rozwinęła się dziedzina badań nad propagandą polityczną - jawną i ukrytą (pytanie, czy tekst rzeczywiście mówi to, co nam się wydaje, czy też istnieją jakieś treści ukryte, za pomocą których pewne fakty są sugerowane, zniekształcane, oddziaływują na podświadomość);
Analiza treści może mieć zarówno charakter ilościowy jak i jakościowy. To znaczy - można zarówno policzyć, ile razy występuje dane słowo i ukazać go porcentowo na tle innych słów. Można też dokonać opisu jakościowego - w jaki sposób mówi się o danym problemie;
4