Rodziny patologiczne stanowią margines każdego społeczeństwa. Zaliczamy do nich rodziny, których członkowie pozostają w stałej kolizji z prawem i moralnością. Spotykamy w niej zjawiska patologiczne takie jak: nagminne kradzieże, rabunki, rozboje, gry hazardowe, przemyt, prostytucja i stręczycielstwo, włóczęgostwo, uchylanie się od uczciwej pracy, alkoholizm itp. W wyniku tego rodzaju praktyk następuje trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, zerwanie więzi rodzicielskiej i małżeńskiej. Rodzina patologiczna jest w trwałym konflikcie z działalnością wychowawczą szkoły. Brak jest u niej z reguły stałych podstaw ekonomicznych. Prawie wszystkie elementy działalności wychowawczej rodziny odbiegają znacznie od poziomu tych, które reprezentuje rodzina normalna. Są to najczęściej rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych.
Zjawiskami natury dewiacyjnej zajmuje się patologia społeczna, czyli nauka o społecznym cierpieniu. Konsekwencją zjawisk patologicznych jest przede wszystkim cierpienie członków rodzin, głównie kobiet i dzieci.
Zjawiska patologiczne w rodzinie
alkoholizm
narkomania
przemoc w rodzinie
przestępczość rodziców
Alkoholizm jest zjawiskiem, które zasięg i stopień szkodliwości społecznej ma bardzo duży. Od bardzo dawna nadużywanie alkoholu jest problemem, mającym wpływ na zaburzenia funkcjonowania rodziny i pogarsza jej sytuację ekonomiczną. Powoduje samozniszczenie osób uzależnionych i jest często przyczyną dezintegracji i rozpadu rodziny. „Przyjmuje się, że od 2-2,3 mln pije nadmiernie, liczbę zaś alkoholików wymagających leczenia ocenia się na 800-900 tys.”Skala tego zjawiska ciągle rośnie.
Dziecko w rodzinie alkoholowej
Dzieci wychowujące się w rodzinach alkoholowych żyją z poczuciem zagrożenia, cierpią i uczą się szczególnych sposobów postępowania, które utrudniają im życie. Są często ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej, a nieraz ofiarami nadużyć seksualnych. Wiele dzieci stara się utrzymać w tajemnicy picie rodziców, wstydzą się, mają poczucie, że są gorsze, ale starają się chronić dobre imię rodziny, boją się i maja zaburzenia emocjonalne związane z lękiem. Ukrywają i tłumią swoje uczucia, czują się osamotnione, próbują za wszelką cenę poradzić sobie ze swoją rozpaczą i bezradnością, częściej zapadają na różne choroby, bo ich odporność jest wyczerpana przez nieustanny stres, wcześnie uczą się, że nie mogą polegać na swoim rodzicu i przestają ufać innym ludziom, otaczający świat wydaje im się wrogi i obcy.
Niektóre dzieci biorą na siebie nadmierną odpowiedzialność za problemy rodzinne i przejmują obowiązki dorosłych, bardzo się starają naprawić swoje błędy i zaniedbania, starają się zadowolić innych, nie umieją się bawić. Niektóre zaś starają się też przystosować za wszelką cenę do nienormalnego i zagrażającego środowiska rodzinnego, wchłaniając w siebie destrukcję i chaos. Inne natomiast źle się zachowują i pragną w ten sposób zwrócić uwagę na siebie, mają złe oceny, piją alkohol i zażywają narkotyki, popełniają drobne wykroczenia. Dziecko alkoholika ma doświadczenia, których nie ma możliwości sprostować. Tych doświadczeń samo nie rozumie, nie potrafi umieścić ich w określonym porządku i nadać im wyraźne znaczenie.
Trudności rozwojowe dzieci z rodzin, w których rodzice nadużywają alkoholu mogą również przejawiać się w środowisku szkolnym. Deficyty rozwojowe, powstające pod wpływem nieprawidłowego funkcjonowania rodziny alkoholowej, mogą mieć swoje odzwierciedlenie w osiąganiu przez dzieci niższych wyników w nauce. Brak wyraźnych granic i norm postępowania, który ma miejsce w rodzinie alkoholowej może utrudniać dzieciom przestrzeganie norm i zasad obowiązujących w szkole i powodować otrzymanie niższych ocen z zachowania. Trudne doświadczenia powstające w relacjach z pozostałymi członkami rodziny alkoholowej mogą wpływać na kształtowanie u dzieci negatywnych postaw w stosunku do szkoły i rówieśników.
Rodziny, w których występują problemy związane z alkoholem wykazują mniejsze zainteresowanie sprawami swoich dzieci. Naukę w szkole traktują marginesowo, co nie sprzyja właściwej do niej motywacji. Uczniowie z tych rodzin są mało pilni i niestaranni w wykonywaniu zadań i poleceń, nie dbają o własne książki, zeszyty, w pracy są mniej wytrwali i samodzielni, mało uważni, mało ambitni i nieodpowiedzialni. Często mają trudności z zapamiętaniem tego, co mają zadane do domu, a do szkoły przychodzą brudni, głodni i niewyspani. Wobec tego są mało aktywni, a nawet często zasypiają. Ponieważ pozbawieni są szans na pozytywne osiągnięcia szkolne, mają poczucie „odbiegania” od poziomu swojej grupy, tracą chęć do nauki. Mają skłonność do izolacji, która uwidacznia się brakiem współdziałania z rówieśnikami w nauce, pracy społecznej i zabawie. Dzieci te są bardziej zahamowane, niezadowolone z życia, unikają wystąpień publicznych. Niektóre dzieci mają znaczne opóźnienia w nauce szkolnej, nie interesują się nauką i zdobyciem zawodu. Uciekają z domu, wagarują, piją alkohol, zażywają niekiedy środki odurzające.
Warunki domowe w bardzo wielu przypadkach są czynnikiem niemal decydującym o sytuacji szkolnej.
Przestępczość rodziców jest także utrudnienie prawidłowego funkcjonowania rodziny. W ciągu roku ok. 20 tys. osób dorosłych jest skazywanych przez sądy za przestępstwa przeciwko rodzinie, głównie za znęcanie się nad rodziną i uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Ta liczba ma także tendencje wzrostową. Główny problem stanowią rodziny recydywistów. Problem nasila się, gdy osobą karną była matka. Wówczas dzieci wchodzą w konflikt z prawem o wiele razy więcej, niż gdy recydywistą jest ojciec. „Z analizy sytuacji rodzinnej wychowanków placówek opiekuńczych wynika, że 23% ma rodziców, którzy byli karani pozbawieniem wolności, w tym 5,3% ma aktualnie rodziców w więzieniu, a 11,1% wychowuje się w rodzinach recydywistów.
Przemoc w rodzinie obejmuje wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić. Dziecko, jako najbardziej wrażliwe ogniwo rodziny, zawsze najdotkliwiej doświadcza skutków przemocy. Złe traktowanie obejmuje zjawiska związane z zaniedbywaniem dzieci, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz popełnianymi w stosunku do dzieci nadużyciami seksualnymi. Ustalenie rozmiarów i charakteru przemocy w rodzinie jest bardzo trudne. Społeczne przyzwolenie na przemoc w wielu jej formach sprawia, że mimo iż jest ona zjawiskiem powszechnym, trudno jest uchwycić rzeczywiste jej rozmiary. Przemoc wewnątrz rodzinna jest najczęściej spotykaną formą agresji interpersonalnej. Przestępstwa w rodzinie zajmują trzecie miejsce w ogólnej skali przestępczości. Prawie co piąta rodzina dotknięta jest w jakimś stopniu stosowaniem przemocy, która może przybierać formy patologizujące jej funkcjonowanie. Każdy rodzaj przemocy upokarza, powoduje cierpienie, rodzi nienawiść, uniemożliwia prawidłowy rozwój dzieci.
„Badania i obserwacje z ostatnich lat ujawniły, że zjawisko przemocy nie dotyczy jedynie rodzin z tzw. marginesu społecznego, istnieje niezależnie od wykształcenia, pozycji społecznej czy zawodowej członków rodziny, czyli dotyczy ono rodzin z różnych środowisk społecznych.” Wiele kobiet doświadczających przemocy jest wykształconych, zajmują wysokie stanowiska. Wielu mężczyzn wykształconych, zajmujących wysokie pozycje społeczne i są sprawcami przestępstw. Z badań przeprowadzonych przez CBOS wynika, że 17% pytanych kobiet doświadczyło przemocy fizycznej, 9% przyznało, że pobicia zdarzały się wielokrotnie, 8% przyznawało, że sporadycznie. Statystyki podają, że 80% przemocy fizycznej dotyczy dzieci.
Przemoc rodzinna to nie tylko pobicia i idące za tym widoczne ślady. To także szkody psychiczne ofiar. Sprawcy przemocy chcąc sprawować kontrole zastraszają, znęcają się psychologicznie. Ofiara często jest poniżana i degradowana, zmuszana do bezwarunkowego spełniania poleceń i posłuszeństwa. Przeżywa lęki i bezsilność, jest bezradna i wyczerpana, z czasem staje się osobą zupełnie zniewoloną.
W znacznej większości przypadków przemoc dokonywana jest pod wpływem alkoholu. „Badania prowadzone wśród przypadków zgłaszanych do Ogólnopolskiego Telefonu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” czy w placówkach odwykowych Instytutu Psychologii Zdrowia dowodzą, że około 70% do 80% żon alkoholików doświadczyło różnego rodzaju przemocy ze strony męża.” Rodziny alkoholików są grupami wysokiego ryzyka dla prawdopodobieństwa stosowania przemocy , ale sam alkohol nie jest bezpośrednią przyczyną, lecz staje się katalizatorem uwalniającym agresje i toruje drogę do przemocy. Znaczna część przypadków przemocy dokonywana jest bez udziału alkoholu, a rodziny, w których się ona odbywa, zwykle postrzegane są przez otoczenie jako dobre i zgodne.
Przemoc w rodzinie to przede wszystkim przemoc wobec dzieci. Przybiera formy:
Zaniedbywania - niezaspokajanie potrzeb życiowych i emocjonalnych dziecka;
Przemoc fizyczna - bicie, szarpanie, kopanie;
Przemoc psychiczna - emocjonalna (izolowanie, odrzucanie, szantaż emocjonalny) i słowna (poniżanie, dokuczanie, obrzucanie obelgami);
Wykorzystywanie seksualne -wykorzystywanie dziecka dla zaspokojenia potrzeb seksualnych, gwałt, kazirodztwo, zmuszanie do oglądania nagości lub pornografii;
Zaniedbanie jest to najłagodniejsza forma przemocy, przynosi jednak dramatyczne skutki. „Może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną dziecka i definiowane jest jako niezaspokojenie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju.” Najbardziej znane formy zaniedbywania:
Niewystarczające pod względem ilościowym i jakościowym odżywianie;
Niedostateczne zapewnienie schronienia i ubrania;
Zatruwanie powietrza paleniem papierosów;
Niewystarczająca dbałość o higienę;
Brak dostatecznej opieki medycznej;
Zakłócenia snu dziecka;
Odbywanie awantur rodzinnych w obecności dziecka;
Narażenia na wypadki przez zezwolenia na zabawy w pobliżu dróg publicznych;
Brak czujności w ocenie zagrażających mu wydarzeń;
Niedostrzegania możliwości napastowania seksualnego;
Niedbałość o rozwój intelektualny i emocjonalny.
Rodzice zaniedbujący dziecko zmykają jego w osobnym pokoju podczas swojej obecności w domu. Wyłączają jego ze wspólnych zajęć rodziny, izolują od rówieśników, narzucają obowiązki i stawiają wymagania przerastające jego możliwości.
„Przez przemoc fizyczną określa się wszelkiego zachowania agresywne odnoszące się do ciała dziecka - począwszy od klapsów czy szarpnięć, a skończywszy na faktycznym maltretowaniu dziecka obejmując je katowaniem z użyciem wymyślnych narzędzi i sposobów.”
1946 r. w Ameryce został opublikowany artykuł pod tytułem Liczne złamania kości długich u niemowląt z chronicznymi krwiakami podoponowymi, w którym pokazano, że liczne złamania kości u dzieci są wynikiem okrutnego traktowania ich przez rodziców. W 1961 roku wprowadzono termin „syndrom dziecka bitego” , którym posługiwano się dla oddania istoty stosowanej przemocy wobec dziecka, a następnie „syndrom dziecka maltretowanego” przez który rozumiano stan kliniczny u małego dziecka, które doznało poważnego fizycznego obrażenia, stanowiącego przyczynę trwałych uszkodzeń ciała lub śmierci. Na przestrzeni lat zaczęto używać określenia „dziecka maltretowanego” i obejmowano nim nie tylko zachowania o charakterze przemocy fizycznej, ale również wykorzystywanie seksualne dzieci i emocjonalne maltretowanie. Dziś używamy terminów:
Maltretowanie dziecka;
Krzywdzenie dziecka;
Nadużywanie dziecka;
Przemoc wobec dziecka.
Przez przemoc wobec dziecka rozumie się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, instytucji, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny.
Bicie jest powszechną formą przemocy wobec dzieci. Często są stosowane kary fizyczne. „Przemoc wobec dziecka jest zjawiskiem, które w naszym świecie jest powszechnie znane od czasu gdy ludzie zaczęli rejestrować swoją historie.” Stosowaną surowość, a nawet okrucieństwo, wobec dziecka uważano za skuteczny środek chroniący młodych przed demoralizacją, wykolejeniem i zejściem na złą drogę. Większość szkód fizycznych, jakich dziecko doznaje w wyniku złego traktowania, powodujących nie rzadko nieodwracalne skutki, powstaje przypadkowo, w czasie stosowania praktyk pedagogicznych, jakimi są kary. Blisko połowa ankietowanych w badaniach CBOS uważa, że bicie nikomu jeszcze nie zaszkodziło. Dla 30% badanych jest to metoda jak każda inna. Kary fizyczne są stosowane wobec dzieci od najmłodszych lat, a wielu rodziców stosuje tę metodę aż do osiągnięcia przez dzieci dorosłości. 60% badanych stosuje kary fizyczne wobec swoich dzieci aż do 19 roku życia, 14% przyznało, że w ciągu ostatniego roku sprawiło swojemu dziecku porządne lanie.
Badania przeprowadzone wśród tzw. porządnych rodzin w Warszawie ujawniły, że 81% dzieci jest bitych, poszturchiwanych, maltretowanych przez swych własnych rodziców. 4-5% dzieci jest regularnie bite. Zjawisko to potwierdzają również badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych.
Najbardziej narażone na przemoc są najmłodsi członkowie rodzin. 40-45% dzieci do 5-go roku życia trafia do szpitala z powodu złego traktowania przez opiekunów. W wypadku małych dzieci częściej są krzywdzeni chłopcy aniżeli dziewczynki. Oni również doświadczają surowszych form przemocy. Okres od 3 do 5 roku życia jest wiekiem największego ryzyka dla chłopców. Użycie przemocy wobec dzieci w wieku 10-14 lat spada o jedną czwartą. Natomiast tylko jedna trzecia dzieci w wieku 15-17 lat jest źle traktowana. Najrzadziej karane fizycznie są dzieci dorosłe - 8%.
Literatura podaje, że matki częściej niż ojcowie wymierzają dotkliwe kary fizyczne. Natomiast mężczyźni mają po wymierzeniu kary poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Stosowanie kar fizycznych i zaniedbywanie dziecka częściej występuje w rodzinach o niskim statusie społecznym, w rodzinach o wyższym statusie społecznym bardziej powszechne są kary psychiczne.
Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie, po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka.” Przemoc psychiczna to wyzywanie, krzyczenie, poniżanie, nadmierne wymagania wobec dziecka itp.
“Psychiczne krzywdzenie jednostki jest najbardziej nieuchwytną, najbardziej zdradliwa formą maltretowania. Nikt nie jest w stanie zmierzyć prawdziwych rozmiarów psychicznego krzywdzenia ani określić wszystkich tego typu zachowań.
Organizacja Amnesty International, która zajmuje się ochroną praw człowieka, psychiczne znęcanie się definiuje w sposób operacyjny, zaliczając do niego następujące formy zachowania:
izolacja
ograniczanie snu i pożywienia
narzucanie własnych sadów
degradacja werbalna( wyzywanie, poniżanie, upokarzanie)
hipnoza
narkotyzowanie
groźba zabójstwa.”
Maltretowanie może prowadzić nie tylko do uszkodzenia ciała, ale tak że do krzywd emocjonalnych, powodujących, że ofiara przemocy ma negatywny obraz własnej osoby, często traci na całe życie zdolność kochania innych ludzi i ufania im.
Maltretowanie psychiczne to także rozpowszechniona metoda straszenia dziecka, aby wymusić na nim posłuszeństwo lub ukarać za jakieś przewinienia typu „jak będziesz niegrzeczny będziesz spał w piwnicy”. Straszy się również mówiąc, że jeśli nie będzie dobre dla mamusi to mamusia umrze i tym podobne.
Do tego typu przemocy należy również często stosowany w wychowaniu krzyk. Rodzice „nie zwracają się do dziecka normalnie jak do człowieka, ale o byle co podnoszą głos.”
Również straszne dla dziecka są różnego rodzaju wyzwiska, epitety piętnujące dostrzeżone w nim słabości, typu “jesteś taka brzydka a do tego jeszcze tak niezdara, nawet nie potrafisz sama się ubrać”.
„Maltretowanie psychiczne występuje też wtedy, gdy gwałci się prawo dziecka do intymności, do posiadania własnych tajemnic, indywidualnych doznań i przeżyć.” Są to wszelkiego rodzaju przeszukiwania biurek, czytanie pamiętników, listów a potem czytanie ich głośno na przykład podczas kolacji w celu ośmieszenia dziecka.
Następną formą psychicznej przemocy jest moralizowanie na przykład, jakim to dziecko jest niewdzięcznikiem, złym dzieckiem.
Izolacja, która jest stosowana w wielu rodzinach oprócz kar cielesnych, sprawia również cierpienie. Przykładem izolacji są tak zwane „szlabany”, czyli zakazy spotkań z przyjaciółmi, często również małe dzieci zamyka się w ciemnym pokoju.
Seksualne wykorzystywanie jest jedną z najbardziej drastycznych form krzywdzenia dziecka.
S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, Rodzina i formy jej wspomagania”, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001, s57
Niebieska linia, Dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy, 1/48/2007, s 7
S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, (op.cit.), s 61
J. Brągiel, Zienie przemocy wobec dziecka w rodzinie, S. Kawula, J. Brągiel, Andrzej W. Janke, Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002, s 256
Tamże, s 256
Tamże, s 255 - 256
Ibidem, s 255
S. Badora
J. Brągiel, (op.cit.), s 256