Skutki przemocy fizycznej wobec dzieci w wieku szkolnym
SPIS TREŚCI
1. PRÓBA ZDEFINIOWANIA I ANALIZY ZJAWISKA PRZEMOCY.
2. ROZMIRY ZJAWISKA PRZEMOCY WOBEC DZIECKA.
3. PRZEJAWY ZŁEGO TRAKTOWANIA DZIECKA.
4. SKUTKI PRZEMOCY WOBEC DZIECKA.
PODSUMOWANIE.
BIBLIOGRAFIA.
PRÓBA ZDEFINIOWANIA I ANALIZY ZJAWISKA PRZEMOCY
Analiza światowej literatury przedmiotu pozwala określić przemoc dziecka jako zjawisko złożone. Złożoność zjawiska przemocy wobec dzieci widoczna jest już w kwestiach definicyjnych.W ciągu ostatnich trzydziestu lat było wiele prób zdefiniowania przemocy.
Zwykłe definicje pojęcia "przemoc wobec dziecka" biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje, skutki. Amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym uznaje za przemoc fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka poniżej osiemnastego roku życia przez osobę odpowiedzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju.
Adam Frączek, znany agresolog proponuje rozpatrywanie zjawiska przemocy w oparciu o dwa podstawowe wymiary to znaczy:
zasadność w świetle norm społecznych; wyróżniając przemoc akceptowaną społecznie, versus przemoc niedopuszczalną;
stopień instrumentalności przemocy; przeciwstawiając przemoc do osiągnięcia określonych celów - instrumentalną - takiej formie gdzie sama czynność i jej efekty są źródłem satysfakcji dla stosującego owe zachowanie się, co autorzy nazywają przemocą ekspresyjną.
I. Pospiszył przemocą nazywa "wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także do psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji.
Często wielu autorów zamiast pojęcia" przemoc "stosuje termin" maltretowanie Według B. Mossakowskiej maltretowanie dziecka to: "wyrządzanie mu krzywdy nie przez przypadek". Wyróżnia się cztery rodzaje maltretowania dziecka: fizyczne, seksualne, emocjonalne, zaniedbywanie.
Pojęciami takimi jak: przemoc, złe traktowanie, krzywdzenie, wykorzystywanie określa się najczęściej łagodniejsze formy zachowania krzywdzącego. Natomiast pojęciami takimi jak: maltretowanie, znęcanie się, gwałt określa się zachowania o większym stopniu zagrożenia. Dotyczy to takich czynów jak: bicie przedmiotem, bicie pięścią, kopanie duszenie, poparzenia, gwałt seksualny. Z przemocą kojarzą się też takie pojęcia jak: przymus, presja
Pojęcie przemocy wobec dziecka okazuje się być pojęciem dynamicznym, zmieniającym się wraz ze zmianami jakim podlegają czynniki determinujące to pojęcie, zaś jego rozwój zmierza w kierunku wykraczania poza wąskie ujęcia tematu. Wynika stąd, że większość zachowań dorosłych wobec dzieci powinna być rozpatrywana w społecznym, ekonomicznym i politycznym kontekście.
Rozmiary zjawiska przemocy wobec dziecka
Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem powszechnym. Z badań wynika, że przemoc w rodzinie jest najczęściej spotykaną formą agresji. Docierają do nas z odległych krajów informacje, że bezdomne dzieci są ścigane, zabijane, że niejednokrotnie rodzice okaleczają swoje dzieci aby były skuteczniejsze w żebraniu, że noworodki są sprzedawane do transplantacji organów. Dzieci umierają z głodu, bywają też torturowane. We wszystkich krajach w mniejszym lub większym stopniu dzieci poddawane są karom cielesnym. Taki świat dla wielu dzieci jest światem koszmarnym.
W Polsce obserwuje się ostatnio nasilenie przemocy w relacjach dorosły - dziecko. Oficjalne statystyki sądowe rejestrują coraz więcej przypadków maltretowania dzieci. Niemal pięć procent przypadków kończy się zgonem.
Jedynym szpitalem w Polsce rejestrującym dzieci z zespołem maltretowanego dziecka jest Szpital Matki Polki.
Badania wykazały, że przypadki złego traktowania ujawniane są częściej w rodzinach o niskim statusie społecznym. Najnowsze badania wykazują pewną specyfikę stosowania kar charakterystyczną dla różnych warstw społecznych. W rodzinach o niskim statusie społecznym częściej występuje stosowanie kar cielesnych i zaniedbywanie dziecka. W rodzinach o wyższym statusie społecznym bardziej powszechne są kary psychiczne oraz większy repertuar stosowanych kar.
Przemoc wobec dziecka częściej jest stosowana przez matki.
Przemocy ze strony rodziców częściej doświadczają chłopcy. Oni też poddawani są przemocy fizycznej o większym natężeniu (częściej są kopani, bici pięścią).
Dziewczęta znacznie bardziej niż chłopcy narażone są na wykorzystywanie seksualne, częściej też przed przemocą bronią się ucieczką.
Przeprowadzone badania wykazują, że większa częstotliwość przemocy występuje w rodzinach wielodzietnych. Największy wskażnik przemocy jest rejestrowany w rodzinach mających 5 - 7 dzieci. Zastanawiając się nad przyczyną tego stanu rzeczy, niektórzy badacze wskazują na dwa zasadnicze powody. Po pierwsze pojawienie się w domu kolejnego dziecka powoduje wzrost stresu sytuacyjnego, czyniąc rodziców bardziej skłonnymi do agresji. Po drugie każde następne dziecko zmniejsza emocjonalną wartość poprzednich.
Ogólnie rzecz biorąc, stopień zagrożenia dziecka wychowanego w rodzinie prowadzi raczej do smutnych wniosków. Rozmiary krzywdzenia i zaniedbywania dzieci są ogromne. Większość szkód fizycznych, jakie dziecko doznaje w wyniku złego traktowania powodujących nierzadko nieodwracalne skutki, powstaje niejako przypadkowo w czasie stosowania normalnych zdawałoby się praktyk wychowawczych - wymierzania kary.
Zjawisko przemocy dotyka nas wszystkich, bezpośrednio lub pośrednio. Występuje we wszystkich grupach ekonomicznych, narodowościowych, kulturowych i religijnych. Żadna społeczność nie jest wolna od tego problemu.
Przejawy złego traktowania dziecka
Pomysłowość ludzka w zakresie krzywdzenia drugiego człowieka wydaje się nie mieć granic. W literaturze przedmiotu najczęściej opisuje się cztery formy złego traktowania dziecka w rodzinie:
przemoc fizyczna,
znęcanie psychiczne lub emocjonalne,
wykorzystywanie seksualne,
zaniedbywanie
Przemoc fizyczna wobec dziecka obejmuje całą gamę form zachowania, które mogą występować w postaci czynnej lub biernej. Czynne formy przemocy fizycznej to przede wszystkim bicie - od klapsów, policzków począwszy, przez bicie pięścią, przedmiotem, bicie "na oślep". Należy tu także wymienić kopanie, zmuszanie do uwłaczających posłóg, wreszcie zachowania o wyjątkowej brutalności, jak: oparzenia, zadawanie ran ciętych, szarpanych, duszenie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa.
Przemoc fizyczna bierna przejawia się przede wszystkim w postaci różnego rodzaju zakazów, na przykład: mówienia w określonym czasie, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy.
Często rodzice stosują wobec swoich dzieci drastyczną formę przemocy. Są to takie skrajne formy fizycznego nadużycia jak: bicie po twarzy pięścią, bicie skórzanym pasem, bicie kijem, przypalanie papierosem klatki piersiowej i pośladków, zanurzanie w gorącej wodzie, uderzanie dzieckiem o ścianę, ciężkie pobicie prowadzące do uszkodzenia organów wewnętrznych.
Kolejną formą złego traktowania dziecka jest przemoc emocjonalna. Można ją określić jako "nieustanny atak na dobre samopoczucie psychiczne dziecka" i wyróżnić kilka jej form. Pierwszą z nich jest forma odrzucająca. Mówimy o niej wtedy, gdy dorosły ignoruje potrzeby dziecka. W przypadku formy terroryzującej dorosły nieustannie obraża dziecko, straszy, stwarza wokół dziecka atmosferę lęku.
Następna forma przemocy emocjonalnej to ignorowanie. Dorosły nie reaguje na sygnały ze strony dziecka.
Izolowanie jest kolejną formą emocjonalnej przemocy. Dorosły uniemożliwia dziecku nawiązywanie naturalnych dla wieku kontaktów społecznych, zakazuje dziecku zabaw z rówieśnikami.
Stawianie wymagań ponad siły i ignorowanie możliwości dziecka to ostatnia z wyróżnionych form emocjonalnej przemocy.
Psychiczne krzywdzenie dziecka jest najbardziej nieuchwytną, najbardziej zdradliwą formą maltretowania. Nikt nie jest w stanie zmierzyć prawdziwych rozmiarów psychicznego krzywdzenia. To samo stwierdzenie, reakcja czy czynność w jednej sytuacji mogą być zupełnie neutralne, a winnej stać się okrutnym ciosem dla psychiki małego człowieka, pozostawiającym trwały ślad.
Większość rodziców mówi czasami coś uwłczającego swoim dzieciom. Jeżeli nie zdarza się to często, nie pozostawia w psychice trwałych śladów. Znieważające są natomiast częste napaści słowne, w których przedmiotem jest wygląd dziecka, jego inteligencja, czy też wartość jako istoty ludzkiej. Słowni tyrani mają dwa różne style działania. Są tacy, którzy działają bezpośrednio, złośliwie poniżając swoje dzieci, wyzywając je od głupich i brzydkich. Inni słowni tyrani są bardziej wyrafinowani: atakują swoje dzieci uszczypliwością, przezwiskami i upokorzeniami.
Następną formą złego traktowania dziecka jest przemoc seksualna.
G. B. Fraser na podstawie istniejącej wiedzy prawniczej dokonał podziału form wykorzystywania seksualnego dzieci na trzy grupy:
Akty pozbawione fizycznego kontaktu - należą do nich takie zachowania: ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym, fotografowanie dziecka w celach pornograficznych.
Akty związane z fizycznym kontaktem z dzieckiem - są to wszelkiego rodzaju pieszczoty o zabarwieniu wyraziście seksualnym, stosunki seksualne.
Akty fizyczne o znamionach gwałtu - należą do nich wszystkie formy fizycznego kontaktu seksualnego z dzieckiem związane z uszkodzeniem ciała ofiary lub dające duże prawdopodobieństwo takich właśnie skutków.
Około jedna trzecia kobiet i co dziesiąty mężczyzna doświadczyli wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie.
Kazirodztwo jest w bezlitosny sposób demokratyczne. Zdarza się we wszystkich warstwach społeczno - ekonomicznych. Większość rodzin, w których popełniono kazirodztwo dla otoczenia wydaje się być całkowicie normalna. Kazirodztwo doprowadza do całkowitego spustoszenia emocjonalnego. Jest najbardziej okrutnym doświadczeniem człowieka.
Wśród opisanych form krzywdzenia dziecka zaniedbanie jest w pewnym sensie zjawiskiem nietypowym. Owa nietypowość przejawia się w tym, że mamy tu do czynienia z zaniechaniem, niewystąpieniem czynności prawidłowej, podczas, gdy pozostałe reakcje krzywdzenia przejawiają się wystąpieniem czynności nieprawidłowej. Zaniedbanie rozumiane najogólniej jako niezapewnienie lub uniemożliwienie zaspokojenia potrzeb dziecka, jest zjawiskiem bardzo szeroką skalę zachowań. Może dotyczyć zarówno działań nieświadomych, jak i świadomej niemożności działania.
W odczuciu wielu autorów zaniedbanie jest ściśle połączone z trudną sytuacją materialną rodziny, także z niskim wykształceniem jej członków co powoduje, że nie są w stanie podejmować właściwych działań mających na celu ochronę zdrowia, bezpieczeństwa i dobrego samopoczucia dziecka.
Skutki przemocy wobec dziecka
Przemoc, jak każde znaczące doświadczenie, odciska swój ślad w psychologicznym funkcjonowaniu dziecka, wpływając niekorzystnie na proces jego rozwoju. Sprawcami przemocy wobec dziecka są najczęściej rodzice, a więc osoby w sposób naturalny predysponowane do zapewnienia dziecku poczucia bezpieczeństwa i podpory we wszystkich jego trudnych chwilach.
Krzywdzenie dziecka odbija się negatywnie na jego rozwoju emocjonalnym. Bezpośrednią reakcją dziecka na zachowanie krzywdzące jest: wzrost agresywności, niska samoocena, nieumiejętność wchodzenia w relacje interpersonalne, wrogość do otoczenia. Dzieci krzywdzone często są opisywane jako niezdolne do rozluźnienia, bez poczucia humoru, krnąbrne, przyjmujące postawę zimnego wyczekiwania lub wzmożonej czujności.
U dzieci maltretowanych strach jest naturalnym odruchem. Osiąga on czasami siłę najwyższą, a ucieczka od strachu nie zawsze jest możliwa. Z czasem pojawia się zobojętnienie na karę.
Sen dzieci maltretowanych jest niespokojny, przerywany, płytki, czasami przypomina drzemkę. Często pod wpływem lęku występują u dzieci koszmary nocne.
U maltretowanych dzieci od ok. trzeciego roku życia prawie zawsze występują zaburzenia mowy, motoryki, silna nadpobudliwość, apatia, fobie i tiki. Niejednokrotnie pierwszą reakcją na przemoc jest poczucie odrzucenia, które może rozwinąć się w kierunku zaburzeń neurotycznych lub psychopatycznych.
Na znęcanie się i przemoc dzieci reagują różnie. Dziecko ma negatywny obraz własnej osoby, często traci na całe życie zdolność kochania innych ludzi i ufania im. Często dzieci mają zablokowaną potrzebę akceptacji siebie. Odczuwają swoją niską wartość, są przeświadczone, że nikt ich nie potrzebuje. Mają przekonanie, że brak im zdolności, że nie potrafią zdobyć sukcesu.
Inny typ dzieci bitych, to dzieci agresywne ze skłonnościami do okrucieństwa. Dzieci te są nastawione do otoczenia bardzo wrogo. Kara cielesna budzi w nich tylko nienawiść i agresję. Agresja dzieci może być skierowana na tych, którzy bezpośrednio krzywdzą lub może być kierowana na przedmioty, zwierzęta, dzieci młodsze, słabsze i na rówieśników.
Agresywne zachowanie dziecka nie tylko dostarcza wzorów zachowania, ale także sposobów instrumentalnego wykorzystania agresji. Dziecko w wyniku agresji rodziców staje się bardziej posłuszne, ale zyskuje klarowną wiedzę o tym, jak wymuszać owo posłuszeństwo.
Jednostki agresywne są źle przystosowane do życia w grupie, nie znajdują uznania, budzą lęk. Krzywdzone - wyrządzają krzywdę innym. Agresja może znajdować swój wyraz w wyczynach chuligańskich, w biciu innych, a nawet w dokonywaniu morderstw.
Zaobserwowano u dzieci maltretowanych ogromne psychiczne uzależnienie od rodziców - agresorów. Dzieci źle traktowane mają trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych. Z jednej strony dlatego, że nie wyniosły z domu dobrych wzorców, a także umiejętności nawiązywania kontaktów, z drugiej zaś dlatego, że z reguły są nieufne.
Złe traktowanie dziecka wywiera istotny wpływ na jego funkcjonowanie społeczno - emocjonalne. Przemoc doświadczona w dzieciństwie oddziałuje na człowieka również w życiu dorosłym. Prawie wszyscy dorośli, którzy w dzieciństwie doświadczyli jakiejkolwiek przemocy, cierpią na zaskakująco podobne symptomy: zachwianie poczucia własnej wartości prowadzące do autodestrukcyjnych zachowań. W pewien sposób wszyscy oni czują się bezwartościowi i niekochani, jest im bardzo trudno zbudować pozytywny obraz samego siebie.
Wszystkie przejawy złego traktowania dzieci wywołują niekorzystne skutki doraźne i długotrwałe. Dzieci krzywdzone są zmuszone do przedwczesnego dorastania. Ich dzieciństwo jest okresem nieubłaganego strachu, napięcia i bólu. Gdy dorastają same często przejawiają zachowania agresywne, antyspołeczne, niszczące w stosunku do otoczenia i samych siebie.
PODUMOWANIE
Dziecko, jeżeli ma być szczęśliwe, musi być i czuć się w swojej rodzinie bezpiecznym. Musi mieć poczucie emocjonalnego ciepła i akceptacji ze strony osób najbliższych - rodziców Każde dziecko potrzebuje od swoich rodziców dowodów prawdziwego uczucia miłości, spokoju i szczęścia. Wchodzenie dziecka a następnie funkcjonowanie w coraz to szerszych zbiorowościach społecznych, uzależnione jest przede wszystkim od wzorców, norm i wpływów z jakimi zetknęło się ono i przyswoiło w swojej rodzinie.
Przemocy wobec dzieci można zapobiegać. Można pomagać ofiarom, osłabiać skutki, a także leczyć sprawców przemocy. Wszystkie poczynania, które przyczynić się mogą do zaprzestania stosowania przemocy można uznać za środki zaradcze. Środki zaradcze dzielimy na:
diagnozę,
terapię,
profilaktykę.
Diagnoza pozwala na możliwie szybkie ujawnienie istnienia zjawiska oraz określa możliwość zapobiegania zjawisku. Terapia w oparciu o diagnozę przeciwdziała istniejącemu zjawisku. Profilaktyka nie dopuszcza do powstania niepożądanego z jakiś względów zjawiska przemocy.
W przypadku zjawiska przemocy diagnozą i terapią zajmują się instytucje, które mają naturalny dostęp do rodzin o wysokim stopniu ryzyka.
Instytucje zajmujące się udzielaniem pomocy dzieciom to:
Towarzystwo Przyjaciół Dzieci,
Komitet Ochrony Praw Dziecka,
Towarzystwo Pomocy Młodzieży,
Poradnie rodzinne.
Instytucją odgrywającą ważną rolę w pomocy rodzinie z problemem przemocy jest sąd.
Najbardziej dostępną formą pierwszej pomocy są telefony zaufania. W instytucjach telefonu zaufania czynnych całą dobę, są zatrudnieni wykwalifikowani fachowcy, pracownicy socjalni, psychologowie, lekarze, prawnicy, pedagodzy, kuratorzy. Zadaniem telefonu zaufania jest dostarczenie osobie zainteresowanej informacji o tym, gdzie i jakiego rodzaju informacji ma szukać. Wykręcenie numeru takiego telefonu jest bezpłatne. W naszym kraju ta forma jest dość dobrze rozpowszechniona.
Zasadniczym celem wszystkich instytucji, udzielających pomocy osobom krzywdzonym i ich oprawcom jest zwiększenie wrażliwości i odpowiedzialności społecznej wobec problemu przemocy. Czasem wystarczy bardzo niewiele, aby odmienić życie dziecka. Warto uświadomić sobie, Ze brak reakcji otoczenia daje sprawcy przemocy poczucie bezkarności i może "zachęcać" sprawcę do dalszych aktów przemocy. Dla własnego dobra i dla dobra innych rodzin (przemoc wobec dzieci to dramat, który dotyczy wszystkich) nie przechodźmy obok tego problemu obojętnie.
BIBLIOGRAFIA
1. E. Bielawska - Batorowicz, H. Hanks: O formach złego traktowania dzieci. "Przegląd Psychologiczny".
2. S. Forward: Toksyczni rodzice. Jacek Santorski CO Agencja wydawnicza, Warszawa 1994.
3. A. Frączek: Psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania przemocy wobec dzieci. Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej. Ossolineum, Warszawa 1986.
4. W. Górecki: Ofiary się nie skarżą. "Problemy alkoholizmu", 1993, nr 4.
5. P. Mellody: Toksyczne związki anatomia i terapia współuzależnienia. Jacek Santorski CO Agencja Wydawnicza 1993.
6. B Mossakowska: Zespół maltretowanego dziecka. "Bez dogmatu", 1994
7. I. Pospiszył: Przemoc w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.