PLURALIZACJA KULTURY I ROZWÓJ AUDIOWIZUALNOŚCI

Techniczna infrastruktura kultury i rozwój praktyk audiowizualnych pozwalają mówić o kulturze typu audiowizualnego.

Kino w Polsce przeszło ogromną przemianę w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych:

• przeżyło kulturalny awans;

• rozwinęło się i skomplikowało język swoich wypowiedzi;

• powierzyło funkcje znaczeniowe obrazowi;

• zmierzało ku estetycznej i znaczeniowej integracji audiowizualnej;

• podjęło problematykę będącą domeną literatury - mówiło o sprawach ważnych dla narodu, doświadczeniach historycznych i kwestiach moralnych;

• filmy szkoły polskiej wołały o obecność wartości elementarnych w codziennym doświadczeniu;

• kino konkurowało z literaturą o palmę pierwszeństwa w świadomości społecznej;

• film wysunął się na czołowe miejsce w naszej kulturze (dwustumilionowe audytorium w latach 1956-1961, nagrody za granicą);

W latach sześćdziesiątych zmieniała się wysoka pozycja kina w polskiej kulturze. Zmniejszyła się ranga i znaczenie rodzimej twórczości uwikłanej w mechanizmy systemowe i cenzuralne. Przerwanie odwilży popaździernikowej oznaczało dla kina niedostatek swobód, który uniemożliwiał lub ograniczał podejmowanie istotnych tematów. Sytuacja kina zależna była od atmosfery politycznej.

Od ok. 1975r. zrealizowano filmy, które nawiązywały do doświadczeń szkoły polskiej, zwane kinem moralnego niepokoju. Nie powtórzyły one sukcesu sprzed lat. (prócz Człowieka z marmuru A. Wajdy, który spotkał się z wyjątkowym aplauzem społecznym). Audiowizualną scenę komunikacyjną zaczęła zawłaszczać telewizja.

Zanim jednak zatriumfowała telewizja, na dobre zagościło w polskich domach radio:

• baza techniczna radia w Polsce rozwijała się od lat dwudziestych;

• 1960r. ok. 5 milionów odbiorników, 1970 - 5,5 mln, 1980 - ponad 8,5 mln;

• do lat pięćdziesiątych - głośniki i aparaty lampowe, potem tranzystorowe;

• 1970r - istniały 3 programy ogólnokrajowe i 16 rozgłośni regionalnych;
  1976r. - uruchomiono czwarty ogólnopolski program radiowy;

Funkcje radia wobec odbiorców:

• informacyjna;

• propagandowa;

• oświatowa;

• rozrywkowa

Radio upowszechniało muzykę i literaturę, rozwijało własne formy wypowiedzi: słuchowisko, powieść radiową, reportaż. Lata sześćdziesiąte - największe powodzenie audycji rozrywkowych (np. Podwieczorki przy mikrofonie), dzienników, słuchowisk i powieści radiowych (Matysiakowie; W Jezioranach), muzyki rozrywkowej i tanecznej. Jedna czwarta audytorium słuchała prozy i audycji reklamowych. Mniejsze zainteresowanie programami oświatowymi, muzyką poważną i poezją. Radio udostępniało źle tolerowane w kraju, a popularne na Zachodzie zjawiska, np. muzykę jazzową.

Radio było najszerzej dostępnym komunikacyjnym łącznikiem ze światem. Było kontrolowane przez aparaturę zagłuszającą, jednak stwarzało pewien margines dopływu wiadomości poza zasięgiem cenzury.

Telewizja:

• jej popularność od początku biła wszelkie rekordy;

• ogromna dynamika jej rozwoju (1960r. - 42 600 telewizorów w kraju; 1965r. - ponad 2 mln; 1970r. - ponad 4 mln; 1980r. - blisko 8 mln)

Funkcje telewizji:

• upowszechnia kulturę:

• staje się pierwszą sceną teatralną w kraju

• nadaje programy muzyczne, udostępnia rozmaite widowiska i zdarzenia z dziedziny kultury;

• 1970r. uruchomiono drugi ogólnopolski kanał telewizji;

• telewizja zaczyna odgrywać ważną rolę kulturoznawczą;

• telewizja stała się nowym sposobem upowszechniania i rozwijania kultury filmowej;

• w latach 1970 - 1980 wraz z wzrostem liczby abonentów telewizyjnych ubyło sal kinowych, drastycznie zmalała liczba widzów kinowych;

• TV każdego dnia emitowała audycje filmowe (3-4 godziny dziennie)

• dla TV pracowało wielu reżyserów filmowych, zwłaszcza przy serialach opartych na adaptacjach utworów literackich (np. A. Wajda Ziemia obiecana <4 odcinki>, Jerzy Antczak Noce i dnie <12 odc.>); dla TV pracowali też m.in. Jan Rybkowski, Krzysztof Zanussi, Wojciech Solarz, Janusz Morgenstern, Stanisław Bareja;

• wielu absolwentów reżyserii filmowej debiutowało utworami fabularnymi w TV;

• uprawia propagandę:

• TV staje się przekaźnikiem informacji bieżącej, publicystyki krajowej i zagranicznej;

• staje się największą tubą propagandową systemu;

• jest potęgą ze względu na polityczne znaczenie, jakie przypisują jej władze;

• poszukuje własnej autonomii

• telewizja myśli o swojej autonomii jako środka wyrazu;

• zabiega o rozwój własnego języka oraz specyficznych sposobów wypowiedzi;

• znajduje miejsce na eksperyment;

• pełni funkcję inicjacyjną wobec widza

• przyciąga „zwykłych” ludzi ale też odbiorców elitarnych;

• spluralizuje się, rozwarstwia, chce trafić do wszystkich;

• kształtuje wyobrażenia telewizyjnych odbiorców o świecie

Kultura audiowizualna nie gwarantuje swobodnego przepływu informacji. W połowie lat siedemdziesiątych w Polsce kultura funkcjonuje pod znakiem monopolu państwa. Twórczość i jej rozpowszechnianie poddane są wielostopniowej kontroli. Centralny układ kultury kreuje swą publiczność, steruje informacjami. Im większy zasięg społeczny medium, tym większe starania monopolisty o zgodność przekazu z wymogami kanonu, tym mniejszy margines wyboru.

Polityka państwa nastawiona była na podporządkowanie sobie kultury jej uczestników. Ograniczona była jednak przez żywe tradycje religijne, inteligenckie, liberalne i socjalistyczne, przez przywiązanie do wartości patriotycznych i idei niepodległościowych, przez kultury lokalne.

System działał sprawnie, jednak zaczęły pojawiać się pewne rysy, które zakłócały to działanie:

• daje o sobie znać opozycja polityczna (listy w sprawie zmian w konstytucji);

• protestujący robotnicy Radomia i Ursusa znajdują pomoc w Komitecie Obrony Pracowników;

• powstają półjawne, demokratyczne organizacje opozycyjne;

• z czasopism wydawanych poza cenzurą rozwija się drugi obieg, zasilany literaturą emigracyjną, a później również książkami pisanymi i drukowanymi w kraju;

• powstaje Towarzystwo Kursów Naukowych, prowadzące działalność naukową i edukacyjną;

• kształtuje się też trzeci obieg - skupia działania kontrkulturowe (obrońcy więźniów sumienia, katolicki ruch oazowy, działacze na rzecz środowiska naturalnego); powstają młodzieżowe grupy rockowe, półoficjalne galerie i zdarzenia plastyczne, niezależne inicjatywy teatralne i muzyczne; kontrkulturowe działania łączy sprzeciw wobec obowiązującego status quo, swoboda wyboru, samorealizacyjny charakter;

U progu lat osiemdziesiątych - erozja kultury oficjalnej.

• Zryw „Solidarności” oraz represje stanu wojennego doprowadzają do klęski idei Monopolu.

• Następuje wzrost drugiego i trzeciego obiegu.

• Coraz szerzej działa kultura emigracyjna

• Kulturę polską tworzą trzy segmenty: oficjalnej kultury krajowej, kultury niezależnej, kultury emigracyjnej - przenikają się wzajemnie;

„Solidarność” - kontrpartner systemu; fakt jej narodzin był świadectwem niepowodzenia procesu unifikacji kultury.

Materialna baza uczestnictwa w kulturze przeżywała głęboki kryzys. Uderzająca jest więc rozbudowa infrastruktury radiowo-telewizyjnej: większa ilość posiadaczy radioodbiorników (10 mln) i telewizorów (9,5 mln), telewizja kolorowa wypiera aparaturę czarno-białą.

Wzrosła rola komunikacyjnych praktyk audiowizualnych w kulturze - biorą udział w prezentowaniu najważniejszych zdarzeń, w interpretacji realności, w kształtowaniu opinii i wyobrażeń, w formułowaniu znaczeń. Sprzyja to audiowizualnemu doświadczaniu świata i przekształca naszą percepcję.

Władza nie zrezygnowała z monopolistycznych roszczeń, jednak posługiwała się już innymi formami - rozrywkę włączyła do funkcji propagandowych.

Ruch kultury niezależnej - trwały, dynamiczny składnik polskiej kultury. Imprezy wolne od cenzury (spotkania z pisarzami, recitale, koncerty itp.) odbywały się w domach prywatnych i lokalach półoficjalnych. Inicjatywy powiązane były z krytyką realnego socjalizmu, z odrodzeniem tradycji i wartości zaniechanych na oficjalnej scenie, część powiązana była z Kościołem. Ruch wydawniczy kultury niezależnej obejmował inicjatorów i organizatorów, publiczność czytającą oraz autorów krajowych, emigracyjnych i zagranicznych. Krążyły kasety magnetofonowe z audycjami publicystycznymi, satyrycznymi, słuchowiskami i piosenkami. Przyznawano „podziemne” stypendia i nagrody.

Emigracja - Kolejne fale emigracyjne zbliżały do siebie kraj i emigrację. Na łamach emigracyjnych poruszano tematy tabu, artykułowała się niezależna myśl polityczna i społeczna. Emigracyjne publikacje staraniem wielu ludzi przywożone były do kraju. Filmy dokumentalne i fabularne nakręcone na emigracji mogły być pokazane w kraju poza cenzurą dzięki kasetom wideo, co było jednak utrudnione przez ograniczony dostęp do odtwarzaczy.

Zmiany polityczne, kulturalne i komunikacyjne stopniowo wyzwalały publiczność spod jednostronnej zależności od centralnego nadawcy. Wymuszały na nim różnicowanie ofert komunikacyjnych, poszerzały możliwości wyboru indywidualnego odbiorcy.

Do końca dekady obieg informacji był hamowany. Magnetowidy i komputery dostępne były tylko nielicznym. Pojawiły się usługi kserokopiarskie, ale warunkiem z korzystania z nich było odnotowanie danych z dowodu osobistego, dostępna była także telewizja satelitarna, którą mogli posiadać tylko Ci, którzy otrzymali pozwolenie z Urzędu.

Przełom 1989:

• Zniesienie instytucji cenzury;

• Otwarcie granic kraju;

• Zniesienie zakazów i nakazów państwowego monopolu

• Wolność słowa;

• Kultura emigracyjna stała się po prostu częścią naszej kultury;

Budowa demokracji, sytuacja kultury i audiowizualności w nowej rzeczywistości:

• decentralizacja mechanizmów życia kulturalnego, wprowadzenie instytucji samorządowych, inicjatyw lokalnych;

• powstała niezależna prasa, prywatne wydawnictwa, lokalne i regionalne rozgłośnie radiowe;

• przebudowa gospodarki spowodowała ograniczenie mecenatu państwa w dziedzinie kultury (wszystko można, ale brakuje funduszy);

• kultura przeżywa szok z powodu odmowy opiekuństwa;

• państwo stawia na uspołecznienie instytucji i inicjatyw, na samodzielność i samorządność;

• zmiana sytuacji kultury stwarza nowe możliwości rozwoju i ekspansji mediów;

• zniknęły bariery ograniczające posiadanie nowoczesnej aparatury elektronicznej;

• rozwój krajowego rynku wideo (wypożyczalnie, punkty sprzedaży kaset wideo);

• rozpowszechnienie telewizji satelitarnej i kablowej - w ten sposób widzowie uwalniają się od dyktatu telewizji państwowo-publicznej i stwarzają sobie większe możliwości wyboru;

• zwiększa się liczba skomputeryzowanych instytucji (banki, urzędy, firmy), a także rośnie krąg prywatnych posiadaczy komputerów osobistych;

• coraz więcej ludzi korzysta z Internetu;

• na rynek wchodzi nowa generacja komputerów (komputery multimedialne);

• radio i TV nadal najpopularniejsze i najbardziej rozpowszechnione odbiorniki (radioodbiorniki i tv w niemal wszystkich domach, 80% telewizory kolorowe);

• rozgłośnie radiowe i stacje telewizyjne różnicują swoje programy;

• w przeciwieństwie do prasy i radia centralną pozycję na scenie komunikacyjnej i politycznej zachowała telewizja państwowa, zwłaszcza w funkcji propagandowej;

• wszystkie strony gry politycznej podzielają przeświadczenie, że ten, kto „ma” telewizję, ten sprawuję „rząd dusz”;

• legalne przełamanie monopolu państwa już demokratycznego nastąpiło dopiero w 1994r.

• prywatną telewizją jest wówczas tylko Polsat, rozgłośni radiowych jest kilka;

• cechą kultury stała się wielogłosowość;

• upadły dawne hierarchie, autorytety, wartości, wzory zachowań;

• dokonała się pluralizacja kultury, która sprzyja indywidualizacji odbioru, różnicowaniu się publiczności, formowaniu się mniejszych audytoriów;

• nowa przestrzeń komunikacyjna - szeroki repertuar ofert po stronie nadawców, wybory dokonywane przez publiczność na własną odpowiedzialność, realne szanse na zmniejszenie podziału na nadawców i odbiorców;

• centralny układ kultury uległ erozji

• mnogość codziennych gazet ogólnokrajowych, dzienników regionalnych, czasopism tematycznych, branżowych - rozkwit prasy;

• walka wydawnictw książkowych o czytelnika;

• księgarnie zalewa cała masa tytułów (przekłady, utwory autorów polskich, pamiętniki, biografie, słowniki, poradniki itp. )

• 1990r. - po raz pierwszy w historii powojennej złamany monopol państwa w dziedzinie rozpowszechniania filmów w kinach; powstały prywatne firmy dystrybucyjne;

• kulturę coraz bardziej kształtują inicjatywy lokalne i aktywność miejscowej publiczności (spotkania teatralne, przeglądy filmowe, imprezy muzyczne w wielu miejscowościach);

• miejsce zamieszkania przestaje decydować o udziale w kulturze dzięki nasyceniu nowymi mediami i ożywieniu życia kulturalnego w wielu rejonach kraju;

• „odmasowienie umysłów ludzkich”; odbiorca ma szeroką gamę ofert, sam musi i może dokonać wyboru;

• nowe media zakładają aktywność swoich użytkowników jako warunek udziału w nowych praktykach komunikacyjnych (teksty i przekazy trzeba zrozumieć, zinterpretować i z nimi współdziałać)

Dwa modele komunikacji: patronacki (autorski, mistrzowski; tekst autora miał postać skończoną, zamkniętą strukturę przedstawioną do odczytania i zrozumienia) i partnerski (wymienność ról autora i odbiorcy; odbiorca współuczestniczy w przekonstruowaniu tekstu na własny użytek);

Zmieniło się położenie autora; wcześniej wypowiadał się w imieniu i z przyzwoleniem szerszych grup społecznych, był autorytetem dla swej publiczności; teraz mówi przede wszystkim swoim głosem, w swoim imieniu i na tym buduje swój autorytet;

Reklama

• ważny element sceny komunikacyjnej;

• podbija rynek produkcji i konsumpcji ale też zawładnęła różnymi dziedzinami kultury;

• przejmuje funkcje pełnione przez propagandę czy ideologię - promuje produkty, ale też sugeruje wartości i style życia;

• jest dźwignią handlu i jednocześnie intensyfikuje obieg informacji;

• bardzo popularny fragment społecznej komunikacji z ważną rolą cech estetycznych i wielopoziomową organizacją wypowiedzi;

• przenika do różnych wymiarów społecznego życia i zawłaszcza wartości z założenia nierynkowe;

• jest źródłem funduszy potrzebnych czasopismom, rozgłośniom radiowym i stacjom telewizyjnym;

• jest często polem eksperymentu; doświadczenia reklamy współkształtują nowy język audiowizualny; np. wideoklipy miały swój rodowód w reklamie

Podstawą audiowizualności w dobie multimediów jest informacja cyfrowa, która tworzy wspólny mianownik dla wszystkich dotychczasowych sposobów komunikowania (słownego, obrazowego, dźwiękowego, audiowizualnego).

Warunkiem swobodnego przepływu informacji jest elementarna demokracja. Przełom 1989 pozwolił na rozwój infrastruktury komunikowania i sprzyjał komunikacyjnej wolności, a to ułatwia podejmowanie inicjatyw pozarządowych.

---