Zimna Wojna: globalny konflikt, regionalne wstrząsy
Globalna konfrontacja, niesymetryczne interesy
Zimna Wojna to okres niezwykle trudny do analizy. Wynika to z jego wielowarstwowości, do konfrontacji zachodziło zarówno na poziomie międzynarodowych; pomiędzy mocarstwami, między mocarstwami a innymi państwami, itp., jak i państwowym; między państwem a ruchami społecznymi. Na obu poziomach zachodziły poważne i istotne dla tego okresu procesy. Dlatego też, w badaniu czasów zimnej wojny, należy brać pod uwagę obydwa konteksty.
W porównaniu do zimnowojennej Europy, wyraźnie podzielonej na dwa bloki, w regionie bliskiego wschodu sytuacja była bardziej skomplikowana - dochodziło tu do konfrontacji, krzyżowania się i mieszania różnych wpływów i celów mocarstw:
USA - z jednej strony głęboko współpracowały z Izraelem(przeciwko któremu stał cały świat arabski) pokrewnym kulturowo; z drugiej silna zależność i zaangażowanie w stosunkach z Arabią Saudyjską i innymi państwami obfitującymi w ropę,
ZSRR - niezależne od arabskiej ropy, podejmowało współpracę z nacjonalistycznymi reżimami Egiptu czy Iraku, pomimo ich antykomunistycznych działań wewnętrznych,
państwa Europy - podejmowały próby zachowania/utrzymania wpływów w byłych koloniach,
Chiny - początkowo neutralne w tym regionie, później rozpoczęły intensywną współpracę,
Chociaż system światowy i podsystem regionu bliskiego wschodu przenikały się w ramach zimnej wojny, ten drugi zachował pewien zakres autonomiczności. Pomimo spolaryzowania w ramach bloków, w regionie zachodziło wiele procesów i podejmowano wiele działań wykraczających poza sferę interesów mocarstw.
Fazy zimnej wojny
Zimną wojnę w regionie bliskiego wschodu, podzielić można na 4 okresy:
1946-1955,
rywalizacja między blokami, skupiał się wobec niearabskiego „pasa północnego”, przy granicy z ZSRR(Turcja, Iran) - ZSRR było za słabe by zakwestionować dominacje Zachodu na półwyspie arabskim,
1955-1974,
sprzymierzenie się ZSRR z nacjonalistycznymi reżimami bliskiego wschodu(Egipt, Syria, Irak) stworzyło silna przeciwwagę, dla wpływów zachodnich - regionalne konflikty wg zimnowojennego podziału:
wojny z Izraelem(np.1967),
kryzys sueski(1956)
turecka inwazja na Cypr(1974),
1974-1985,
„druga zimna wojna” - stan napięcia porównywalny do tego z lat 1947-53;
osłabienie wpływów ZSRR w Egipcie, ugruntowanie pozycji w Syrii, Iraku i Jemenie, 1979 rozpoczęcie wojny w Afganistanie;
problemy USA z Turcją, później porażka polityki wobec Iranu - rewolucja muzułmańska (1979)
1985-1991
wybór Gorbaczowa na przywódce ZSRR - „nowe myślenie” - zmiana polityki ZSRR, ocieplanie stosunków z Zachodem, zakończenie wojny irańsko-irackiej, uznanie Izraela przez OWP, zakończenie zimniej wojny na Bliskim Wschodzie - rozpoczyna się autonomiczna walka państw arabskich o wpływy w regionie,
Iran
jedno z państw(obok Turcji) w którym pierwsze dało się odczuć skutki zimnej wojny,
w latach 1941-45 znajdował się pod okupacją brytyjska i radziecką:
miało to potężny wydźwięk polityczny i społeczny w kraju;
z faktem tym łączy się także pierwszy etap zimnej wojny -
po zakończeniu wojny Brytyjczycy wycofali wojska, zachowali jednak silne wpływy na południu kraju
Rosjanie wycofali się dopiero w maju 1946, wcześniej domagali się specjalnych warunków na wydobycie ropy, oraz zachęcali Azerbejdżan i Kurdystan, znajdujące się w strefie wpływów Iranu, do stworzenia autonomicznych republik - doprowadziło to do zgrzytu dyplomatycznego,
po wycofaniu wojsk, Iran najechał autonomiczne republiki w grudniu 1946, później odrzucił także umowę z ZSRR dotyczącą wydobycia ropy,
kumulowanie się problemów wewnętrznych i zewnętrznych:
pomimo proamerykańskiej pozycji, oddalanie się polityczne obu państw,
powstanie wewnętrznej opozycji wobec szacha:
nacjonalistyczny Front Narodowy,
lewicowa partia Tude
w 1951 Mosaddegh(Front Ludowy) zostaje premierem i nacjonalizuje brytyjskie pola naftowe; przez zachód był on postrzegany jako zagrożenie gospodarcze i strategiczne,
bojkot ropy irańskiej spowodował kryzys gospodarczy
19 sierpnia 1953 - zamach stanu i inspirowany i wspomagany przez amerykanów i Brytyjczyków, obalenie premiera i uczynienie szacha niekwestionowanym władcą - umocnienie sojuszu z USA
Iran stał się militarna dyktaturą, sprzymierzona z Zachodem, przeciwko ZSRR,
początki lat 60-tych, zmiana polityki Iranu:
zbliżenie do ZSRR,
podczas wycofywania się wojsk brytyjskich z regiony, próby stworzenia hegemonii,
Działania militarne:
wojna irańsko iracka 1969-1975 - pierwsza „wojna w zatoce”, konflikt zakończyło porozumienie w Algierze,
zajęcie trzech wysp ZEA w 1971,
1973 - wysłanie sił porządkowych do Omanu,
Niepokoje wewnętrzne:
na początku lat 60-tych seria reform „białej rewolucji”(industrializacja, reforma rolna, zwiększenie znaczenia kobiet, itp.), przeprowadzonych dzięki wzrostowi dochodów z ropy 1960-70,
reformy zaniepokoiły siły klerykalne, które doprowadziły do nieudanego powstania w czerwcu 1963 pod przywództwem Ruhollaha Chomejiniego, który został później wygnany,
Rewolucja Muzułmańska:
15 lat po powstaniu,
1978 - odwetowe akcje opozycji(Chomejiniego)
abdykacja szacha 15 stycznia 1979,
1 luty 1979 Chomiejini proklamuje Islamska Republikę Iranu,
zimnowojenny kontekst:
do rewolucji Iran był areną zimnowojennych przepychanek, które wywołały liczne niepokoje wewnętrzne,
zagranica podejmowała liczne interwencje w sprawy wewnętrzne Iranu,
Chomejini wykorzystał niechęć Irańczyków wobec polityki zarówno Zachodu jak i ZSRR do zdobycia władzy, prowadził politykę „negatywnej równowagi” - „Ani Wschód, ani Zachód” - potępił „Wielkiego”(USA) i „Małego”(ZSRR) „Szatana”,
odbicie od zimnowojennego dyskursu,
skomplikowanie stosunków z USA(przetrzymywanie dyplomatów) i ZSRR(opozycja wobec inwazji na Afganistan),
wojna z Irakiem 1980-88
największy i najkosztowniejszy konflikt na bliskim wschodzie,
niewpasowany w polaryzację zimnowojenną,
Turcja
drugie państwo w którym szybko dało się odczuć skutki zimnej wojny:
po śmierci Ataturka powolny zwrot ku zachodowi:
sojusz gospodarczy z aliantami,
zagrożenie ze strony ZSRR,
ZSRR:
1945 chęć rewizji granicy zawartej w traktacie 1936, traktatów regulujących żeglugę, zwrotu bazy wojskowej,
Turcja zwróciła się na Zachód, został uwzględniona w doktrynie Trumana,
Zbliżenie do Zachodu:
1950 wojska tureckie w Korei w ramach misji ONZ,
1951 - wejście do NATO,
liberalizacja gospodarki i zwyczajów rodzi konflikty społeczne,
Konflikty wewnętrzne:
1950 - do władzy dochodzi antykamelistyczna(przeciwko Republikańskiej Partii Ludowej) Partia Demokratyczna,
1960 - zamach stanu, obalanie PD, narzucenie rządów RPL,
później do władzy dochodzi (powiązana z PD) Partia Sprawiedliwości, której rządy także zostają obalone,
1980 - pucz wywołany problemami ekonomicznymi,
1984 - rebelia partyzancka Kurdyjska, Kurdyjskiej Partii Robotniczej zrodzonej z ruchu studenckiego,
niestabilność polityczna Turcji oraz łamanie praw człowieka wywołała krytykę że strony Zachodu w latach 70-tych - zbliżenie do Zachodu, spowodowała krytykę,
Problemy zewnętrzna:
pomimo wspólnej opozycji wobec ZSRR stosunki między Turcją i Grcją pozostawały napięcie
konflikt z Grecja o Cypr
1960 - nadanie Cyprowi niepodległości i gwarancji społecznościom obu państw, w ramach trójstronnych negocjacji(T-G-WB),
1974 - grecki pucz na Cyprze powoduje inwazję turecką - podział wyspy na sektory, 40% wyspy okupowane przez Turków
nie doszło do wojny pod wpływem nacisków Zachodu, byłą ona także, sprzeczna z interesami obu stron,
napięcie Zachód - Turcja:
1964 - interwencja Johnsona,
1974 - odcięcie przez UDA pomocy dla Turcji, zablokowanie lotnisk dla amerykanów,
Wzrost znaczenia Turcji w wyniku:
rewolucji irańskiej,
wojny w zatoce,
rozpad ZSRR,,
Przez rozpadem ZSRR doszło do poprawy stosunków, ZSRR wspomagała Turcję, pomimo jej przynależności do NATO,
Konflikt arabsko-izraelski
Południem regionu bliskowschodniego rządziły inne trendy niż na poły niezależna północą. Było to przede wszystkim:
dekolonizacja - opuszczanie byłych kolonii Francji i Wielkiej Brytanii po wojnie,
uwikłanie w zimna wojnę,
▪ Palestyna należała jako kolonia do Brytyjczyków. Był to teren zdominowany przez arabów, do którego rościł sobie prawa naród żydowski - wywołało to konflikt. Uległ on zaostrzeniu, gdy Brytyjczycy opuścili swoja kolonię, nie rozstrzygając konfliktu. Po rezolucji ONZ z 1948, doszło do wojny między siłami arabskimi a żydowskimi, którą wygrali żydzi, tworząc państwo Izrael. To wydarzenie zdeterminowało sytuację w regionie na lata, często mylnie kojarzony jest z konfliktem „bliskowschodnim”.
W swojej początkowej fazie nie miał on wiele wspólnego z zimnowojenną rywalizacją, a jego znaczenie dla transformacji regionu jest także przeceniane.
▪ konflikt izraelsko arabski doprowadził do powstania reżimu wojskowego w Syrii,
w Egipcie powstał klimat podobny do tego sprzed Rewolucji Muzułmańskiej w Iranie; sytuację zaostrzała obecność Brytyjczyków,
▪ po Rewolucji Muzułmańskiej doszło do radykalizacji sytuacji w Egipcie, wycofanie się Brytyjczyków ze strefy kanału sueskiego dało chwilowy spokój, jednak już w 1956 sytuacja osiągnęła punkt krytyczny; odmowa finansowania przebudowy kanału sueskiego przez USA poprowadziła Nasera do znacjonalizowania kanału, co wywołało konflikt;
w 1956 19 i 31 października atak Izraela, Francji i WB,
opozycja USA i ZSRR
spór arabsko-izraelski stał się częścią zimnej wojny,
Bliski Wschód i zimna wojna: konflikt regionalny i globalny
Sytuacja na bliskim wschodzie wielokrotnie miała swoje skutki na globalnej arenie, m.in. w związku z polityką nuklearną i stosunkiem władzy między zachodem a Wschodem, np:
pierwsze starcie radziecko amerykańskie, w związku z niechęcią wobec wycofania wojsk radzieckich z Azerbejdżanu w marcu 1946 - alert nuklearny,
wojna arabsko izraelska
kryzys sueski,
Oba bloki dostarczały swoim sprzymierzeńcom duże ilości broni.
Oba bloki uznawały bliski wschód za obszar ważny dla ich bezpieczeństwa co znajdowało odbicie w polityce zarówno USA(doktryna Trumana, Eisenhowera, Kennedyiego, Nixona, Cartera, Regana - odwoływały się do sytuacji na bliskim wschodzie) jak i ZSRR(tłumaczące interwencje bliskością z „narodowo-socjalistycznymi” i „niekapitalistycznymi” sojusznikami na Bliskim Wschodzie, doktryna „ograniczonego kontyngentu”)
Oba mocarstwa unikały jednak bezpośredniej konfrontacji w tym regionie.
W porównaniu do bardziej posłusznych reżimów(np. Europy Wschodniej), państwa Bliskiego Wschodu cechowała niezależności i odporność na obie strony globalnego konfliktu. W żadnym z nich nie doszło do przejęcia ideologi/stylu/koncepcji jednego z mocarstw, pomimo czerpania z nich i adaptowania niektórych elementów.
Zimna wojna na Bliskim Wschodzie: bilans
Zimna wojna wywarła silny wpływ na Bliskim wschodzie będąc jednocześnie globalnym kontekstem formacyjnym i systemem kontroli strategicznej, który dyktował działania lokalnych państw i ruchów. Państwa i ruchy próbowały jak najwięcej zyskać na globalnej rywalizacji, która z kolei wpływała na dynamikę działań społecznych.
W kilku przypadkach sytuacja w regionie była ogniskiem zapalnym globalnej rywalizacji.
Zimna wojna nie zmieniła jednak mapy politycznej Bliskiego wschodu, tak jak uczyniła to I W.Ś., ograniczony był także wpływ ideologiczny(zarówno ze strony komunizmu - którego niektóre elementy przejmowano, dla własnych celów; jak i demokratycznego liberalizmu zachodniego, który nie przedarł się pomimo bliskich relacji państw z Zachodem).
Zimna wojna dostarczyła kontekstu i bodźca do wielu działań i procesów podjętych w regionie, z drugiej strony wiele wydarzeń, do których doszło w regionie nie miało nic wspólnego z globalna rywalizacją. Trzeba jednak wskazać, iż to z ruchu wrogiego zarówno wschodowi jak i zachodowi zrodził się fundamentalizm, który stał się globalnym zagrożeniem.