Zachęcam do zapoznania się z tematami ćwiczeń z podręcznika - „Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej” praca zbiorowa pod redakcją Piotra Roniewicza.
WŁAŚCIWOŚCI MAKROSKOPOWE MINERAŁÓW
MINERAŁ-jest to pierwiastek, związek chemiczny lub jednorodna mieszanina pierwiastków lub związków chemicznych; posiadających ściśle określony skład chemiczny oraz uporządkowaną budowę wewnętrzną (krystaliczną).
Minerały powstają w wyniku naturalnych procesów geologicznych lub kosmologicznych.
Substancje mineralne nie są fazą krystaliczną.
KRYSZTAŁ - to ciało stałe o uporządkowanej budowie wewnętrznej
Budujące je atomy i jony zajmują ściśle określone położenie względem siebie tworząc tzw. sieć krystaliczną
Zdecydowana większość minerałów występuje w postaci kryształów, tylko nieliczne są tzw. ciałami bezpostaciowymi (np.opal, ozokeryt, asfalt).
W zależności od występujących elementów symetrii wyróżnia się następujące układy krystalograficzne :
trójskośny
jednoskośny
trygonalny i heksagonalny
rombowy
tetragonalny
regularny
Kryształy posiadają określony kształt, nazywany pokrojem. Wyróżnia się następujące
pokroje kryształów:
izometryczny, gdy kryształ ma identyczne lub zbliżone wymiary w trzech kierunkach,
tabliczkowy, gdy kryształ ma różne wymiary w trzech kierunkach,
płytkowy, gdy kryształ ma podobne wymiary w dwóch kierunkach, zaś w trzecim jest wyraźnie mniejszy od poprzednich,
listewkowy, gdy kryształ ma różne wymiary w trzech kierunkach, przy czym jeden wymiar wyraźnie przeważa nad pozostałymi,
słupkowy, gdy kryształ ma podobne wymiary w dwóch kierunkach, w trzecim zaś wymiar wyraźnie większy od dwóch poprzednich (w przypadku, gdy wymiar trzeci bardzo znacznie przeważa nad pozostałymi, można wyróżnić pokrój pręcikowy igiełkowy lub włóknisty).
Do wytworzenia dobrze wykształconych, dużych kryształów dochodzi w przyrodzie
rzadko. Najczęściej mają one postać kryształów wrosłych, tzn. obrośniętych ze wszystkich stron przez inne kryształy. Kryształy dobrze wykształcone spotyka się też w postaci kryształów narosłych, np. na powierzchni szczelin, pęcherzy i innych wolnych przestrzeni w skałach. Najczęściej jednak minerały o budowie krystalicznej tworzą ciała drobnokrystaliczne, w postaci form zbitych, ziarnistych, naciekowych (stalaktyty, stalagmity), konkrecji itp.
Minerały bezpostaciowe (o nieuporządkowanej budowie) nie tworzą kryształów, lecz
występują w formie skupień, jako żele mineralne (np. opal) lub szkliwa wulkaniczne, powstające na skutek gwałtownego ochłodzenia magmy.
Dokładną metodą badania minerałów jest analiza mikroskopowa, w której pod
mikroskopem polaryzacyjnym określa się ich właściwości optyczne. Przy rozpoznawaniu minerałów stosuje się ponadto analizy i badania chemiczne, rentgenograficzne, derywatograficzne (różnicowa analiza termiczna), mikroskopię elektronową, skaningową oraz wiele innych.
Wiele minerałów można dokładnie zidentyfikować na podstawie zespołu
charakterystycznych właściwości makroskopowych, takich jak:
Barwa. Zależy ona od rodzaju i charakteru ułożenia atomów w przestrzeni, które wpływają na pochłanianie i odbijanie promieni świetlnych. Wyróżnia się minerały:
barwne, o niezmiennej, charakterystycznej barwie (np. galena, magnetyt),
zabarwione, o barwie pochodzącej od domieszek innych substancji (np. Korund-Al2O3: czerwony- rubin, niebieski szafir, kwarc SiO2: żółty- cytryn, fioletowy- ametyst, różowy, czarny- morion, biały- mleczny, bezbezbarwny- kryształ górski, beryl: zielony- szmaragd, jasnoniebieski- akwamaryn, żółty-heliodor, czerwony-bixbit itd.)
bezbarwne.
Rysa. Jest ona barwą sproszkowanego minerału. Bada się ją pocierając minerałem o niepolerowaną płytkę porcelanową. Minerały barwne dają rysę barwną, zaś bezbarwne i zabarwione mają zawsze rysę białą.
Przezroczystość. Określa ona zdolność minerałów do przepuszczania promieni świetlnych. Wyróżnia się minerały:
przezroczyste (np. kwarc)
przeświecające (np. chalcedon)
nieprzezroczyste (większość minerałów).
Minerały przezroczyste często zatracają tę cechę na skutek obecności drobnych próżni, banieczek gazów i spękań.
Połysk. Jest to cecha powierzchni minerału (jego ścian bądź powierzchni powstałych po jego rozbiciu), określająca sposób w jaki odbija ona promienie świetlne. Wyróżnia się następujące rodzaje połysku:
metaliczny: właściwy i półmetaliczny,
niemetaliczny: diamentowy, szklisty, tłusty, perłowy, jedwabisty i matowy.
Łupliwość. Jest to zdolność minerałów do pękania pod wpływem uderzenia bądź nacisku na części ograniczone powierzchniami płaskimi. Łupliwość nie występuje u minerałów bezpostaciowych i u niektórych minerałów krystalicznych. Minerały mogą wykazywać łupliwość w jednym lub w kilku kierunkach. Kierunki te są w danym krysztale zawsze takie same, niezależnie od kierunku przyłożenia siły, np. uderzenia. W zależności od łatwości pękania minerału oraz stopnia prawidłowości powierzchni, łupliwość dzielimy na:
doskonałą
bardzo dobrą
wyraźną
niewyraźną (słabą)
Przełam. Cecha ta mówi nam o braku łupliwości. Minerał wykazujący przełam, pęka wzdłuż powierzchni zupełnie przypadkowych, jak np. kwarc. Ze względu na kształt tych powierzchni wyróżnia się następujące typy przełamów:
równy (powierzchnie zbliżone do płaskich),
nierówny: muszlowy (przypominający kształtem powierzchnię muszli), haczykowaty, zadziorowaty i inne.
Niektóre minerały pod wpływem uderzenia pękają wzdłuż słabo zaznaczających się, niezbyt równych powierzchni, które nie przecinają całego kryształu. Cecha ta określana jest jako oddzielność. Posiadają ją np. niektóre granaty.
Twardość. Jest to opór jaki stawia minerał przy próbie zarysowania go ostrym narzędziem. Próbę wykonuje się swobodnie pociągając ostrzem po powierzchni minerału, bez stosowania silnego punktowego nacisku, powodującego jej kruszenie bądź miażdżenie. Twardość minerałów określa się porównując ją do twardości minerałów wzorcowych, tworzących skalę Mohsa. Jest to zestaw 10 minerałów ułożonych kolejno od najmniej do najbardziej twardego:
talk Mg3[(OH)2Si4O10]
gips CaSO4 . 2H2O
kalcyt CaCO3
fluoryt CaF2
apatyt Ca5F(PO4)3
ortoklaz K[AlSi3O8]
kwarc SiO2
topaz Al2F2SiO4
korund Al2O3
diament C
Skala twardości Mohsa podaje tylko następstwo twardości, a więc szereg minerałów rysujących kolejno wszystkie poprzednie. W praktyce cała skala Mohsa jest rzadko stosowana, a twardość określa się pośrednio. Minerały o twardości 1 i 2 dają się łatwo zarysować paznokciem, o twardości 1 do 4 - gwoździem żelaznym, o twardości do 5 - ostrzem stalowym. Minerały o twardości 7 i większej są zdolne zarysować szkło. Twardość jest cechą charakterystyczną i stałą dla danego minerału. W wypadku wielu kryształów mieszanych, zwłaszcza glinokrzemianowych może się ona zmieniać w pewnych, ściśle określonych dla danego minerału granicach. Istnieją też minerały, w których twardość jest cechą kierunkową, np. dysten. Twardość określamy badając minerał w stanie świeżym, nie zmienionym w wyniku późniejszych procesów, np. wietrzeniowych. Minerały zwietrzałe mają na ogół twardość niższą.
Gęstość właściwa. W przypadku niektórych minerałów stanowi doskonałą cechę rozpoznawczą (np. barytu- 4,5 g . cm-1, galeny- 7,58 g . cm-1). Większość minerałów skałotwórczych ma jednak gęstość rzędu 2,5 - 3,5 g . cm-1. Cecha ta zatem w badaniach terenowych nie ma zatem praktycznego znaczenia.
Inne cechy. W przypadku niektórych minerałów w badaniach makroskopowych wykorzystywane są inne charakterystyczne cechy. Należą do nich
kruchość (np. turmalin)
sprężystość (np.muskowit)
giętkość (np.gips)
kowalność (np. srebro rodzime)
smak (np. halit)
magnetyzm (np. magnetyt)
MINERAŁY SKAŁOTWÓRCZE
To minerały odgrywające istotną rolę w budowie skał skorupy ziemskiej. Możemy podzielic je na minerały:
główne - podstawowe składniki skały. Są podstawą klasyfikacji skał. Skalenie (alkaliczne+plagioklazy), kwarc, amfibole, pirokseny,oliwiny i miki.
Poboczne - pospolite w wielu skałach ale występujące w niewielkich ilościach. W skale obecne w postaci drobnych, rozsianych kryształów, np.: magnetyt, apatyt, hematyt, piryt, cyrkon.
Akcesoryczne - obecne w małych ilościach tylko w niektórych typach skał. Mogą tworzyć duże kryształy będące charakterystycznym składnikiem skały, np. granaty, turmaliny.
WŁASNOŚCI MINERAŁÓW SKAŁOTWÓRCZYCH:
KWARC
Połysk: szklisty na ścianach, tłusty na przełamie
Rysa: bezbarwna,
Twardość: 7
Łupliwość: brak
Przełam: muszlowy
Pokrój: izometryczny, słupowy
Barwa: bezbarwny, biały, szary, fioletowy, żółty, czerwony, niebieski, zielony, brunatny, czarny.
SKALENIE
SKALENIE K i SKALENIE Na-Ca (PLAGIOKLAZY)
SKALENIE POTASOWE
Ortoklaz Mikroklin
K[AlSi3O8]
Pokrój: grubotabliczkowy.
Barwa: od białej, szarej, żółtawej, poprzez różową, aż po ceglastoczerwoną (ortoklaz) lub niebiesko-zieloną (mikroklin).
Połysk: szklisty do perłowego.
Rysa: biała.
Twardość: 6,0.
Łupliwość: bardzo dobra.
PLAGIOKLAZY - glinokrzemiany Na i Ca
Tworzą szereg izomorficzny albit - anortyt.
Na[AlSi3O8] albit 0 - 10% anortytu
oligoklaz 10 - 30% anortytu
andezyn 30 - 50% anortytu
labrador 50 - 70% anortytu
bytownit 70 - 90% anortytu
Ca[Al2Si2O8] anortyt 90 - 100% anortytu
Plagioklazy zasobne w albit -plagioklazy kwaśne, zasobne w anortyt - plagioklazy zasadowe.
Albit Anortyt
Na[AlSi3O8] - Ca[Al2Si2O8]
Pokrój: grubotabliczkowy.
Barwa: biała, szara, kremowa, czasem żółta lub brunatna.
Połysk: szklisty, perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 6,0 - 6,5.
Łupliwość: doskonała.
MIKI (ŁYSZCZYKI)
MUSKOWIT (mika biała)
KAl2[(OH,F)2AlSi3O10]
Pokrój: blaszkowy lub tabliczkowy
Barwa: bezbarwny, srebrzysty, żółtawy, szary
Połysk: perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 2 - 2,5.
Łupliwość: doskonała.
BIOTYT (mika czarna)
K(Mg,Fe2+)3[(OH,F)2AlSi3O10]
Pokrój: blaszkowy lub tabliczkowy
Barwa: brunatna z odcieniem zielonawym lub czerwonawym lub czarna.
Rysa: biała.
Twardość: 2,5 - 3,0.
Łupliwość: doskonała.
PIROKSENY
DIOPSYD- CaMg[Si2O6],
HEDENBERGIT- CaFe(Si2O6),
DIALLAG-Ca(Mg,Fe)[SiO3](Al,Fe,Ca)2[(Si,Al)2O6],
AUGIT-(Al, Ca, Fe, Mg, Ti)2(Al, Si)2O6,
SPODUMEN-LiAlSi2O6,
OMFACYT- (Ca,Na)(Mg,Fe,Al)(Si2O6).
Pokrój: grubotabliczkowy lub krótkosłupkowy,
Barwa: czarna, niekiedy o odcieniach jaśniejszych szarawych lub brunatnawych.
Połysk: szklisty, ziemisty.
Rysa: szara.
Twardość: 6,0.
Łupliwość: doskonała.
AMFIBOLE
AKTYNOLIT- Ca2(Mg,Fe)5[Si8,O22](OH,F)2
TREMOLIT- Ca2Mg5[OH]2[Si4O11]2
GLAUKOFAN- Li2(Mg,Fe,Al)3Al2[(O,F,OH) |[Si4O11]2
HORNBLENDA- (Ca,Na)2(Fe2+,Mg)2[(OH)(Si,Al) Si2O11]2
Pokrój: słupowy (długosłupowy)
Barwa: zielonoczarna, brunatnoczarna lub zupełnie czarna.
Połysk: szklisty, ziemisty.
Rysa: szara.
Twardość: 5,5.
Łupliwość: doskonała.
OLIWINY
FORSTERYT- FAJALIT (Mg, Fe)2 SiO4
Pokrój: grubotabliczkowy lub krótkosłupkowy
Barwa: charakterystyczna oliwkowozielona, niekiedy z odcieniem lekko żółtawym. Silniej żelaziste odmiany bywają ciemniejsze, aż do oliwkowobrunatnych.
Połysk: szklisty, tłustawy.
Rysa: szara
Twardość: 6,5-7,0
Łupliwość: słaba, często prawie niedostrzegalna.
MAGNETYT
Fe3O4
Pokrój: izometryczny
Barwa: czarna
Połysk: szklisty, nieco zbliżony do metalicznego
Rysa: szara
Twardość: 5,5-6,0
Łupliwość: brak
HEMATYT
Fe2O3
Pokrój: grubobeczułkowaty,
Barwa: czarna lub stalowoszara
Połysk: metaliczny
Rysa: czerwona
PIRYT
FeS2
Pokrój: izometryczny.
Barwa: mosiężna, złota
Połysk: metaliczny.
Rysa: czarna.
Twardość: 6-6,5
Łupliwość: brak.
1