„Myślenie i Rozwiązywanie problemów”

Tematem naszych rozważań są zjawiska, które towarzyszą nam każdego dnia. Często zapominamy, że będąc człowiekiem jesteśmy istotą myślącą, co wyróżnia nas w środowisku naturalnym i daje nam przewagę nad otaczającym nas światem. Podane informacje i określone opisy w naszych umysłach ulegają przekształceniu, wówczas grupujemy je i zaczynamy myśleć.

Podstawową funkcją myślenia jest zastępowanie jawnego zachowania.

Myślenie daje nam możliwość nie tylko przewidzenia konsekwencji swoich działań, ale także przetestowanie rozmaitych wariantów działania własnego lub cudzego. Jest ono narzędziem eksperymentowania. Jednakże eksperyment dokonuje się bez żadnych konsekwencji dla eksperymentatora.

Podstawowy podział dotyczący procesów myślenia jest podziałem na:

1. Myślenie realistyczne- ukierunkowane na cel, w którym możemy wyróżnić:

• Reproduktywne- polegające na odtworzeniu wyniku, który jest dobrze znany lub powtarzalny

• Produktywne- prowadzi do wytworzenia nowej wiedzy

2. Myślenie autystyczne- nieukierunkowane polegające na swobodnym kojarzeniu wyobrażeń, pojęć lub innych elementów poznawczej reprezentacji świata, w którym możemy wyróżnić:

• Asocjacyjne- np. marzenia senne lub na jawie

• Wolne skojarzenia- metoda wykorzystywana przez Freuda

• Wytwory- określane jako patologiczne, oderwane od rzeczywistości

Ponadto myślenie może służyć dwóm celom:

1. Myślenie dywergencyjne- sprawia, że próbujemy stworzyć wiele pomysłów.

2. Myślenie konwergencyjne- prowadzi do tego, że próbujemy skoncentrować się na jednym pomyśle i znaleźć jedno rozwiązanie problemu.

W zależności od tego, jakie informacje są przetwarzane w toku czynności myślenia wyróżniamy kolejne dwa rodzaje myślenia:

1) Myślenie sensoryczno- metoryczne- zwane również myśleniem konkretnym

- zasadniczą rolę spełniają w nim spostrzeżenia, które dostarczają informacji o aktualnej sytuacji

- aby dokładniej poznać sytuację, człowiek próbuje zbliżyć się do przedmiotów oraz manipulować nimi

- dominuje ono u zwierząt i małych dzieci

- to myślenie pozwala dorosłym na rozwiązanie zadań praktycznych występujących w pracy robotnika lub gospodyni domowej

2) Myślenie pojęciowe- zwane również abstrakcyjno- pojęciowym

- w toku tego myślenia człowiek operuje pojęciami abstrakcyjnymi

- w jego początkowych fazach znaczną rolę mogą odgrywać wyobrażenia

- występuje ono u człowieka dorosłego

- przykłady takiego myślenia to: tworzenie cząstek elementarnych, rozwiązywanie zadań z matematyki, refleksja filozoficzna itp.

W zależności od wartości wyniku myślenia dzieli się ono na kilka rodzajów:

1) Myślenie produktywne- polega na tworzeniu treści zupełnie nowych dla podmiotu. Wzbogaca wiedze człowieka o nieznane dotychczas treści. Można podzielić je na:

a) twórcze- wynik tego myślenia jest nie tylko nowy dla podmiotu ale jest on też obiektywnie nowy dla ludzkości. Wzbogaca dotychczasową wiedze nagromadzoną przez
pokolenia. Jego właściwości to:

• Heurystyczność- polega na organizowaniu ciągów myślowych przez ogólne zawodne zasady umożliwiające jednak nieschematyczne podejście do rozwiązywania problemu.

• Nieciągłość- Proces twórczy posiada przerwy oraz nagłe skoki, które polegają na wysokiej aktywności umysłowej prowadzącej do sukcesu.

• Udział wyobraźni twórczej, która wspomaga myślenie pojęciowe.

• Udział operacji wnioskowania dedukcyjnego i indukcyjnego zgodnie z zasadami logiki.

• Metaforyzowanie- umożliwia ono syntezę informacji z odległych dziedzin. Metafora, która łączy zachowanie się istot żywych i automatów przyniosła oryginalne rozwiązania niektórych problemów biologicznych niemożliwych do rozwiązania w inny sposób. Przykładem jest wprowadzenie kategorii homeostazy, oznaczającej równowagę układu i środowisk, a także równowagę wewnątrz układu.

• Dokonywanie skojarzeń- polega na udziale myślenia asocjacyjnego odstępującego od sztywnych strategii myślenia. Skojarzenia osobiste lub estetyczne mogą być pomocne w powstawaniu twórczych pomysłów.

• Abstrahowanie- wówczas gdy jest ono dokonywane umiejętnie pomaga w przełamywaniu schematów blokujących myślenie.

• Transformacje- czyli zmiany dokonywane w obrazach umysłowych prowadzące do wyników niezgodnych z potocznym doświadczeniem, co odrywa proces twórczy od tłumiących go wpływów zewnętrznych.

b)nietwórcze- polega na dochodzeniu przez człowieka do pewnych odkryć czy tez rozwiązań, które są dla niego nowe, ale nie są nowe dla ludzkości.

2) Myślenie reproduktywne- polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy
w nowych zadaniach .Na wykorzystaniu poznanych metod rozwiązywania zadań i problemów w nowych warunkach np.:

-zastosowanie wzoru do zadań
-przetłumaczenie tekstu z obcego języka

W strukturze czynności myślenia można wyróżnić trzy elementarne składniki:

-Materiał jest to rodzaj informacji przetwarzanych w procesie myślenia. Charakteryzuje się on określoną formą i treścią.

-Operacje są to elementarne transformacje umysłowe, a pomocą których przetwarzamy materiał myślenia.

Operacje wyodrębnione przez psychologa S.L. Rubinsteina:

1. Analiza - oznacza myślowe rozdzielanie danych całości (przedmiotów , zjawisk) a przez to wykrywanie ich części składowych

2. Synteza - jest to myślowe scalanie rozdzielonych w analizie elementów, operacja ta jest uzależniona od dokonanej uprzednio analizy.

3. Porównywanie - zestawienie ze sobą przedmiotów, sytuacji, a następnie ujmowanie podobieństw i różnic między nimi.

4. Abstrakcja- wyodrębnienie niektórych informacji a pomijanie innych. Informacje wyodrębnia się jako istotne dla procesu dalszego ich przetwarzania.

5. Uogólnianie- łączenie informacji wyodrębnionych w abstrakcji i tworzenie z nich całości wyższego rzędu.

Inne:

• Funktory logiczne- takie jak np. alternatywa, koniunkcja, implikacja będące narzędziem budowy wyrażeń logicznych. Trzeba tu pamiętać jedynie, że liczba i interpretacja tych funktorów zależy od teorii logicznej. Pojawiają się one w przedmiocie jako operacje umysłowe pod warunkiem, że są składnikiem kompetencji logicznej lub wtedy, gdy jednostka miała okazję zapoznać się z nimi w trakcie uczenia się.

• Działania matematyczne- rozpoczynając od czterech podstawowych działań na liczbach aż do najbardziej złożonych operacji algebraicznych.

• Odwzorowania- czyli wzajemne przyporządkowania zbiorów różnorakich elementów dane przez formuły matematyczne.

• Wyprowadzanie wniosków- tworzenie konkluzji na podstawie przesłanek logicznych, dedukcyjnych oraz indukcyjnych.

• Operacje oceny- wartościowanie różnych obiektów, a także własnego myślenia i samego siebie. Odbywa się ono według wszelkich możliwych kryteriów takich jak np. prawdziwość, użyteczność, dobro, piękno itp.

• Metaoperacje- operacje wyższego rzędu, które organizują wymienione wyżej operacje w struktury odpowiadające wymogom sytuacji problemowych. Np. ustalenia kolejności zastosowań danych operacji jest efektem wpływu metaoperacji.

-Reguły myślenia (metody, taktyki, strategie)- czyli to co wpływa na uporządkowanie kolejnych operacji. Dzięki nim łańcuch operacji ma prawidłowy charakter.

Zdolność myślenia do zastępowania jawnego zachowania ma zasadnicze konsekwencje dla sterowania zachowaniem i regulacji naszych stosunków z otoczeniem. Przede wszystkim myślenie umożliwia:

• Rozumowanie

• Podejmowanie decyzji

• Rozwiązywanie Problemów

W naszym życiu niejednokrotnie pojawiają się problemy utrudniające normalne i beztroskie funkcjonowanie. Staramy się je pokonywać i nie dopuszczać, by przejęły nad nami kontrolę. Problem to nic innego, jak sytuacja zadaniowa, w której występuje pewna trudność. Problemy mogą być otwarte, kiedy jest niski poziom informacji i dopuszcza się różnorodne rozwiązania oraz zamknięte, gdy podany jest pełny zbiór możliwych rozwiązań. Problemy bardzo często wyróżnia się na :

• dobrze strukturalizowane - jasna droga prowadząca do rozwiązania, np. jak obliczyć pole kwadratu?

• źle strukturalizowane - niejasna droga prowadząca do rozwiązania, np. jak być szczęśliwym?

Ze względu na cel można wyróżnić następujące typy problemów:

• problemy orientacyjne - skłaniają nas do odnalezienia lub wytworzenia informacji,

• problemy decyzyjne - celem jest dokonanie wyboru danego sposobu postępowania ze zbioru alternatywnych sposobów,

• problemy wykonawcze - powstają wtedy, gdy podczas rozwiązywania innego problemu, pojawiają się utrudnienia zmuszające nas do zmiany ciągu myślowego.

Rozumienie i zrozumienie problemu:

• rozumienie problemu:

Kluczowe znaczenie dla rozumienia problemu ma koncentracja na właściwych informacjach. W obliczu nowego problemu ważne jest korzystanie z wiedzy już przez na posiadanej.

• zrozumienie problemu:

Oznacza to wytworzenie jakiejś jego logicznej reprezentacji umysłowej. Reprezentacja ta może zawierać symbole i pojęcia, takie jak symbole algebraiczne czy słowa. Może zawierać także wyliczenia i graficzne przedstawienia.

Skuteczne zrozumienie problemu zwykle wymaga spełnienia 3 warunków:

• poszczególne części naszej umysłowej reprezentacji problemu powinny wiązać się ze sobą w sensowny sposób,

• poszczególne elementy naszych umysłowych reprezentacji powinny odpowiadać tym elementom problemu, które występują w rzeczywistym świecie; elementy naszej umysłowej reprezentacji muszą zawierać informacje istotne dla zrozumienia problemu; do rozwiązania problemu przygotowujemy się zaznajamiając się z jego elementami możliwie jasno prezentując cel, do którego zmierzamy,

• w naszym umyśle zmagazynowana jest pewna wiedza ogólna, którą możemy wykorzystać do rozwiązania problemu; ponadto rozległa wiedza umożliwia nam jakąś klasyfikację problemu i znalezienie dla niego odpowiedniej analogii.

Rozwiązywanie problemu polega na przechodzeniu z sytuacji problemowej do rozwiązania i pokonywaniu stojących na tej drodze przeszkód.

Kolejne kroki rozwiązywania problemów:

• dostrzeżenie problemu - podmiot spostrzega sytuację i zauważa tkwiący w niej problem,

• analiza sytuacji problemowej - odbiór i wstępne wyodrębnienie informacji problemowych,

• wytwarzanie pomysłów na rozwiązanie problemów,

• weryfikacja pomysłów - ocena możliwych rozwiązań i wybranie najlepszego pomysłu,

• przystąpienie do działa.

Strategie rozwiązywania problemów:

• algorytm - metodyczna procedura „krok po kroku”, która gwarantuje rozwiązanie problemu. Obejmuje ona kolejne kroku przewidziane w danej strategii, wykonywane niejako mechanicznie aż do końcowego efektu. Jest to jednak droga czasochłonna i wymagająca cierpliwości oraz nie wszystkie problemy da się tą metodą rozwiązać;

• heurystyka - nieformalna „reguła kciuka” pozwalająca iść na skróty, czasem okazująca się jako skuteczna, a czasem nie. Nie gwarantuje rozwiązania problemu, ale stanowi intuicyjnie obieraną drogę na skróty. Cztery najczęściej stosowane heurystyki: analiza środków i celów, droga do przodu, droga do tyłu, sprawdzanie pomysłów.

Organizacja procesu rozwiązywania problemów orientacyjnych możliwa jest dzięki:

• nawykom :

• nawyki stosowania operacji umysłowych - ujawniają się, gdy dana jest myśl i operacja umysłowa, a nieznana jest następna myśl możliwa do wytworzenia przez omawianą operację. Automatyczne zastosowanie operacji jest warunkiem dokonania przekształcenia (niezbędne podczas planowania codziennych wydatków; chodzenia do szkoły, pracy)

• nawyki dobierania operacji umysłowych - zastosowanie w sytuacji, gdy znamy myśli wyjściowe i przekształcone, natomiast poszukujemy operacji umysłowej, dzięki której przekształcenie zostało dokonane.

• regułom:

• reguły algorytmiczne - prawidłowo zastosowane przepisy na rozwiązanie danej klasy problemów (przepisy na mnożenie, dodawanie itp.)

• reguły heurystyczne - przepisy ogólne i zawodne, ale umożliwiające rozwiązywanie większych klas problemów (instrukcje, rady, wskazówki, zasady)

Podczas rozwiązywania problemów decyzyjnych uczestniczą strategie myślenia nazywane zasadami racjonalności decyzji. Gdy decydent wybiera jedną z zasad i postępuje zgodnie z nią, wybiera taką alternatywę, która maksymalizuje jego zysk lub minimalizuje stratę. Musi jednak wziąć pod uwagę możliwe do wystąpienia okoliczności decyzji zwane stanami natury.

Problemy wykonawcze są kombinacją problemów orientacyjnych i decyzyjnych, dlatego wymagają składania strategii. W trakcie rozwiązywania problemu podmiot narażony jest na błędy:

• brak wykorzystania wszystkich potrzebnych informacji (zachodzi w fazie analizy problemowej i powoduje trudność w dojściu do rozwiązania)

• wykraczanie poza posiadane informacje (wpływ informacji niezawartych w warunkach zadania powodujący zmianę danych wyjściowych oraz nierozwiązalność problemu)

• błędne nastawienie - uporczywe zmierzanie w błędnym kierunku rozwiązania

• sztywność funkcji - trudność zastosowania przedmiotów niezgodnie z ich podstawową funkcją.

Przezwyciężenie błędów myślenia wiąże się przede wszystkim ze zredukowaniem narastającego napięcia emocjonalnego na skutek spodziewanej porażki. W czasie napotkanej trudności należy przerwać na chwilę aktywność umysłową i zrelaksować się. Potem należy podjąć nowe próby analizując sytuację problemową i starając się dostrzegać problem równocześnie z różnych punktów widzenia.

Trudności w rozwiązywaniu problemów polegają bardzo często na tym, ze człowiek podchodzi do nich z określonymi nastawieniami poznawczymi, które mogą prowadzić do fiksacji funkcjonalnej(umysłowej), czyli do niezdolności dostrzeżenia nowych funkcji przedmiotu skojarzonego wcześniej z jakimś innym celem.

Gdy wątpimy w nasze powodzenie w rozwiązaniu danego problemu, powinniśmy pozwolić sobie na okres inkubacji, czyli odłożyć problem na bok i zająć się czymś innym. Często człowiek jest bardziej zdolny do rozwiązania problemu, gdy wróci do niego po pewnym czasie.

Czynniki pomagające w zrozumieniu i rozwiązaniu problemu:

• wiedza szczegółowa, czyli ekspertyza w danej dziedzinie

• opanowanie reguł poprawnego myślenia

• znajomość heurystyki

• zjawisko wglądu

Podsumowując naszą pracę, myślenie jest niewątpliwie istotną funkcją naszego organizmu. Kształtuje nas, pomaga w rozwiązywaniu problemów i sprawia, że możemy prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie.

Bibliografia:

1. Kozielecki J.: Myślenie i rozwiązywanie problemów, Warszawa 1995.

2. Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, pod red. W. Pileckiej, G. Rudkowskiej, L. Wrony, Kraków 2005, s.117- 126.

3. Spencer R.: Psychologia Współczesna: lepiej, więcej, przystępniej., Gdańsk 2004, 372-381.

4. Sternberg Robert J.: Wprowadzenie do psychologi., Warszawa 1999, s.156-159.

5. Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki., Gdańsk 2006, 461-478.

---